خال ناهيد بر رخ زيباي خورشيد
هنگامي كه موقعيت دو سيارهاي كه مدارشان از مدار زمين كوچكتر است (يعني ناهيد يا زهره و تير يا عطارد)، با زمين و خورشيد در يك راستا يا روي يك خط قرار گيرد، ما زمينيها، اين سيارهها را به شكل لكهاي روي سطح خورشيد ميبينيم. به اين پديده گذر ميگوييم. از آنجا كه مدار سيارهها نسبت به هم زاويه كوچكي دارد، پديده گذر هرساله روي نميدهد.
پديده گذر به صورت جفتهايي با فاصله زماني هشت سال روي ميدهد اما تا روي دادن زوج گذر بعدي بيش از يك قرن طول ميكشد. از زمان اختراع تلسكوپ تاكنون هشت بار پديده گذر زهره روي داده است (با احتساب گذر خرداد 1391).
چرا بررسي پديده گذر مهم است؟
اخترشناسان در قرنهاي گذشته به دنبال روشي بودند تا با استفاده از آن فاصله سيارهها و ديگر اجرام را از خورشيد به دست آورند. يكي از بهترين روشها، روش «اختلاف منظر» (parallax) است. دانشمندان از زمانهاي گذشته ميدانستند هنگامي كه به يك جسم دوردست نگاه ميكنيم، به دليل حركت زمين در مدار، مكان جسم نسبت به ستارگاني كه در پسزمينه آن جسم هستند، تغيير ميكند. به اين ترتيب با استفاده از هندسه ميتوان فاصله جسم دوردست مورد نظر را به دست آورد.
داستان گذر
تا پيش از قرن هفدهم فاصله سيارهها تا زمين و خورشيد به دقت مشخص نشده بود و در نتيجه اخترشناسان به دقت نميتوانستند پديده گذر سيارهها از مقابل خورشيد را پيشبيني كنند. اما در نهايت «يوهان كپلر» در سال 1629 توانست پيشبيني كند كه دو سال ديگر يعني سال 1631 پديده گذر سياره زهره روي ميدهد. با اينهمه سند معتبري وجود ندارد كه نشان دهد كسي اين گذر را رصد كرده باشد.
گذر 1639: اخترشناسي به نام «يرميا هوراكس»، محاسبات «يوهان كپلر» را بازنويسي كرد و دريافت رصد به شكل جفتهايي با فاصله زماني هشتساله روي ميدهد و در نتيجه توانست گذر سال 1639 را با موفقيت رصد كند.
گذر 1716: «ادموند هالي» حدس زد كه با تعيين دقيق زمان گذر زهره ميتوان فاصله دقيق زمين تا خورشيد را به دست آورد. اما متاسفانه وي آنقدر زنده نماند تا شاهد اين گذر باشد.
گذرهاي 1761 و 1769: گروههايي كه براي رصد به نقاط مختلف جهان سفر كرده بودند، توانستند با موفقيت اين گذر را رصد كنند.
بالا: «هوراكس» به انعكاس تصوير خورشيد مينگرد. سمت راست: تصويري كه «هوراكس» از گذر سال 1639 رسم كرد.
تصويري كه «ديويد ريتنهاوس» از گذر سال 1769 رسم كرده است. وي با استفاده از زمان گذر زهره فاصله زمين تا خورشيد را 150 ميليون كيلومتر تخمين زد كه به مقدار پذيرفتهشده كنوني بسيار نزديك است.
گذر سالهاي 1874 و 1882: در قرن نوزدهم ماموريتها و رصدهاي بسياري انجام شد و در نتيجه دانشمندان توانستند فاصله زمين تا خورشيد و ديگر فاصلههاي منظومه خورشيدي را با دقت بسيار بيشتري به دست آورند.
گذر سالهاي 2004 و 2012: امروزه فناوري، امكانات بسياري در دسترس دانشمندان قرار داده است، از جمله كاوشگرهاي فضايي. اين كاوشگرها ميتوانند به مدار سيارهها بروند و در مدار آن سيارهها بگردند. در نتيجه امروزه ديگر از روش قديمي رصد سياره زهره براي محاسبه فاصلهها در منظومه خورشيدي استفاده نميكنند.
احتياط: در هنگام گذر نبايد بدون محافظ و مستقيم به خورشيد نگاه كرد
نگاه كردن به خورشيد به چشم آسيب ميرساند و حتي ممكن است باعث كوري هميشگي شود. عينكهاي آفتابي ابزار مناسبي براي تماشاي خورشيد نيست. فقط با استفاده از فيلترهاي خورشيدي تاييدشده ميتوان به خورشيد نگاه كرد. روش ديگر تماشاي غيرمستقيم بازتاب تصوير خورشيد است.
