بررسی تفاوت های فردی در برنامه های درسی دوره ی متوسطه

  مقدمه: وجود تنوع در میان پدیده­های عالم از واقعیت­های این جهان است. نه تنها گونه­های مختلف جانداران اعم از گیاهان و جانوران با هم تفاوت دارند بلکه اعضای یک گونه هم با هم متفاوت­اند. این قاعده کلی بوده و در برگیرنده­ی انسانها نیز می­باشد.نگاهی کوتاه به انسانها واقعیت را روشن می­نماید که هر انسانی با انسان دیگر در زمینه­های مختلف متفاوت است و این تفاوت­ها کاملاً آشکار است (سیف، 1387). همانطور که می­دانیم عنصر اصلی تشکیل دهندۀ نظام آموزشی همین افراد هستند که برنامه­ریزان برای آنها به تدوین برنامه اقدام می­کنند. بنابراین برای بدست آوردن کارایی بهتر از فرایند برنامه­ریزی باید متوجه این تفاوت­ها بود و بر اساس آن به برنامه­ریزی روی آورد. در این مقاله ما هم سعی کرده­ایم که اهمیت این مطلب را متذکر شویم. لذا بعد از ذکر تاریخچه بحثی را در مورد انواع تفاوتهای فردی و  تعریف آنها، علل پیدایش تفاوت­ها و ضرورت توجه به تفاوت­ها آغاز می­کینم. و بدنبال آن توجه خوانندگان محترم را به این مطلب سوق می­دهیم که  در یک برنامه­ی درسی چگونه می­توان با پدیده­ی تفاوتهای فردی برخورد کنیم و آنها را مورد لحاظ قرار دهیم؟ سؤال مورد نظر را در ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار می­دهیم و همواره تأکیدمان بر دوره­ی متوسطه خواهد بود.   تاریخچه: بنیان­گذار روان شناسی فرد آلفرد آدلر است. وی در هفتم فوریه 1870 در رودلف هایم حومه­ی شهر وین بدنیا آمد. پدرش یهودی و تاجر غله بود. آدلر رشتۀ پزشکی را در سال 1895 به پایان رساند و بعنوان چشم پزشک مشغول بکار شد. سپس بعد از مدتی به عصب شناسی روی آورد و در همین زمان با زیگموند فروید آشنا شد و همکاری داشت(آدلر، 1370). از سوی دیگر سر فرانسیس گالتون پدر بررسی تفاوت­های فردی شناخته شده است. ایشان در سال 1869 کتابی تحت عنوان "نبوغ ارثی تحقیقی در زمینه­ی قوانین و پی­آمدهای آن" منتشر کرد. ایشان در کتاب معتقد به اثر توارث بر میزان تفاوت­های فردی بود هر چند که در نظریاتش دچار اشتباهاتی شد و آن این بود که تأثیر محیط را نادیده گرفته بود (شکلتون، فلچر،1374). در سال 1900 وقتی کتاب "تعبیر رویای" فروید منتشر شد و مورد انتقاد محافل پزشکی قرار گرفت .آدلر بدون آشنایی قبلی با فروید از وی قویاً حمایت کرد همین حمایت سبب دوستی میان این دو شد و در 1902 آدلر به تقاضای فروید به انجمن روان کاوان پیوست. اساس  نظریات آدلر در کتاب معروف "جنبه­ی نظری و عملی روان­شناسان  فردی " که در سال 1928 انتشار یافت توضیح داده شده است( کریمی، 1383).   