آثار روان شناختى زیارت در سلامت روانى و زندگى انسان - بخش دوم و پایانی

مادى و خوشى ها و لذت هاى دنیوى است. اما در بینش الهى، از دست دادن سعادت اخروى و رضوان الهى مایه نگرانى است. اضطراب و نگرانى همواره در زمره بزرگ ترین بلاهاى زندگى بشر بوده و عوارض ناشى از آن در زندگى فردى و اجتماعى انسان کاملاً محسوس است. از منظر قرآن کریم، اضطراب و نگرانى به سبب ترس و از دست دادن نعمت ها و خوشى ها و لذت هاى زودگذر دنیا و محروم ماندن از آنها، حالتى عارضى براى انسان به شمار مى رود.
انسان فطرتا طالب سعادت و کمال است. حال اگر انسانى حقیقت سعادت خویش را نشناخت و در نتیجه، از سعادت محروم ماند طبیعتا گرفتار اضطراب و دلهره مى گردد و اگر انسان مبدأ وجود خیرات و کسى را که تدبیر جهان و انسان به عهده اوست، بشناسد با خیالى آسوده بر او توکل و اعتماد مى کند و صلاحدید خداوند را در ارتباط با خویش، حق و به صلاح و مصلحت واقعى خود مى ببیند و اضطراب و نگرانى برایش بى معنا خواهد بود (مصباح، 1380، ج 2، ص 300).

در تعالیم و آموزه هاى دینى، روش ها و شیوه هاى گوناگونى براى مقابله با اضطراب ذکر شده که مهم ترین عامل براى رسیدن به آرامش و حفظ آن و غلبه بر اضطراب، ایمان به خداوند ذکر شده است. امیرالمؤمنین على علیه السلام در روایتى مى فرمایند: آمِن تأمَن (تمیمى آمدى، 1388، ج 2، ص 174)؛ ایمان بیاور تا در امان باشى. حضرت در روایتى دیگر ایمان به خدا را مساوى با آرامش و امنیت مى دانند و مى فرمایند: ألایمانُ امان؛ (همان)؛ ایمان همان امنیت و آرامش است.

ویلیام جیمز مى گوید: ایمان بدون شک، مؤثرترین درمان اضطراب است (جیمز، 1372، ص ص 168). ایمان به خداوند داراى مصادیق متعددى مانند نماز و روزه و حج است که یکى از آن مصادیق زیارت است. طبیعتا کسى که به زیارت مى رود در اثر ارتباط با خداوند و ائمه اطهار علیهم السلام به آرامش رسیده، بر اضطراب خود غلبه مى کند و آن را از بین مى برد.

5. تقویت روحیه دعا: دعا کلیدى است که با آن گنجینه بخشایش الهى را مى توان گشود. دعا وسیله قرب الى اللّه و مغز عبادت الهى است. دعا کلید در رحمت رحیمیه خداوند، و سبب ریزش برکات الهى است. دعا معراج نفس ناطقه به اوج وحدت است.

ویلیام جیمز یکى از ویژگى هاى حیات دینى را دعا و نیایش مى داند. دعا یا اتصال با روح عالم خلقت فرایندى است که در آن واقعا کارى با ثمر انجام مى شود و قدرتى معنوى به همراه آثار روان شناختى یا جسمانى در انسان جریان مى یابد. دعا نوعى کسب نیرو و انرژى معنوى یا رحمت الهى است که حکایت از امر واقعى مى کند، نه خیالى و توهمى. وى در ادامه، با تمثیلى، اثر نیروبخش دعا را این گونه تحلیل مى کند که آدمى در این حالت احساس مى کند نیرویى وارد بدن او مى شود؛ درست مثل اینکه در آفتاب که مى نشینیم گرمى را حس مى کنیم. از این نیرو مى توان به حدّ مؤثر استفاده کرد؛ عینا مانند اینکه براى آتش زدن قطعه چوبى از اشعه خورشید و ذره بین استفاده مى کنیم (همان، ص 178).

سادیا معتقد است: دعا به عنوان یکى از راهبردهاى مقابله اى مهم براى کاهش استرس ناشى از بیمارى ها و رویدادهاى ناگوار به کار مى رود. مذهب و دعا به بیماران کمک مى کنند تا آنها بتوانند از خودشان مراقبت کنند و نیز بتوانند به خوبى با بیمارى ها و در برابر رویدادهاى پر استرس زندگى، مقابله نمایند (حسینى، 1377، ص 234).

در برخى از آیات قرآن کریم، دعا به عنوان برقرارکننده ارتباط انسان با خدا مطرح شده است: بگو: اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى کند(فرقان: 77).

