خانواده سالم به کارکردهاي ضروري خود واقف است
وقتي از خانواده ايراني سخن مي گوييم، در واقع از نهادي صحبت مي کنيم که درباره تقويت و استحکام و اهميت آن زياد گفته و شنيده شده است. واقعيت اين است که فرهنگ ديرينه و سابقه تمدن ما ايرانيان خانواده را به مهم ترين نهاد اجتماعي تبديل کرده است که البته صبغه مذهبي و علايق ديني و ريشه دار ايرانيان در ارزش گذاري و تکريم خانواده نقش عمده اي داشته است .
با اين که بحث درباره کارکرد خانواده، تعريف خانواده سالم و ابعاد گوناگون آسيب شناسي خانواده ايراني در يک مطلب نمي گنجد، اما تلاش کرده ايم روزنه اي هرچند کوچک به هر يک از اين موضوعات باز کنيم و اطلاعاتي در اين زمينه ارائه دهيم. خانواده به عنوان يکي از مهم ترين نهادهاي تاثيرگذار در جامعه، چند کارکرد اصلي و فرعي دارد. اولين و مهم ترين کارکرد خانواده، تجديد نسل است. در واقع، ادامه نسل از آرزوهاي ديرينه همه انسان هاست که در قالب خانواده محقق مي شود. دکترعليرضا شريفي يزدي، جامعه شناس خانواده و عضو پژوهشگاه تعليم و تربيت با بيان اين مطلب، به خراسان مي گويد: خانواده به بقاي نسل کمک مي کند. پس از آن تربيت نسل قرار مي گيرد که کارکرد دوم خانواده است. پايه هاي اصلي نظام شخصيتي و فرهنگي نسل بعد در خانواده گذاشته مي شود و هر قدر اين پايه ها استوارتر و سالم تر باشد، نسل بعد سالم تر خواهد بود. پس از تجديد نسل و تربيت آن، ايجاد امنيت براي پرورش و رشد فرزندان از سوي خانواده ضروري است.
خانواده در گام اول بايد فضايي را براي رشد و نمو فرزندان فراهم کند و امنيت رواني، فکري و فرهنگي کافي به وجود آورد تا فرزندان بتوانند در کمال آسايش و آرامش توانمندي هاي خود را شکوفا کنند. با اين مقدمه، تعريف خانواده آشکار است. خانواده سالم، خانواده اي است که در گام اول به کارکردهاي ضروري خود واقف باشد و بر اين اساس زمينه عملي شدن اين کارکردها را فراهم کند. اگر خانواده اي بتواند اين گام ها را بردارد، سالم است و به نسبتي که از اين کارکردها دور شود، سلامت خود را از دست مي دهد. به عبارتي اگر در خانواده اي تجديد نسل صورت گيرد، فضايي براي رشد و نمو فرزندان فراهم شود اما امنيت رواني، فکري و اجتماعي وجود نداشته باشد، اين خانواده به عنوان خانواده ناسالم تعريف مي شود.
اگر خانواده اي کارکرد تربيتي خود را به نحواحسن انجام ندهد، نيازهاي ثانويه مانند نيازهاي آموزشي، فرهنگي، امنيتي و ... را برآورده نکند، به همان نسبت ناسالم است و فرزندان در آن صدمه مي بينند.
آسيب شناسي
بديهي است که آسيب شناسي خانواده ايراني در يک مطلب کوتاه امکان پذير نيست اما مي توان به صورت خلاصه به آن پرداخت. اين جامعه شناس خانواده با اشاره به بروز ناهنجاري در ارتباطات خانوادگي به عنوان يکي از آسيب هاي جدي خانواده ايراني مي گويد: ارتباطات اعضاي خانواده ايراني همواره بر پايه مهر و محبت بوده اما هم اکنون ارتباط بين زن و شوهر و فرزندان با والدين دستخوش تغييرات منفي زيادي شده است که هيچ يک از اعضا از پيامد آن در امان نيستند.
علاوه بر آن شبکه اجتماعي که در گذشته خانواده ايراني با آن انس و الفت داشت، مانند همسايگان، اقوام، دوستان و آشنايان بسيار متزلزل و ناپايدار است. اين ضعف ارتباطات باعث به خطر افتادن امنيت رواني اعضاي خانواده شده است.
در بيشتر موارد بهانه هايي ماندن مشغله هاي زندگي، کمبود فرصت، بعد مسافت و ... سوژه رايج خانواده ها براي توجيه ارتباط هاي کم فاميلي است. اما پشت پرده اين توجيه ها به طور معمول مسائل ديگري نهفته است. ارتباطات فاميلي و خانوادگي در ايران يعني آن چه جزو سنت هاي ماست به مرور زمان کم و کمتر مي شود و جايگزين مناسبي هم براي آن وجود ندارد. اين کاهش ارتباطات و مراودات از يک سو بيانگر رفتار متمدنانه ما رانشلن مي دهد و از سوي ديگر متناقض با روحيات سنتي ماست و حاصل اين تقابل چيزي جز افزايش احساس تنهايي و اضطراب نيست. از سوي ديگر، فرهنگ و شيوه تربيتي که زن و شوهر از خانواده خود وارد زندگي مشترک مي کنند، باعث تاثيرگذاري مستقيم و غيرمستقيم در پرورش و تربيت نسل بعد مي شود. مسئله زماني بغرنج مي شود که زن و شوهر با مشکلات رواني پا به زندگي مشترک مي گذارند و به علت درگير شدن با مشکلات عديده در آغاز زندگي دچار بحران مي شوند. همين مشکلات رواني به ظاهر کوچک باعث مي شود که بيشتر زنان خانه دار ايراني دچار افسردگي شوند چنان که آمارها از شيوع افسردگي در ميان زنان حکايت دارد. البته اين موضوع به زنان اختصاص ندارد و بسياري از مردان نيز با مشکلات رواني متعدد رو به رو هستند و به علت بي اعتنايي يا طبيعي پنداشتن آن در خانواده، نسل بعد را ناخواسته در معرض آسيب قرار مي دهند.