تفاوت­های فردی: با کمی دقت در خلقت انسانها می­توانیم دریابیم که هیچ دو انسانی مانند یکدیگر نیستند. این تفاوت­ها در ابعاد مختلف جسمی، ذهنی ورفتاری قابل مشاهده و ادراک­اند. تفاوت­های که یک فرد در کلیت یا میزان صفات روحی خود با دیگران دارد و او را از آنان متمایز و مشخص می­سازد. یا هر گونه قضاوت ویژگی یا کمی باعث امتیاز یا شناخته شدن یک فرد از افراد دیگر میشود (فرمهینی،1378). تفاوت­های فردی خود دارای دو گونه است:  الف) تفاوت­های بین فردی ب) تفاوت­های درون فردی تفاوت­های بین فردی در بین افراد از لحاظ توانای­های شناختی، نگرشی، مهارتهای جسمانی، علایق، ویژگیهای شخصیتی، پیشرفت تحصیلی، مهارتهای اجتماعی و فرهنگی یادگیری قضاوت­های قابل مشاهده است (Bubiniski,2008). تفاوت­های درون فردی افراد علاوه بر اینکه از نظر تواناییها و مهارتهای گوناگون با یکدیگر تفاوت دارند، این مهارتها و تواناییها در خود شخص نیز به یک میزان نیست. اگر به خودمان به دقت نگاه کنیم، می­بینیم که در بعضی مهارتها خوب هستیم و توانایی یادگیری برخی از مفاهیم را بخوبی داریم، ولی در یادگیری بعضی دیگر از مفاهیم و مهارتها کند می­باشیم برای مثال، فردی ممکن است در مهارتهای دستی یا مکانیکی بسیار ورزیده و ماهر باشد ولی همین فرد در تفکر انتزاعی یا مجرد ضعیف باشد. برعکس فردی ممکن است از لحاظ تفکر و اندیشه فوق­العاده قوی باشد ولی از نظر مهارتهای دستی یا بوجود آوردن چیزی با دستهایش ضعیف باشد (نادری، نراقی ، 1383). تفاوت­های بین فردی: در بحث قبلی گفته شد که بین افراد تفاوتهای زیادی وجود دارد این تفاوت­ها در سه بعد اصلی مورد توجه قرار گرفته­اند. 1-استعداد تحصیلی 2-پیشرفت تحصیلی 3-رشد روانی- اجتماعی 1) استعداد تحصیلی: استعداد تحصیلی با تست هوش اندازه­گیری می­شود. اطلاعاتی در مورد دانش آموزان و این که آنها تا چه اندازه قادرند در رابطه با توان بالقوه­ی خویش پیشرفت کنند، در اختیار قرار می­دهند. 2) پیشرفت تحصیلی: یکی از جنبه­های تفاوت بین فردی است و اینکه هر فرد از لحاظ پیشرفت تحصیلی با دیگری متفاوت است. بوسیله­ی تست­های  پیشرفت تحصیلی میتوان سطح پیشرفت دانش آموز را در مقایسه با دانش آموزان هم سن و همکلاسی بدست آورد. 3)رشد اجتماعی- روانی: حاکی از تفاوت­های میان فردی در نحوه­ی پاسخ دادن فرد در برابر محیط اجتماعی است. همچنین عوامل روانی ناشی از تغییرات محیطی را نیز نشان میدهد.    تفاوت­های درون فردی: این تفاوت­ها نیز در همه­ی جنبه­های هوشی، جسمی، روانی، اجتماعی یک فرد دیده می­شود. مثلاً یک  فرد علی­رغم اینکه در دیدن و شنیدن ناتوانی دارد و بسیار باهوش است و یا اینکه از لحاظ رشد فیزیکی حالت کاملاً طبیعی دارد (ای­کرک، جی گالاگر، 1380). تفاوت­های فردی را میتوان در افراد استثنایی مشاهده نمود افراد استثنایی در برگیرنده­ی معلول­های ذهنی (عقب­ماندگان ذهنی با طبقه­بندی مختلف آن)، ناتوانی­های یادگیری(اختلالات خواندن و نوشتن و...)، تیزهوشان، معلولین جسمی(نابینایان، ناشنوایان و..)می­باشد. بعبارت بهتر کسانیکه از نرم و حد طبیعی بالاتر یا پائین­تر بوده و نیازمند آموزشهای ویژه و خاص هستند را استثنایی گویند(افروز، 1384). علل پیدایش تفاوت­های فردی: علل بروز تفاوت­های فردی را می­توان در دو عامل کلی خلاصه نمود که یکی عامل وراثتی و دیگری عامل محیطی میباشد. الف) عامل وراثت: نخستین سنگ بنای شخصیت هر فرد در زمان لقاح بین سلول جنسی نر و سلول جنسی ماده گذاشته می­شود. در جریان لقاح این دو رشته­های  باریکی بنام کروموزوم که خود این رشته­ها نیز حاصل ذرات ریزی بنام ژن هستند در کنار یکدیگر قرار می­گیرند. ژن­های مذکور ناقلان اصلی صفات ارثی والدین به فرزندان می­باشند (شعاری نژاد، 1383). ژن­ها مسئول بخش عمده­ی تفاوتهای ما می­باشند.