تمامى عبادت ها مانند نماز، روزه، و حج آثار روان شناختى زیادى بر رفتار انسان دارند. عبادت ساختار زندگى فرد را سازمان مى بخشد. دعا و نیایش یک آیین مذهبى رفتارى است که در خلال آن، انسان مستقیما با خداوند خود راز و نیاز مى کند و معمولاً حالت معنوى آن براى افراد لذت بخش و مطبوع است. عبادت احساس مذهبى افراد را تقویت مى کند و فرهنگ استعانت از خداوند را در حوزه رفتارى فرد گسترش مى دهد (جان بزرگى، 1378، ص 234).

انسان وقتى از خداوند چیزى مى خواهد احساس لذت مى کند، و وقتى از غیر خدا چیزى مى خواهد احساس مذلّت مى نماید. بنابراین دعا، هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه. اولیاى خدا هیچ گونه خستگى و ملالت خاطرى احساس نمى کنند (مطهرى، 1375، ص 84).

دعا موجب تکامل معنوى انسان و انسانیت مى شود. دعا، خود عبادت است و تنها راه تکامل انسان نیز عبادت است. دعاکننده از طریق دعا، سعى مى کند صفات خدایى را در خود ایجاد نماید و کوشش مى کند همچنان که خدا را به صفاتى مانند مهربانى و گذشت متصف مى سازد؛ او نیز با دیگران مهربان و با گذشت باشد. بزرگ ترین فایده دعا و حتى عبادات، جلوگیرى از طغیان نفس است و نابود ساختن خودخواهى، به منزله ریشه کن کردن تمامى معایب اخلاقى و آماده نمودن خود براى کسب همه فضایل است (مصباح، 1380، ج 2، ص 39).

الکسیس کارل در کتاب نیایش مى گوید: فقدان نیایش در میان ملتى، برابر با سقوط آن ملت است. اجتماعى که احتیاج به نیایش را در خود کشته است، معمولاً از فساد و زوال مصون نخواهد بود. نیز مى گوید: نیایش در همین حال که آرامش را پدید آورده است، در فعالیت هاى مغزى انسان نوعى شگفتى و انبساط باطنى، و گاهى روح قهرمانى و دلاورى را تحریک مى کند (کارل، 1338، ص 32).

یکى از اعمالى که در اماکن زیارتى انجام مى شود دعاست. در هر حال، ارتباط با خدا و دعا موجب تخلیه هیجانى و آزاد شدن انرژى هاى درونى انسان مى گردد. همچنین این ارتباط معنوى موجد هشیارى فزاینده و احساس شادابى مى گردد. بنابراین، مى توان گفت: دعا از منظر روان شناختى، از یک سو، در انسان نور امید براى رسیدن به اهدافش را زنده مى کند، و از سوى دیگر، علاوه بر تخلیه هیجانى و احساس آرامش، حس نزدیکى به معبود را در انسان به وجود مى آورد (جان بزرگى،1378،ص230).

6. زمینه سازى براى توبه: قرآن کریم توبه را روشى بى نظیر براى درمان احساس گناه به شمار آورده است؛ زیرا توبه یا بازگشت به سوى خداوند متعال، سبب آمرزش گناهان و تقویت روحیه امید انسان به جلب رضایت الهى مى شود. به همین سبب، موجب کاهش شدت اضطراب در انسان مى شود. علاوه بر این، توبه غالبا انسان را به اصلاح و خودسازى وامى دارد و شخصیت او را به گونه اى آماده مى کند که ارزش خود را بیشتر بشناسد و اعتماد به نفس و رضایت در وى افزایش یابد، و این به نوبه خود، به تثبیت احساس امنیت و آرامش روانى انسان منجر خواهد شد. خداوند در قرآن کریم مى فرماید: بگو: اى بندگان من که بر خویشتن زیاده روى رواداشته اید، از رحمت خدا نومید مشوید. قطعا خدا همه گناهان را مى آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است (زمر: 53).

احساس گناه مایه تیرگى روح است. این احساس موجب سرخوردگى در زندگى مى شود. گناه کار احساس پوچى کرده، انگیزه خود را براى ادامه زندگى از دست مى دهد. گناه کار مضطرب و نگران است. احساس گناه، فکر را دایم به خود مشغول مى دارد. گناه کار همیشه به این فکر است که چگونه خود را از این قلّاده رهایى بخشد. migna.irاین فکر مانند کابوسى وحشتناک، بر روح او سایه افکنده، او را مضطرب مى سازد و آرامش را از او سلب مى نماید. توبه یکى از بهترین راه هاى رهایى از کابوس درون و آزادى از چنگال احساس گناه است؛ چراکه سبب آمرزش گناه و تقویت امید انسان به رضایت الهى مى شود و به همین سبب، موجب کاهش شدت اضطراب مى گردد.