روشهاي ايمن تماشاي گذر:
عينكهاي ويژه كسوف يا شيشههاي جوشكاري با نمره 14 يا بيشتر
تلسكوپ يا دوربين دوچشمي ويژه رصد خورشيد
تلسكوپ یا دوربين دوچشمي مجهز به فيلتر خورشيدي تاييد شده
استفاده از روش روزنه يا اتاق تاريك
پديده گذر به صورت جفتهايي با فاصله زماني هشت سال روي ميدهد اما تا روي دادن زوج گذر بعدي بيش از يك قرن طول ميكشد. از زمان اختراع تلسكوپ تاكنون هشت بار پديده گذر زهره روي داده است (با احتساب گذر خرداد 1391).
چرا بررسي پديده گذر مهم است؟
اخترشناسان در قرنهاي گذشته به دنبال روشي بودند تا با استفاده از آن فاصله سيارهها و ديگر اجرام را از خورشيد به دست آورند. يكي از بهترين روشها، روش «اختلاف منظر» (parallax) است. دانشمندان از زمانهاي گذشته ميدانستند هنگامي كه به يك جسم دوردست نگاه ميكنيم، به دليل حركت زمين در مدار، مكان جسم نسبت به ستارگاني كه در پسزمينه آن جسم هستند، تغيير ميكند. به اين ترتيب با استفاده از هندسه ميتوان فاصله جسم دوردست مورد نظر را به دست آورد.
داستان گذر
تا پيش از قرن هفدهم فاصله سيارهها تا زمين و خورشيد به دقت مشخص نشده بود و در نتيجه اخترشناسان به دقت نميتوانستند پديده گذر سيارهها از مقابل خورشيد را پيشبيني كنند. اما در نهايت «يوهان كپلر» در سال 1629 توانست پيشبيني كند كه دو سال ديگر يعني سال 1631 پديده گذر سياره زهره روي ميدهد. با اينهمه سند معتبري وجود ندارد كه نشان دهد كسي اين گذر را رصد كرده باشد.
گذر 1639: اخترشناسي به نام «يرميا هوراكس»، محاسبات «يوهان كپلر» را بازنويسي كرد و دريافت رصد به شكل جفتهايي با فاصله زماني هشتساله روي ميدهد و در نتيجه توانست گذر سال 1639 را با موفقيت رصد كند.
گذر 1716: «ادموند هالي» حدس زد كه با تعيين دقيق زمان گذر زهره ميتوان فاصله دقيق زمين تا خورشيد را به دست آورد. اما متاسفانه وي آنقدر زنده نماند تا شاهد اين گذر باشد.
گذرهاي 1761 و 1769: گروههايي كه براي رصد به نقاط مختلف جهان سفر كرده بودند، توانستند با موفقيت اين گذر را رصد كنند.
بالا: «هوراكس» به انعكاس تصوير خورشيد مينگرد. سمت راست: تصويري كه «هوراكس» از گذر سال 1639 رسم كرد.
تصويري كه «ديويد ريتنهاوس» از گذر سال 1769 رسم كرده است. وي با استفاده از زمان گذر زهره فاصله زمين تا خورشيد را 150 ميليون كيلومتر تخمين زد كه به مقدار پذيرفتهشده كنوني بسيار نزديك است.
گذر سالهاي 1874 و 1882: در قرن نوزدهم ماموريتها و رصدهاي بسياري انجام شد و در نتيجه دانشمندان توانستند فاصله زمين تا خورشيد و ديگر فاصلههاي منظومه خورشيدي را با دقت بسيار بيشتري به دست آورند.
گذر سالهاي 2004 و 2012: امروزه فناوري، امكانات بسياري در دسترس دانشمندان قرار داده است، از جمله كاوشگرهاي فضايي. اين كاوشگرها ميتوانند به مدار سيارهها بروند و در مدار آن سيارهها بگردند. در نتيجه امروزه ديگر از روش قديمي رصد سياره زهره براي محاسبه فاصلهها در منظومه خورشيدي استفاده نميكنند.
احتياط: در هنگام گذر نبايد بدون محافظ و مستقيم به خورشيد نگاه كرد
نگاه كردن به خورشيد به چشم آسيب ميرساند و حتي ممكن است باعث كوري هميشگي شود. عينكهاي آفتابي ابزار مناسبي براي تماشاي خورشيد نيست. فقط با استفاده از فيلترهاي خورشيدي تاييدشده ميتوان به خورشيد نگاه كرد. روش ديگر تماشاي غيرمستقيم بازتاب تصوير خورشيد است.
روشهاي ايمن تماشاي گذر:
عينكهاي ويژه كسوف يا شيشههاي جوشكاري با نمره 14 يا بيشتر
تلسكوپ يا دوربين دوچشمي ويژه رصد خورشيد
تلسكوپ یا دوربين دوچشمي مجهز به فيلتر خورشيدي تاييد شده
استفاده از روش روزنه يا اتاق تاريك