هر یک از ژن­ها دارای پیشینه­ی ژنتیکی خاصی است که با به هم پیوستن آنها ترکیب­های بی­نهایتی صورت می­گیرد  که هر ترکیب نیز صفات خاصی را برای فرد در پی خواهد داشت. باید گفت که تکرار موهبت ژنتیکی یک نفر در فردی دیگر به جزء در موارد دوقلوهای یک تخمکی، بسیار ناچیز است. لذا هر فرد با فرد دیگر تفاوت پیدا میکند (شولتز، شولتز، 1385). بنابراین نخستین جنبه­ی شخصیت فرد که سبب تمایز یک فرد از فرد دیگر می­شود زائیده­ی ترکیب خاص کروموزومی است که از والدین خود به ارث برده است. طبیعی است که ژنهای حامل صفات ارثی واجد هر خصوصیاتی باشند صاحبان آن ژن­ها نیز آن خصوصیات را دارا خواهند بود(کریمی، 1383).   ب: عامل محیط انسان که ویژگی­های ارثی­اش از همان ابتدا توسط ژن­ها مشخص گردیده بدنیا می­آید و از آن پس سر و کار او با محیط اطراف خود خواهد بودا گرچه ویژگی­های  توارثی فرد در شکل­گیری شخصیت او نقش مهمی دارد، امّا باید توجه داشت که این ویژگی­ها تنها در محیط می­توانند شکل بگیرند. عوامل محیطی زیادی از قبیل محیط سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی، دینی و...هر کدام به نحوی در بوجود آمدن رفتارهای خاص یا جلوگیری از مستعدبار آمدن افراد می­شود. چه بسیار افرادی هستند که استعداد نه چندان خوبی دارند ولی محیط آنها طوری است که این حداقل استعدادها نیز بخوبی شکوفا می­شوند و برعکس این قضیه نیز صادق است و آن اینکه افرادی نیز هستند که استعدادهای بالقوه­ی عالی دارند اما بدلیل نامناسب بودن محیط، این استعدادها نهفته در فرد باقی مانده­اند بر همین اساس نقش محیط در بوجود آوردن تفاوت­های فردی امری اجتناب ناپذیر است(کرباسی، وکیلیايي، 1385). اما شاید این سؤال بوجود بیاید که از بین عوامل مذکور (محیط، وراثت) کدام عامل نقش اساسی­تری در بروز صفات افراد را داراست؟ پاسخ به این سئوال بسیار دشوار است چرا که هر دو عامل وراثتی و محیطی با یکدیگر در تعامل­اند و مرز شخصی بین آنها را نمی­توان تعیین کرد. اما برای رفع تعارض این دو باید گفت که در بروز ویژگی­های هر فرد هر دو عامل وراثت و محیط مؤثرند و هیچ یک به تنهایی نمی­تواند عامل اصلی باشد بطور کلی تأثیر این دو از یکدیگر تفکیک­ناپذیر است(گنجی، 1381). ضرورت توجه به تفاوت­های فردی: با در نظر گرفتن مطالب گفته شده وجود تفاوت­های بین دانش­آموزان بدیهی بنظر می­رسد. چرا که در  یک کلاس درس با تعداد زیادی از دانش­آموزان برمی­خوریم که هر کدام از آنها دارای توانائی­ها و ناتوانی­های خاص خودشان هستند. بنابراین وقتی معلمی می­خواهد که برای آموزش در کلاس درس طرحی اجرا نماید باید این گونه تفاوت­ها را بشناسد چرا که این تفاوت­ها یادگیری دانش­آموزان و حتی تلاش آنها را برای شرکت در