توبه عبارت است از: نوعى انقلاب درونى، یا قیامى که از ناحیه خود انسان علیه او به راه مى افتد (مطهرى، 1375، ص 128). توبه رفتارى است داوطلبانه و با انگیزه اى قوى که انسان خود، خویشتن را از خطر انحراف بازمى دارد و در مسیر صحیح قرار مى دهد. روشن است که این رفتار بارِ احساس گناه او را سبک مى کند و اضطراب او را مى کاهد و فعالیت و عزم را در او برمى انگیزد. به عبارت دیگر، هنگامى که انسان احساس مى کند زمام امور رفتارش به دست نفس امّاره افتاده و انسجام و سازمان یافتگى شخصیتش در معرض تهدید قرار گرفته است، نگران مى شود و با یک اقدام همه جانبه تلاش مى کند تا از این وضع خارج شود و عقل را بر نظام روان شناختى خود حاکم گرداند. در زیارت است که این ارتباط قلبى موجب مى شود انسان به درون خود توجه نموده، از اعمال و رفتار اشتباه خود صرف نظر کند و درصدد اصلاح آن برمى آید. اعتراف مؤمن به گناه و توبه به درگاه ربوبى، او را از کوشش براى دور نگه داشتن فکر گناه از ذهن به منظور رهایى از احساس گناه باز مى دارد. این امر در اماکن زیارتى بیشتر مشهود است.

7. مراقبه (خودمهارگرى): مراقبه عبارت است از: تلاش هشیارانه براى متمرکز کردن توجه. خداوند انسان را به بهترین و نیکوترین صورت آفریده است. قدرت شناخت خوبى ها و بدى ها را براى او میسر کرده و او را در انتخاب راه آزاد گذارده است. او را با فطرتى الهى، کمال جویانه و سالم آفریده است. مهم ترین و بنیادى ترین سازوکار، تحوّل و خودمهارگرى براى انسان، تفکر و فعال شدن عقل است. رسیدن به هدف که جاودانه شدن و کمال یافتن است، به صورت تحوّل با انحلال تعارض ها با استفاده از ابزارهاى خودمهارگرى و استعانت از خداوند و یارى گرفتن از عقل امکان پذیر مى گردد. از جمله این ابزارها و فنون در مراحل گوناگون خودمهارگرى، که حرکتى از ظاهر به باطن است. خودمهارگرى عبارت است از: تفکر، عزم، مشارطه، مراقبه، محاسبه، تذکر و توبه که زمینه را براى رسیدن به حیات پاک فراهم مى کند تا نزد خداوند استقرار یافته، جاودانه شود (جان بزرگى، 1378، ص 88).

در فرهنگ اسلامى، نظارت بر خود و هشیارافزایى براى رسیدن به تعالى و تکامل، داراى چهار مرحله است: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه. مشارطه یعنى اینکه انسان هر روز صبح با خود شرط کند که مراقب رفتار و گفتار خویش باشد و سعى کند اعمال خوب و پسندیده انجام دهد و از کردار و اعمال زشت و ناپسند دورى کند. مراقبه یعنى: با تمرکز بر اعمال خویش، هشیارانه از خود مراقبت کرده، رفتارهاى خود را به دقت زیر نظر بگیرد. محاسبه عبارت است از اینکه انسان با ارزیابى دقیق و منصفانه، به بررسى کارهاى روزانه اش بپردازد و میزان کام یابى و ناکامى خود را در انجام رفتارهاى منظورنظر بسنجد. منظور از معاقبه آن است که انسان خود را براى کام یابى هاى به دست آمده پاداش دهد و خدا را شکر کند، و از سوى دیگر، به خاطر کوتاهى ها، خود را مؤاخذه و در نهایت، توبه کند (موسوى خمینى، 1376، ص 25).

انسان در حین زیارت، با توجه به ارتباطى که با مزور پیدا مى کند، هشیارانه با خود شرط مى کند که اعمال و رفتارى انجام دهد که مرضى خداوند و ائمه اطهار علیهم السلام باشد و زمینه را براى حرکت او به سوى کمال فراهم کنند و در طى روز، از شرطى که کرده است، مواظبت مى کند و سرانجام، در آخر شب به محاسبه اعمالى که در روز انجام داده است، مى پردازد؛ و اگر عملى برخلاف شرطش انجام داده است خود را معاقبه مى کند.

مزار ائمّه اطهار علیهم السلام یکى از بهترین جاها براى محاسبه نفس و رسیدگى به پرونده اعمال خویش است. در زیارت حضرت رسول صلى الله علیه و آله مى خوانیم: من به زیارت تو آمده ام، درحالى که از گناهانم توبه کرده ام و به وسیله تو به پروردگارم رو آورده ام تا گناهانم را ببخشد (قمى، 1387، ص 548).

ب. آثار اجتماعى

زیارت در بعد اجتماعى، مى تواند نقش بسزایى داشته باشد. این نقش همان برقرارى ارتباط میان اعضاست. زیارت به عنوان یک واقعیت دینى در اندیشه هاى اسلامى موجب ارتباط میان اعضاى یک جامعه مى شود و منجر به برقرارى ارتباط جمعى میان زائران در اماکن مقدس مى گردد. زیارت از طریق برقرارى ارتباط، به رفتار اجتماعى و دینى، معنا و مفهوم مى دهد.