دکتر شريفي از مشکلات اقتصادي به عنوان يکي از مشکلات بزرگي که خانواده هاي ايراني با آن درگير هستند، ياد مي کند و مي گويد: متاسفانه شرايط نامطلوب اقتصادي، رواج تجمل گرايي و فرهنگ مصرفي در جامعه و بروز انواع آسيب هاي نوپديد، خانواده را به شدت تحت فشار گذاشته است.اين موضوع زماني اهميت پيدا مي کند که دريابيم اين فشار برخانواده هاي جوان چند برابر است و گاه به تنش هاي شديد منجر مي شود. از سوي ديگر امکان بروز بزه، خشونت، پرخاشگري و ميل به طلاق در چنين خانواده هايي افزايش پيدا مي کند. به اين موارد اضافه کنيد ورود انواع موادمخدر صنعتي و جديد که روز به روز با شکل ها و نام هاي متفاوت وارد بازار مي شود و گرايش به آنها به دليل مشکلاتي نظير مسائل رواني حل نشده، درگيري هاي خانوادگي، کم بودن آستانه تحمل، جبران احساس ناکافي و شکست به ويژه در جوانان افزايش يافته است. پديده طلاق که سال هاست کارشناسان خانواده نسبت به افزايش آمار آن هشدار داده اند هم خانواده ايراني را تهديد مي کند گفته مي شود آمار طلاق طي سال هاي اخير در جامعه ايران به مرز بحران رسيده و بي سابقه بوده است. از سويي بسياري از خانواده ها هم از طلاق عاطفي رنج مي برند که خسارتش بيش از طلاق رسمي است زيرا فرزندان در يک فضاي پرتنش و ناآرام رشد مي کنند و با مشکلات عديد ه فکري و رواني پا به زندگي مشترک مي گذارند.
کم رنگ شدن نقش بزرگ ترها
دکتر شريفي با بيان اين که کم رنگ شدن نقش ريش سفيدها براي حل مشکلات خانوادگي يکي از دلايل افزايش آمار طلاق است، تصريح مي کند: البته کم رنگ شدن اين فرهنگ در تغيير نگرش به استقلال خانواده ها برمي گردد، در گذشته پدر خانواده به محض رسيدن پسر به سن بلوغ آستين بالا مي زد و دختر يکي از آشنايان را به عقد وي درمي آورد و آنها زندگي خود را در کنار خانواده شوهر آغاز مي کردند. طبيعي است که در چنين شرايطي نقش حمايتي خانواده بسيار پررنگ بود و علاوه برحمايت مالي، به هنگام بروز مشکلات، ريش سفيدها اختلافات را هر قدر بزرگ و مهم، حل مي کردند. اما در حال حاضر نياز به استقلال در خانواده هاي جوان به قدري پررنگ است که همزيستي با يکي از ۲خانواده در برخي مواردبه تصور زوج جوان نمي گنجد.اين استقلال باعث خط کشي هايي مي شود که فراتر از آن رفتن دخالت تلقي مي شود به اين ترتيب يک خانواده جوان از آغاز زندگي مشترک با مشکلات بزرگي دست به گريبان است به نحوي که فقط يکي از آنها مي تواند شيرازه زندگي شان را از هم بپاشد.
وي نبود برنامه مشخص و مدون براي خانواده هاي ايراني را يکي از چالش هاي اساسي مي شمارد و مي گويد: ضروري است در سياست هاي کلان اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي نيازهاي خانواده مدنظر قرارگيرد و تعريف شود. جايگاه کنوني خانواده و نقش آن و کارکردهايش مشخص و مقصد بعدي روشن شود. متاسفانه بسياري از سياستگذاران و برنامه ريزان به صورت مقطعي و دفعي عمل مي کنند و سياست هاي کوتاه مدت با اثربخشي بسيار پايين به اجرا گذاشته مي شود که در نهايت حمايتگرانه نيست.
برگ برنده خانواده ايراني
با تمام اين تفاسير بايد اذعان کرد خانواده ايراني هنوز مهم ترين نهاد موثر و تاثيرگذار جامعه است و شايد بتوان گفت مهم ترين گهواره فکري، تربيتي ، آموزشي و فرهنگي افراد است. خانواده ايراني هنوز در زنجيره ارتباطات خويشاوندي و دوستي قرار دارد و گرما و پذيرندگي خود را از دست نداده است.
برخلاف بسياري ديگر از جوامع درحال گذار از سنت به مدرنيته، خانواده ايراني هنوز در راس است. در بسياري از جوامع کارکرد نهادهاي ديگر به شکلي است که خانواده در حاشيه قرار گرفته اما در ايران کارکردهاي فراموش شده نهادهاي فکري، اقتصادي و اجتماعي روي دوش خانواده قرار گرفته و اين مسئله يکي از محاسن فرهنگي خانواده ايراني است که در تندباد حوادث و آسيب هاي اجتماعي فراوان توانسته است آن را حفظ کند. خراسان / شماره انتشار 18119
نويسنده: عظيمي مروي