یادگیری تحت تأثیر قرار می­دهد. اگر ما سعی کنیم که به همه­ی دانش­آموزان کلاس با یک روش مشابه تدریس کنیم و آنها را در فعالیت­های یکسان شرکت دهیم و ارزیابی یکسانی از آنها بعمل بیاوریم قطعاً با چالش برمی­خوریم  و آموزش ما آموزش موفقیت آمیزی  نخواهد بود. این واقعیت را باید پذیرفت که باید متناسب با تفاوت­های فردی باید در کلاس درس عمل نمائیم. و به همین میزان نیز از آنها توقع پیشرفت داشته باشیم (cecil.J,1996). برنامه­ریزی درسی و تفاوت­های فردی: در فرایند برنامه­ریزی درسی یادگیرندگان همواره جزء منابع تعیین اهداف در نظر گرفته می­شود.در این فرایند نیازها، علایق، توانایی­های او در نظر گرفته می­شود و بر اساس آن به هدف گذاری روی می­آورند(تایلر، 1385). بعد از آن نیز اصلی­ترین مخاطب برنامه­ی درسی یاد گیرنده است و به جرأت می­توان گفت که از عوامل موفقیت یک برنامه، یادگیرندگان و خصوصیات آنهاست. بدین معنی که تا چه حد یک برنامه­ی درسی نیازها و علایق یادگیرندگان را برآورده می­کند و چه اندازه در تدوین  برنامه­ی درسی اصل تفاوت­های فردی رعایت شده است؟ چرا که قبلاً هم ذکر شد تفاوت­های فردی بدیهی است و از آنجا که برنامه­ی درسی نیز با یاد گیرندگانی روبرو  است که هر کدام از آنها با دیگری متفاوت است. لذا در این جاست که برنامه­ریزان را به این امر آگاه می­کنند که در تدوین برنامه­ها باید این ویژگی اساسی را در نظر بگیرند (پروند،1380). تبلور پدیده­ی تفاوت­های فردی در برنامه­های درسی: تفاوت­های فردی با گونه­های مختلف اعم از افراد استثنايي و جنبه­های دیگر آنرا باید در برنامه­های درسی در نظر بگیریم و برای آن برنامه­ریزی نمائیم. با توجه به ماهیت موضوع این مقاله تأکید اصلی بر دوره­ی متوسطه می­باشد  و افراد استثنايي مانند تیزهوشان معلولیت­های جسمی و... را در برنمی­گیرد. بلکه حالت کلی را بررسی می­کنیم  و هدف اصلی ما بر مدارس عادی متمرکز است. می­دانیم که برنامه­های درسی دارای دو جنبه­ی رسمی و غیررسمی می­باشد.  منظور از برنامه­های درسی رسمی برنامه­ای است مشخص و مدون که توسط نظام آموزشی رسمی تعیین شده و در قالب اهداف معین و کتاب درسی به دانش آموزان ارائه میشود. ولی برنامه­ی درسی  غیر رسمی چهارچوب خاصی نداشته و تدوین آن خارج از مقامات آموزش رسمی می­باشد (ملکی، 1384). توجه به  تفاوت­های فردی بعنوان یکی از نکات اساسی در تدوین برنامه­های درسی می­توانیم  در هر دو جنبه­ی برنامه­های درسی رسمی و غیر رسمی بررسی کرد. در برنامه­های درسی غیر رسمی تأکید بیشتر بر فعالیت­های فوق برنامه­ی مدارس می­باشد. همچنین در برنامه­های درسی رسمی در دو سطح کلان و خرد به تفاوت­های فردی توجه می­شود. در هر دو سطح کلان و خرد نحوه­ی برخورد برنامه­های درسی با این پدیده به سه شیوه­ی زیر است: الف) الگوی کاهش گرایانه: در این الگو تأکید بیشتر بر تجانس و همگونی هر چه بیشتر بین دانش آموزان است و به نوعی این پدیده را منفی اعلام می­نماید. ب) الگوی غیر کاهش­گرایانه:برعکس الگوی کاهش گرایانه است و پدیده­ی  تفاوت­های