تولید علم به فارسی، انگلیسی یا هر دو؟

بی‌گمان تردیدی در اهمیت مقاله‌نویسی و تولید علم وجود ندارد. با این حال، در مورد این که مقالات باید به زبان فارسی و صرفاً در نشریات داخلی منتشر شوند، یا به یک زبان خارجی و در مجلات بین‌المللی، و یا به هر دو زبان، اجماعی وجود ندارد. برخی همچون معاون وزیر ارشاد (آذرشسب، ۱۳۹۱) مخالف انتشار مقاله در مجلات خارجی هستند و آن را تقدیم رایگان دستاورد علمی کشور به بیگانگانی می‌دانند که بعضاً دشمن نیز تلقی می‌شوند. حتی پا را از این هم فراتر گذاشته و آن را موجب انحراف در اولویت‌های پژوهشی کشور و دور شدن از پیشرفت علمی واقعی می‌دانند. چرا که نویسندگان برای انتشار مقاله در مجلات خارجی تمایل خواهند داشت روی موضوعاتی کار کنند که خورَند مجلات خارجی است. به عنوان مثال، یلپانی (۱۳۸۶) از اساتید برجسته شیمی کشور معتقد است تنها ٢ درصد مقالات علمي چاپ شده توسط محققان ايراني در آی.اس.آی، در داخل كشور قابل استفاده است. یکی از دلایل این گونه انتقادها این است که بنا بر برخی آمارها (به عنوان مثال عباسی، ۱۳۹۱) کمتر از پنج درصد مقالات منتشر شده در آی.اس.آی به فارسي ترجمه شده و در كشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به هر حال، علیرغم این انتقادات، به دلیل تأکید بر تولید علمی بین‌المللی، برخی از محققان و نویسندگان ترجیح می‌دهند کار خود را از ابتدا به زبان انگلیسی برای درج در مجلات بین‌المللی تدوین کنند (حری، 1389). این در حالی است که زبان آموزش علم در ایران، فارسی است و تعداد مجلات فارسی زبان داخلی نیز رو به افزایش. به عنوان مثال، تنها در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی اکنون بیش از 10 مجله علمی – پژوهشی منتشر می‌شود. ذکر این نکته نیز لازم است که در کنار موافقان و مخالفان انتشار مقاله به زبان خارجی، عده‌ای همانند حری (۱۳۸۹) معقتد به حرکت دو وجهی هستند. یعنی مقالات ضمن انتشار به زبان فارسی، به نحوی برای خارجیان نیز قابل مراجعه باشند که این امر با اقداماتی از این دست حاصل می‌شود:
1.وجود چکیده به زبان انگلیسی؛
2.حضور کلیدواژه‌ها به زبان انگلیسی؛
3.تهیه مآخذ به زبان انگلیسی؛
4.حضور افراد شناخته شده بین‌المللی در هیئت تحریریه.
با وجود این دیدگاه‌های متفاوت، یک راه حل برای این که هم علم ایران در عرصه جهانی به جایگاه خود برسد و هم دانشمندان داخلی از آن محروم نشوند، آن است که مقالات هم در مجلات داخلی و به زبان فارسی و هم در مجلات بین‌المللی و به زبان انگلیسی منتشر شوند.
در حال حاضر، هیچ اطلاعی از این که آثار فارسی و انگلیسی نویسندگان ایرانی تا چه میزان همپوشانی دارند، وجود ندارد؛ و به طور دقیق مشخص نیست که چه تعداد از مقالاتی که ایرانیان در مجلات بین‌المللی منتشر می‌کنند، به زبان فارسی و در مجلات داخلی نیز نشر می‌یابند.