اماکن زیارتى محیط هایى، اجتماعى هستند که زائران در آنجا در تعامل بیشترى هستند. زیاد اتفاق مى افتد که زائران از همدیگر مساعدت و کمک مى خواهند. در این زمان، زائران با تعاملى که با هم دارند همدیگر را حمایت عاطفى و مادى مى نمایند. انسان ها فطرتا اجتماعى هستند و از تنهایى دورى مى کنند. در اماکن زیارتى، علقه و پیوند مردم زیادتر مى شود، به گونه اى که تنهایى در آن اماکن معنایى پیدا نمى کند.

1. ایجاد همدلى: افراد مذهبى که به ائمه اطهار علیهم السلامو امام زاده ها اعتقاد دارند براى زیارت، به حضور آن بزرگواران مشرف مى شوند. آنان این احساس و یقین را دارند که آن امام یا امام زاده با آنها همدلى برقرار کرده است؛ او زنده است و حضور دارد و با آنها ارتباطى حاکى از محبت و صداقت برقرار نموده است.

در روان شناسى نیز همدلى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. به همین سبب، راجرز یکى از ارکان مهم درمان را همدلى بین درمانگر و درمانجو قرار داده است (راثى، 1382، ص 754). همدلى و برقرارى ارتباط صمیمى بین مشاورومددجو موجب تسریع درمان مى شود.

کسانى که به زیارت مى روند و به ائمه اطهار علیهم السلام و امام زاده ها اعتقاد دارند در اثر حضور در اماکن زیارتى، احساس امنیت روانى مى کنند؛ زیرا احساس مى کنند نزد کسانى آمده اند که با آنها همدل هستند به آنها محبت دارند و اسرار آنها را صادقانه حفظ مى کنند. حتى برخى از مشکلات عاطفى وروانى انسان هابه این سبب است که شخصى امانتدار را درزندگى خود ندارند که بتواند با آنها همدلى کند. احساس همدلى بین زائر با امام معصوم علیه السلام سبب مى گردد که با امنیت خاطر به درد دل و بیان مشکلات خود با وى بپردازد. در اماکن زیارتى به خاطر امنیت روانى ایجاد شده، فرایند تخلیه هیجانى و پالایش راحت تر صورت مى گیرد (همان، ص 756).

زائرى که امام خود را با چنین توصیفى مى شناسد با نهایت آرامش و اطمینان، در حریم او شروع به بیان مشکل خود مى کند، و این آرامش و امید با اعتقاد به اینکه امامى که به زیارت او آمده زنده است، بیشتر مى شود. در روایتى امام رضا علیه السلام مى فرمایند: امام همدم و رفیق، پدر مهربان، برادر و مادرى دلسوز است (کلینى، 1362، ج 1، ص 86).

در اماکن زیارتى، علاوه بر همدلى بین امام و زائر، همدلى بین زائران نیز صورت مى گیرد. آنها با همدیگر ارتباط برقرار مى کنند و با توجه به اطمینانى که در زیارتگاه ها به وجود مى آید، همدلى و هم زبانى کرده، مشکلات و مسائل خود را با کمک همدیگر حل مى کنند.

همچنین در اعیاد و مراسم مذهبى دسته جمعى، نوعى یکپارچگى با احساس همدردى عمومى، موجب نزدیک شدن انسان ها به هم و تقسیم شادى ها بین همه و در نتیجه، کاهش دردها مى شود. مراسم مذهبى، که بیشتر شامل تجمعات انسانى همراه با رفتارى مشترک است، پس از لحظات کوتاهى نوعى یکپارچگى و همدلى در بیشتر جمعیت حاضر در آن مکان ایجاد مى شود و این خود موجب تسکین و احساس شریک بودن در یک درد مشترک و حمایت جمعى مى گردد و احساساتى لذت بخش به وجود مى آورد. این امر موجب مى شود گروه، لحظاتى از خود فارغ شده، به غیر خود بیندیشد و در نهایت، همه افراد به مرجعى ثابت و مشخص معطوف گردند. احساس اینکه خداوند حامى تمامى انسان هاست، قادر و مهربان فقط اوست و دردهاى انسان را مى فهمد و مرحم مى گذارد، بهترین عامل احساس آرامش است (مجدتیمورى، 1380، ص 128).

با توجه به مشاهدات بالینى، به دست مى آید که اتحاد و یکپارچگى بین تمام زائران، از هر نژاد و فرهنگى افزایش مى یابد و روح همکارى و همدلى بین انسان ها گسترش پیدا مى کند. در اماکن زیارتى ارتباط با خداوند شروع شده، با صاحب مزار و سپس بین مردم و سایر زائران همدلى و همدردى جلوه پیدا مى کند.