فردی را ثبت ارزیابی می­کند و تلاش طرفداران این الگو بر این است که هر چه بیشتر در برنامه­ریزی  آموزشی از این پدیده استقبال  کند. ج)الگوی تلفیقی: همانطور که از نام آن پیداست ترکیبی از هر دو روش بالاست و با توجه به موقعیت از هر دو از الگوهای کاهش گرایانه و غیر کاهش گرایانه استفاده می­کند (مهر محمدی، 1383). برنامه­های درسی رسمي: همانطور که گفتیم برنامه­های درسی رسمی در دو سطح کلان و خرد به تفاوت­های فردی توجه می­کنند که توضیح بیشتر هر کدام از اینها در زیر می­آید. سطح کلان در این سطح نحوۀ برخورد با این پدیده بر عهده­ی  برنامه­ریزان و کارشناسانی هست که برنامه ریزی نظام آموزشی را بر عهده دارند. در واقع در این سطح  برنامه­ریزی معلمین نقشی ندارند و تنها اجرا کننده­ی برنامه­هايی هستند که از بالا صادر می­شوند.  این سطح نیز خود دارای زیر شاخه­های هست که عبارت است از: الف): توجه به تفاوت­های فردی دانش آموزان در طراحی شاخه­های مختلف تحصیلی: که شامل ایجاد شاخه­های همچون نظری، فنی و حرفه­ای، کاردانش می­شود (مهر محمدی، 1383). یکی از راه­های توجه به تفاوت­های فردی این است که برای دانش آموزان در سطح متوسطه شاخه­های  مختلف تحصیلی در نظر گرفت. در نظام آموزشی کشور ایران نیز این مسئله رعایت شده بطوریکه شاخه­های سه گانه­ی نظری، کاردانش، فنی و حرفه­ای  پیش بینی شده است.   ب) توجه به تفاوت­های فردی در درون شاخه­های تحصیلی: در هر یک از شاخه­های تحصیلی، رشته­های  مجزای وجود دارد که توجه به این امر در جهت تفاوت­های فردی است. بطوریکه طبق مصوبه 1369 شورای عالی انقلاب فرهنگی چهار رشته برای شاخه­های نظری پیش بینی شده است که عبارتند از: رشته­ی ادبیات و علوم انسانی، رشتۀ علوم تجربی، رشته­ی ریاضی- فیزیک، رشتۀ علوم و معارف اسلامی، همچنین برای شاخه­ی فنی و حرفه­ای سه زیر شاخه در نظر گرفته و هر زیر شاخه دارای رشته­های  خاص خود است. سه زیر  شاخه­ی فنی و حرفه­ای عبارت­اند از: صنعت، خدمات، کشاورزی رشته­های صنعتی مانند: نقشه کشی، ساخت و تولید، صنایع فلزی، چاپ، الکترونیک، متالوژی و... رشته­های خدماتی مانند: سینما، موسیقی، نمایش، گرافیک، چاپ و... رشته­های کشاورزی مانند: امور دامی، امور زراعی و باغی، ماشینهای کشاورزی، صنایع غذایی شاخه­ی کاردانش نیز به سه زیر شاخه­ی صنعت- خدمات- کشاورزی تقسیم بندی شده است. و هر یک  از زیر شاخه­ها نیز دارای یک یا چند گروه و هر گروه دارای یک یا چند رشته­ی اصلی است و هر رشته دارای یک یا چند رشته­ی مهارتی است. در این شاخه در سال تحصیلی 80-79 نزدیک به 1000 رشته و گرایش طراحی شده است (صافی، 1383). ج: ایجاد مدارس مختلف جهت تأمین نیازها و تفاوت­های بین دانش­آموزان: در نظام آموزشی ایران انواع مختلفی از مدارس ایجاد شده است. با نگاهی به اساسنامه­های هر یک از مدارس در می­یابیم  که ایجاد این مدارس بیشتر در جهت تأمین نیازها و علایق و ویژگی­های  فراگیران مختلف بوده است که در کل به تفاوت­های فردی توجه مبذولی شده است. انواع مدارس ایران عبارتند از: -دبیرستان­های دولتی روزانه دو وقته - دبیرستان­های دولتی شبانه و بزرگسالان -دبیرستان شاهد -دبیرستان نمونه­ی دولتی -دبیرستان ایثارگران -دبیرستان استثنایی -دبیرستان تیزهوشان -دبریستان غیرانتفاعی -دبیرستان­های کار و دانش وابسته به وزارتخانه­ها و سازمان­ها -هنرستانهای حرفه­ای - هنرستانهای صنعتی -دبیرستان تطبیقی -دبیرستان بین­المللی(صافی ، 1382). د: درک دروس اختیاری: تدارک دیدن دروس اختیاری در برنامه­های درسی راهی است که از طریق آن می­توان جوابگوی  نیازها و علایق دانش­آموزان بود(سیلور، الکساندر، لوئیس، 1378). در سیستم آموزشی دوره­ی متوسطه ایران نیز به این مطلب توجه شده است و پاره­ای  از دروس بصورت اختیاری ارائه میشوند. در محتوای  دروس اختیاری نیز نشانه­های  از توجه تفاوتهای فردی دیده می­شود. و بیشتر آنها در ارتباط با نیازهای روزمره و آینده­ی شغلی و زندگی دانش آموزان است. پاره­ای از این دروس عبارتند: برنامه­ریزی تحصیلی- شغلی، مهارت­های زندگی، قوانین اجتماعی، مطالعه و پژوهش، فعالیت­های قرآنی (آیین صمدیان، نقی­زاده، دینداری، علیزاده، 1387). سطح خرد: در سطح خرد نیز برنامه­های درسی می­توانند خطی مشی­های در پی بگیرند تا بیشتر در جهت توجه به تفاوت­های فردی قدم برداشته شود که از جمله­ی آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد: 1-گروهبندی دانش آموزان در کلاس: بطوری که دانش­آموزانی که در کلاس از لحاظ توانائیها و علایق خود، دارای همسانی هستند را انتخاب می­کنند و هر معلمی می­تواند با استفاده از الگوهای مختلف تدریس به ویژه الگوی آموزشی فرد مداری و آموزش بر اساس چیرگی، محیطی فراهم کند تا دانش­آموزان با تفاوت­های فردی به جای خسته و کسل شدن در کلاس بتواند از استعدادهای خاصی خود برای حل مسائل به نحو احسن استفاده کنند (نادری،نراقي،1382). 2-اتخاذ رویکرد مسأله محوری در طراحی برنامه­های درسی و آموزشی: تغییر جهت­گیری اصلی برنامه­های درسی از انتقال دانش به اکتشاف با توجه به روش علمی، به دلایل مختلف مورد توجه و حمایت مربیان و صاحبنظران تعلیم و تربیت قرار گرفته است. امّا می­توان از این جهت­گیری به اعتبار همسویی با آرمان توجه به تفاوت­های فردی در بستری غیر کاهش گرایانه نیز حمایت کرد. رویکرد حل مسأله دارای انعطاف ذاتی است و این انعطاف علاوه بر فرایند، در حل نهایی مسأله نیز بروز و ظهور می­یابد. رمز سودمندی این رویکرد در پاسخ غیر کاهش گرایانه به تفاوت­های فردی دانش آموزان را باید در همین ویژگی جستجو کرد (مهر محمدی، 1383). 3-طراحی تکلیف­های گوناگون: در درسهای عادی، حتی اگر هدفهای درس برای همه دانش آموزان یکسان باشد، معمولاً دلیلی وجود ندارد که همه فعالیت مشابهی انجام دهند. بنابراین معلم می­تواند نظارت دانش­آموزان از جهت توانایی وعلاقه را با طرح تکلیف­های گوناگون همچون تعیین فعالیت­های  یادگیری متفاوت برای دانش­آموزان مختلف یا برای گروههایی از دانش­آموزان مورد توجه قرار دهد. برای دانش­آموزانی که در قرائت ضعیف هستند می­توان تکلیف­هایی برای خواندن تعیین کرد که ساده­تر از مطلبی باشد که از دانش­آموزانی که در قرائت قوی هستند خواسته می­شود. یا به دانش­آموزانی که در ریاضی قوی هستند می­توان سؤالهای دشواری داد و به شاگردان ضعیف­تر سؤالهای ساده­تر، و یا همچنین به دانش­آموزان باهوش و چالاک تکلیف­های بیشتر و دشوارتری داد ( طهوریان ،1375).  