یک بررسی نشان می‌دهد که از ۱۵۱ عنوان مقاله انگلیسی نوشته شده توسط محققان ایرانی حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در فاصله سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ (نمایه شده در پایگاه اسکوپوس)، ۴۵ عنوان یعنی ۳۰ درصد آنها به فارسی نیز منتشر شده‌اند که میزان قابل توجهی است. در میان مجلات فارسی، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی با ۱۲ مقاله بیشترین سهم را در انتشار نسخه فارسی مقالاتی که نسخه انگلیسی آنها نیز منتشر شده داشته و در میان مجلات انگلیسی نیز مجله The Electronic Library با ۸ مقاله بیشترین مقالاتی را منتشر کرده است که نسخه فارسی آنها نیز قبل یا بعد از انتشار نسخه انگلیسی نشر یافته است. از مجموع این ۴۵ مقاله، در ۲۰ مورد (۴۳ درصد) ترتیب و تعداد نویسندگان هیچ تفاوتی در نسخه فارسی و انگلیسی ندارد، امّا در ۲۵ مقاله (۵۷ درصد) ترتیب یا تعداد نویسندگان تغییر کرده است. به این صورت که در ۹ مورد مقاله فارسی تک نویسنده است؛ امّا در نسخه انگلیسی آن تعداد نویسندگان افزایش یافته است. شاید به این علت که در ترجمه مقاله به انگلیسی گاه نویسندگان از افراد مسلط بر زبان کمک می‌گیرند. پرسش‌های زیادی در مورد انتخاب زبان نشر مقاله بی پاسخ است که جای مطالعه و تحقیق دارند. میزان همپوشانی مقالات فارسی و انگلیسی در رشته‌های مختلف چقدر است؟ ملاک و انگیزه نویسندگان برای این که مقاله‌ای را به فارسی، به انگلیسی یا به هر دو زبان منتشر کنند چیست؟ آیا تفاوت‌هایی اساسی از نظر محتوا و موضوع در مقالاتی که فقط به انگلیسی، فقط به فارسی و مقالاتی که به هر دو زبان منتشر می‌شوند، وجود دارد؟
آیا به عنوان مثال مقالات فارسی، تمرکز بیشتری بر مشکلات و مسائلی بومی و داخلی دارند و مقالات انگلیسی عمدتاً به مسائل غیربومی و بین‌المللی می‌پردازند؟
نگرش سردبیران مجلات فارسی نسبت به انتشار نسخه فارسی مقالاتی که نسخه انگلیسی آنها منتشر شده یا خواهد شد چگونه است؟
قدر مسلم انتشار همه مقالات به انگلیسی، بخش قابل توجهی از جامعه علمی داخل کشور را، به دلیل محدودیت‌های زبانی و یا دسترسی، از محتوای مقالات محروم می‌کند.
انتشار همه مقالات به فارسی نیز ما را از گفتمان علمی جهان کنار می‌گذارد و مجرای تعامل ما با جامعه علمی بین‌المللی را از بین می‌برد. شاید راه میانه انتخاب آگاهانه خود محققان در انتشار آثار به فارسی یا انگلیسی با توجه به مخاطب و میزان تأثیر مقالات باشد. این مهم نیز در صورتی میسر است که انگیزه‌های دیگر نظیر امتیاز و پاداش مالی، نقش اساسی را در انتخاب محمل انتشار مقاله توسط نویسنده ایفا نکنند.

ليزنا
----------------------------
مهسا نیکزاد، دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات تهران


منابع :
آذرشسب، محمدعلی. (۱۳۹۱). انتشار مقالات در ISI مورد تجدیدنظر قرار گیرد/ خودمان را فریب ندهیم. خبرگزاری مهر، ۱۷ مهر ۱۳۹۱. دسترس‌پذیر در:http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1714930
حری، عباس. (1389). جایی در جریان علم جهانی. کتاب ماه کلیات، 13 (10): 21-20. عباسی، حسن. (۱۳۹۱). نظر رهبر انقلاب درباره ISI چیست؟ دسترس‌پذیر در: http://allameh.masjedun.com/index.aspx?siteid=322&pageid=48612&newsview=165856
یلپانی، محمد. (۱۳۸۶). نقش ISI در رشد علمي ايران. دسترس‌پذیر در: http://www.reporter.ir/archives/86/09/005342.php