2. پیوندجویى: یکى از نیازهاى روانى انسان، پیوندجویى با مردم است، به گونه اى که موجب مى شود فرد از انزوا و گوشه گیرى فاصله گرفته، با مردم ارتباط برقرار کند. زیارت موجب اجتماعى شدن، مؤانست و الفت بین انسان ها مى شود. اجتماعى شدن فرایندى است که انسان ها از طریق آن، اعتقادات، گرایش ها، ارزش ها، هنجارها و عادت ها را از فرهنگ اخذ مى کنند. این فرایند همچنین به فرد امکان مى دهد تا شخصیت ویژه اى را براى خویش کسب کند. او از طریق اجتماعى شدن، فرهنگ یک جامعه را مى آموزد (انتقال فرهنگى). هر شخصى دانش ها، هنجارها، اعتقادات و انتظارات جامعه را از این طریق کسب مى کند. از طریق یادگیرى و درونى کردن فرهنگ، انسان موفق مى شود براى خویش هویت کسب نماید. در پرتو تکامل اجتماعى موجود در فرایند اجتماعى شدن، شخص مى تواند یک موجود انسانى باشد و به عنوان نتیجه اى از این فرایند، انسان داراى خود یا احساس هویت مى گردد (محسنى، 1375، ص 105).

هنگامى که مؤمنان در فضاهاى قدسى قرار مى گیرند و با خداى خود، با خواندن متون زیارتى ارتباط برقرار مى کنند، به نوعى، رضایت خاطر و آرامش روحى کسب مى کنند. در بعد اجتماعى، زیارت موجب تقویت دین پرورى، انسجام و همبستگى اجتماعى مى شود. افراد با شرکت در مراسم زیارتى، انجام اعمال و آداب و رسوم زیارتى، در زمان و مکان قدسى خاص، به نوعى، روحیه جمعى و وجدان جمعى شان را در جهت اتحاد، انسجام و با یکدیگر بودن و پایبند بودن به معتقدات دینى، مستحکم مى کنند.

تمام افرادى که در اماکن مقدس حضور پیدا مى کنند داراى هدف مشترکى هستند. این هدف سعادتمندى و خیرخواهى و استغاثه از درگاه احدیت است، زیارت به عنوان یک فعالیت مشترک در میان گروه هاى مذهبى، از اهمیت زیادى برخوردار است. تمام اعضاى گروه در اماکن مقدس، از طریق خواندن زیارت نامه صاحب آن حرم شریف با خداوند ارتباط برقرار مى کنند و طلب سعادتمندى و گره گشایى مى نمایند.

زیارت در اندیشه اسلامى، موجب تحریک احساسات عاطفى، انسانى و تقویت وحدت و انسجام مى گردد و ابزارى براى بیان احساسات فردى و گروهى است که در برگزارى مناسک و مراسم هاى معنوى مشاهده مى شود.

در اماکن زیارتى، زیارت نامه هاى ائمه اطهار علیهم السلام نوعى دعاى هماهنگ معنوى است که با آن، مى توان با امام که انسان کامل است، ارتباط معنوى برقرار کرد. تمام افرادى که در آن مکان حضور مستقیم یا غیرمستقیم دارند با خلوص نیت، با معبود خود از طریق امام رئوفشان ارتباط برقرار مى کنند و این ارتباط با خواندن زیارت نامه ها و دعاهاى خاص آن مکان شکل مى گیرد. در ایام حج، با توجه به زمان و مکان مقدس، این احساس جمعى و تعلق خاطر، که در جهت وحدت و انسجام روحیه دین باورى است، به وجود مى آید. از دیگر ابعاد ارتباطى زیارت، تقویت دین باورى و پرورش اخلاقى خصوصیات ظاهرى است. براى مثال، در هنگام زیارت خانه خداوند، لباس احرام پوشیدن تمام زائران، نشانه وحدت و انسجام است. در احادیث آمده است که زائران با لباس آراسته و تمیز در زیارت اماکن مقدس حضور یابند (شربتیان، 1378، ص 456).

روشن است که توانایى در دوست داشتن مردم و انجام کار نیک و مفید براى جامعه سبب تقویت احساس پیوندجویى و از بین رفتن احساس انزوا و تنهایى مى شود. ازاین روست که انسان مى تواند با تقویت روابط خود با مردم و به طورکلى، با جامعه بشرى، از طریق کارهاى سودمند اجتماعى و اظهار محبت و دوستى، از احساس اضطراب رهایى یابد. به عبارت دیگر، اضطراب انسان وقتى پایان مى پذیرد که بتواند وابستگى خود به بشریت را تحقق بخشد (نجاتى، 1381، ص 382).