4-به کارگیری فعالیت­های یادگیری از نوع تار عنکبوتی در برابر فعالیت­های یادگیری از نوع مکانی: ویژگی­های این موضوع سازماندهی فعالیت­ها یا فرصت­های یادگیری را مطرح ساخته است. او سازماندهی نوع اوّل را متضمن پذیرش تنوع و انعطاف فعالیتها در بررسی یک موضوع واحد دانسته سازماندهی نوع دوم را معرف نظم منطقی و آهنگ از پیش تعریف شده و غیر قابل تغییر و تعدیل تلقی کرده است که دانش­آموزان همگی مکلف به انجام فعالیت واحد در زمان واحد هستند(مهر محمدی، 1383). 5-استفاده از روش دیالکتیک: این روش بخصوص در مباحثی که زمینه­های انسانی و اجتماعی دارند بسیار کارساز است و زمینه بروز آشکار سازی پس زمینه­های فرهنگی، نژادی و روانی متفاوت دانش­آموزان را فراهم می­کند. البته تحقق این معنا مشروط به احساس آزادی و امنیت در ارائه نظر توسط دانش­آموزان است (همان منبع). 6-انفرادی کردن آموزش: بهترین روش تدریس با توجه به تفاوتهای فردی دانش­آموزان این است که برای هر دانش­آموز برنامۀ درسی و درسهایی که فراخور حال وی باشد تهیه کنیم.از آنجا که همه دانش­آموزان با هم متفاوتند باید برای هر دانش­آموز برنامۀ درسی و تکلیف­های درسی متفاوتی که برای وی برنامه­ریزی شده باشد تهیه کنیم. در حال حاضر چنین کاری برای معلم مقدور نیست. تکلیف­های تفکیک شده، واحدها، و مقیاسهای مهارتی که تاکنون شرح دادیم تنها تا اندازه­ای می­توانند مسأله تفاوتهای فردی را مرتفع سازند با این حال مقیاسهای مهارت برای دستیابی به هدف نهائی وسیله خوبی هستند (طهوریان، 1375). 7-گسترش سرگرمیهای خلاق: در سطح ابتدایی، دانش­آموزان تند آموز ممکن است اوقات فراغت کلاس را به یک سرگرمی اختصاص دهند مشروط بر اینکه مناسب باشد. اگر دانش­آموز به شعر، موزیک یا پروانه­ها علاقه دارد تشویق معلم می­تواند باعث شود که او در آینده در آن زمینه تخصص بگیرد در سطح دبیرستان می­توانید از  دانش­آموزانی که در موضوع درسی شما سرآمدند بخواهید که وقت کلاس را صرف نوشتن یک مقاله برای شرکت در مسابقه، یک پروژه علمی برای نمایشگاه یا ساختن یک میز یا دوختن یک پیراهن برای شرکت در نمایشگاه محلی کنند. نکته مهم این که باید به دانش­آموزان با استعداد سال آخر دبیرستان در رشته خودتان کمک کنید تا برای بورسهای تحصیلی تقاضانامه بفرستند. بعضی از مدارس و معلمان تنها به این دلیل زحمت تعیین برندگانی را همه ساله به عهده می­گیرند تا به کاندیداهای شایسته کمک کرده باشند(بیلر، 1376). 8-اعطای فرصت و حق گزینش تکلیف با مسأله و موضوع مورد مطالعه به دانش­آموزان. 9-رویارویی با عامل زمان به عنوان یک متغیر. 