3. الگوپذیرى: یکى دیگر از تأثیرهاى زیارت در رفتار انسان این است که او را از سردرگمى و نداشتن یک برنامه مشخص نجات مى دهد و الگوهاى مناسبى را براى داشتن یک زندگى شایسته، به انسان معرفى مى کند. از نیازهاى اساسى انسان براى داشتن یک زندگانى سعادتمندانه، این است که همیشه کارهاى خود را بر اساس یک الگوى مناسب و شایسته انجام دهد و سعى کند هیچ کارى را بدون اقتباس از آن الگو انجام ندهد. انسان هایى که در طول تاریخ بشرى به مقامات عالى انسانى و علمى رسیده اند همگى در زندگانى خود، داراى یک الگوى مشخص بوده اند و برنامه هاى زندگى خود را به واسطه آن الگو تنظیم کرده اند.

زائر با تشرف به اماکن مقدس، در واقع خود را با تمام وجود، وابسته به آن ذوات مقدس معصومین علیهم السلام، که انسان هاى کاملى هستند، مى داند و در رفتار و گفتار، آنها را الگوى خود قرار مى دهد تا بدین وسیله، بتواند به یک شخصیت مطلوب، که سعادت دنیوى و اخروى اش تضمین شود، دست یابد. زائر با توسل به ذوات مقدس معصومین علیهم السلام، که واسطه فیض الهى اند، خود را تسلیم آنها مى کند و از آنها مى خواهد که در تمام مراحل زندگى، یار و مددکار او باشند، و با الگو قرار دادن آنها، از ضلالت و گمراهى نجات مى یابد؛ چنان که در زیارت وارث، زائر خطاب به اهل بیت علیهم السلام چنین مى گوید: دلم تسلیم قلب پاک شما و کارم تابع امرمبارک شماست(قمى،1387،ص 429).

کارل مى گوید: در زندگى دانشمندان و قهرمانان و پاکان، یک ذخیره تمام نشدنى از انرژى معنوى وجود دارد. این مردان چون کوه هایى در میان دشت، سر به بالا کشیده اند و به ما نشان داده اند که تا کجا مى توانیم بالا برویم و چقدر هدفى که طبیعتا شعور انسانى به آن متمایل است، عالى است! فقط چنین مردانى مى توانند براى زندگى درونى ما، غذاى معنوى موردنیازش را تهیه کنند (کارل، 1387، ص 101). زائر در اماکن مقدس، در پى یافتن کمالات انسانى است که سعى دارد در پرتو این ارتباط معنوى، آن را کسب کند.

از حقیقت هایى که در انعقاد شخصیت انسان و ساختن آن مؤثر است توجه به نمونه هاى والاى فکر، اعتماد، عظمت و حماسه است. اگر این نمونه هاى والا در میان زندگان باشند چه بهتر، ولى انسان به گونه اى ویژه به اشخاص تاریخى و گذشتگان اعتقاد دارد و کمالات و عظمت هاى آنان را تا سرحد اساطیر تقدیس مى کند و بزرگ مى دارد. بنابراین، بشر به طور فطرى از توجه به آثار باقى مانده، محل سکونت و قبور بزرگان تاریخ و تأمل در احوالات آنان، چیزها مى آموزد و به عظمت ها مى رسد (حکیمى، 1384، ص 302).

4. کاهش جرم و انحراف: نهادهاى اجتماعى و دینى با شکل دادن رفتارهاى جمعى و برگزارى مراسم، مى توانند نقش حمایت کننده فعالى را ایفا کنند و از بسیارى ناسازگارى هاى رفتارى جلوگیرى کنند. دیدگاه اجتماعى در بحث آسیب شناسى روانى بر این باور است که نمى توان به حالات روانى و اضطرابى به عنوان یک مسئله بهداشتى یا نقص شخصى نگاه کرد، بلکه به نتیجه و محصول ناتوانى فرد در مقابله مؤثر با فشار روانى توجه مى شود. از سوى دیگر، در این دیدگاه، رفتار ناسازگار به عنوان یک مشکل، که فقط در فرد وجود دارد، تلقى نمى گردد، بلکه دست کم آن را به عنوان شکست دستگاه اجتماعى حمایت کننده وى، از قبیل اطرافیان و نهادهاى اجتماعى به حساب مى آورند (احمدى، 1388، ص 88).

پژوهش هاى گوناگون نشان مى دهند که مذهب نه تنها حمایت اجتماعى براى افراد فراهم مى کند، بلکه به عنوان یک عامل مهار اجتماعى نیز مطرح است. گورساچ اظهار مى دارد کسانى که مذهبى ترند از آن نظر که مذهب چارچوبى براى حمایت اجتماعى از آنها فراهم مى کند کمتر دچار اعتیاد به موادمى شوند(جان بزرگى، 1378، ص 145).

شرکت در مراسم مذهبى، رفتار پرخطر و رفتارهاى تکانه اى، پرخاشگرى، افسردگى و تعارض هاى روحى را کاهش مى دهد. در مقابل، در گروهى از افراد که در مراسم مذهبى شرکت نمى کنند، ترس، اعتماد به نفس پایین، اضطراب، ناپایدارى عاطفى، و انرژى جسمى اندک به میزان بالایى مشاهده مى شود. این به سبب آن است که با شرکت در مراسم مذهبى، امید و احساس و تسلط بر سرنوشت شخص، فراهم مى شود و از این نظر، فرد قدرتى به دست مى آورد که با هر سختى که پیش مى آید، مقابله نماید (علوى، 1387، ص 56). چنین عقایدى نتایج روان شناختى قدرتمندى دارد و مى تواند براى آنهایى که پرخاشگر و رفتار مجرمانه دارند و احساس بى ثباتى مى کنند، آرامش بیاورد. علت رفتار مجرمانه قطع ارتباط معنوى و دور شدن از خداوند و ائمه اطهار علیهم السلام است. در پرتو تشرف به اماکن زیارتى، این فاصله بر طرف شده، زائر سعى مى کند اگر خطا و جرمى مرتکب شده با عنایت و توفیق خداوند، از این گونه اعمال و رفتار دورى جوید. اگر انسان بتواند علقه و ارتباط با مزور را حفظ کند جامعه انسانى هم از آسیب هاى جرم زا مصون بوده، مردم با امنیت بیشترى در کنار یکدیگر زندگى خواهند کرد.

بنابراین، تبیین روان شناختى کاهش جرم و انحراف در این فضاها، آن است که قدرت بازدارندگى آموزه هاى دینى از درون است و تأثیر و توانایى آن از قدرت بازدارندگى عوامل بیرونى بیشتر است.

تأثیرگذارى اماکن زیارتى در جلوگیرى و کاهش جرم و انحراف فقط به زمانى که زائر در آن اماکن مقدس است محدود نمى شود، بلکه طبق یافته هاى روان شناسان، حتى تا ده ماه پس از زیارت نیز باقى مى ماند. حال اگر زائرى به منزلت و جایگاه اماکن زیارتى بها داده، ارزش سفر زیارتى خود را بداند این تأثیرگذارى مى تواند تا مدت هاى طولانى باقى بماند.

نتیجه گیرى

با عنایت به آموزه هاى دینى، اعمال عبادى در ابعاد فردى و اجتماعى انسان تأثیرگذار است. اعمال عبادى مطابق سرشت انسان و نیازهاى درونى است و اختصاصى به جنس خاص (مرد ـ زن) ندارد. خداوند در قرآن کریم مى فرماید: مَنْ عَمِلَ صَالِحا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَلَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یعْمَلُونَ (نحل: 97)؛ هر کس از مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد قطعا او را با زندگى پاکیزه اى حیات [حقیقى] بخشیم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام مى دادند پاداش خواهیم داد.

حضور در مکان ها و انجام مراسم مذهبى هم از جمله اعمال عبادى است که موجب افزایش سطح آشنایى و پاى بندى به احکام و دستورالعمل هاى دینى و اخلاقى مى شود که تحقیقات موریس، پالینکاس، ولف، آرگیل، جیمز و مانند ایشان را مى توان نمونه هایى از تحقیقات انجام شده در این زمینه دانست.

فضاى روان شناختى اماکن مقدس و معمارى مذهبى آن سبب بروز تصویرهاى ذهنى خاص در افراد مى گردد که بیانگر پیچیدگى نظام مفهومى اندیشه ها، باورها، ارزش ها و احساس هاست. عبادتگاه هاى مذهبى برخى از ارزش هاى خاص را از طریق سبک معمارى خود تقویت مى کنند.

اجتماع در زیارتگاه ها و آموختن معارف دینى و عمل به دستورات دینى، سبب تقویت دین زائر و دیگران مى شود. حضور در این گونه اماکن و انجام مراسم هاى دینى بر میزان سلامت و بهداشت روانى مى افزاید و همچنین موجب خشنودى و سلامت جسمانى و روانى، و کاهش میزان اضطراب و افسردگى افراد مى شود.

زائر با انجام زیارت، با خداى خود رابطه نزدیک ترى برقرار مى کند و در مکان هاى مذهبى، احساس امنیت روانى به وى دست مى دهد. احساس نزدیکى به خداوند موجب رضایت بیشتر از زندگى و خشنودى زائر مى شود و با خود شروطى براى مراقبت و از بین بردن عوامل انحراف در وجود خود مى نماید.

زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام موجب احیاى ارزش هاى اصیل انسانى در وجود انسان و بیدار شدن خود واقعى و ملکوتى او و حاکمیت روح بندگى و آرامش قلب وى مى شود و این آرامش و اطمینان قلبى، که لازمه حیات بشر است، امیدوارى به آینده را برایش به ارمغان مى آورد. زائر در حین زیارت، با امیدوارى و دعا، احساس آرامش درونى کرده، تخلیه هیجانى مى شود و این امر در نهایت، به سلامت روانى فرد مى انجامد.

منابع

ابن فارس، احمد، 1411ق، معجم مقاییس اللغة، بیروت، دارالجیل.

احمدوند، محمدعلى، 1391، بهداشت روانى، تهران، دانشگاه پیام نور.

احمدى، محمدرضا، 1388، بررسى ابعاد روان شناختى مناسک حج و اثربخشى آن بر سطح دین دارى و سلامت روانى حجاج، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

پهلوانى، هاجر و بهروز دولتشاهى، 1380، نقش زیارت در سلامت روانى افراد، تهران، دانشگاه تهران.

تبرایى، رامین، 1387، بررسى رابطه بین جهت گیرى مذهبى و سلامت روان در معلمان شهر تهران، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ترکى، اعظم، 1387، مفهوم زیارت و نقش آن در بهداشت روانى و تعالى روح، در: مجموعه مقالات هم اندیشى زیارت، قم، مشعر.

تمیمى آمدى، عبدالواحدبن محمّد، 1388، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه سیدهاشم رسولى محلاتى، قم،دفترنشرفرهنگ اسلامى.

جان بزرگى، مسعود، 1378، بررسى اثربخشى روان درمانگرى کوتاه مدت آموزش خود درمانگرى با و بدون جهت گیرى مذهبى اسلامى بر مهار اضطراب و تنیدگى، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.

جیمز، ویلیام، 1372، دین و روان، ترجمه مهدى قائنى، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامى.

حسینى، ابوالقاسم، 1377، اصول بهداشت روانى، تهران، دانشگاه علوم پزشکى.

حکیمى، محمد، 1384، تفسیر زیارت عاشورا، قم، آهنگ صبح.

دادستان، پریرخ،1380، روان شناسى مرضى تحوّلى، تهران، سمت.

دهخدا، على اکبر، 1377، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران.

راثى، مهدى، 1382، رابطه گرایش دینى با عزت نفس و خودکارآمدى در دانش آموزان شهرتبریز، پایان نامه کارشناسى ارشد، تبریز، دانشگاه تبریز.

رازى، فریده، فرهنگ سره، تهران، مرکز.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، بى تا، المفردات فى غریب القرآن، تهران، مکتبه المرتضویه.

سیاح، احمد، 1382، فرهنگ جامع نوین، تهران، اسلام.

شربتیان، محمدحسن، 1378، تأملى بر مبانى اجتماعى و فرهنگى زیارت، در: مجموعه مقالات هم اندیشى زیارت، قم، مشعر.

طریحى، فخرالدین، 1408ق، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

علوى، سیدسلمان، 1387، مقایسه میزان پرخاشگرى در افراد شرکت کننده در مراسم مذهبى گروه کنترل مساجد، اصفهان.

قمى، شیخ عباس، 1387، مفاتیح الجنان، اصفهان، مشرقین.

کارل، الکسیس، 1387، راه و رسم زندگى، ترجمه پرویز دبیرى، اصفهان، مهرافروز.

کلینى، محمدبن یعقوب، 1362، اصول کافى، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

مجدتیمورى، میرمحمدولى، 1380، مراسم مذهبى؛ عبادات و مکان هاى دینى و بهداشت روان، پگاه حوزه، ش 13.

مجلسى، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء.

محسنى، منوچهر، 1375، مفاهیم کلیدى جامعه شناسى، تهران، آواى نور.

محمدى رى شهرى، محمد، 1385، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، قم، دارالحدیث.

مصباح، محمدتقى، 1380، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

مطهرى، مرتضى، 1375، بیست گفتار، تهران، صدرا.

مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، 1378، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

موسوى اصل، سیدمهدى، 1382، روان شناسى و دین، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

موسوى خمینى، سیدروح اللّه، 1376، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.

میردریکوندى، رحیم، 1386، الگوها و نظریه هاى بهداشت روانى، معرفت، ش 112، ص 55ـ68.

ـــــ ، 1388، هوش هیجانى و عقل از دیدگاه روان شناسى و منابع اسلامى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

میلانى فر بهروز، 1376، بهداشت روانى، تهران، قومس.

نجاتى، محمدعثمان، 1381، قرآن و روان شناسى، مشهد، آستان قدس رضوى.

هرگنهان، بى. آر و میتو اچ، السون، 1376، مقدمه اى بر نظریه هاى یادگیرى، ترجمه على اکبر سیف، تهران، دوران.

اسرافیل سبحانى: دانش آموخته سطح چهار حوزه علمیه و کارشناس روان شناسى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

رحیم میردریکوندى: استادیار گروه روان شناسى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

معرفت - سال بیست و سوم ـ شماره 205