10-مجاز شمردن روشهای گوناگون ارائه با عرضه آموخته­ها. 11-متنوع کردن مطالب درسی. برنامه­های درسی غیر رسمی: این برنامه­ها بیشتر با فعالیت­های فوق برنامه سر و کار دارند و بدنبال این می­باشند که با استفاده از طراحی فعالیت­هایی -که خارج از برنامه­ی رسمی است- هدف توجه به تفاوت­های فردی را تحقق بخشند. فعالیت­های فوق برنامه فعالیتهایی هستند که  دانش­آموزان در آن شرکت کرده تا استعدادهای فردیشان که بالقوه است آشکار گردد و بر توانمندی­هایشان  افزوده شود و از سوی دیگر برای شرکت در فعالیت­های زندگی آماده­تر شوند. از آنجایی که تفاوت­های افراد در ابعاد مختلفی دیده می­شود فعالیت­های فوق برنامه نیز سعی می­کنند این ابعاد را در نظر گیرند و همسو با آنان حرکت نماید. این برنامه­های ابعاد مختلف جسمی (رعایت بهداشت، تغذیه­ی  سالم، ورزش) عقلانی (ایجاد بینش علمی، اهمیت دادن به تفکر، تقویت خلاقیت، تقویت مهارت استدلال و برهان)، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی، دینی، عاطفی و سیاسی را در بر می­گیرد (ملکی، 1385). این گونه فعالیت­های هم بصورت گروهی و هم بصورت انفرادی اجرا می­گردند. در شکل گروهی دانش­آموزان بصورت جمعی با سرگروهی یکی از آنها مشغول فعالیت می­شوند.در این جا باید توجه داشت که تشکیل گروهها بر معیار هوشی یا ذهنی جایز نیست و همچنین باید گروهها شناور باشند تا دانش­آموزان براحتی بتوانند در یک یا چند گروه مورد علاقه خود شرکت کنند (شعاری نژاد، 1379). بعضی اوقات نیز این فعالیت­ها شکل انفرادی بخود می­گیرند و خود فرد مسئولیت انجام فعالیت­ها را برعهده می­گیرد مانند انجام ورزش­های انفرادی(ملکی، 1385). از جمله فعالیت­های مربوط به دوره­ی متوسطه را می­توان به موارد زیر اشاره نمود: -تشکیل انجمن­ها و شورای دانش­آموزی -بازدیدهای علمی -تشکیل نمایشگاه­ها -برگزاری مسابقات فرهنگی، هنری، علمی، ورزشی(همان منبع). وجود برنامه­های دیگر همچون "هفته­ی مشاغل"که در جهت آشنایی دانش­آموزان با انواع شغل و انتخاب شغل مناسب می­باشد در این دسته از فعالیت­ها قرار می­گیرند. -----------------   گردآوری: جمال رزی - کارشناس ارشدبرنامه ریزی درسی- معلم شهرستان پیرانشهر       منابع فارسي: آدلر، آلفرد. (1370). روان شناسی فردی (ترجمه­ی حسن زمانی). تهران:تصویر افروز، غلامعلی.(1384) .روان شناسی آموزش و پروش کودکان استثنایی.تهران: انتشارات دانشگاه تهران . ای­کرک، ساموئل،اجی­گالاگر، جیمز.(1380).آموزش و پرورش کودکان استثنایی (ترجمه­ی  مجتبی جوادیان).مشهد: آستان قدس رضوی. بیلر، رابرت.(1376). کاربرد روان شناسی در آموزش(ترجمه­ی  پروین کدیور) تهران: انتشارات مرکز دانشگاهی. پروند، محمد حسن.(1380). مقدمات برنامه­ریزی آموزشی و درس.تهران: شیوه. تایلر، رالف.(1385) .اصول اساسی برنامه­ریزی درسی و آموزشی(ترجمه علی تقی پور ظهیر). تهران: آگاه . سیلور، جی­گالن، الکساندر، ویلیام.ام، لوئیس، آرتور.جی.(1378). برنامه­ریزی درسی (برای تدریس و یادگیری بهتر) (ترجمه­ی  غلامرضا خوی نژاد). مشهد: آستان قدس رضوی. سیف، علی اکبر.(1387). روان شناسی پرورشی نوین. تهران: دوران. شعاری نژاد، علی اکبر.(1383). روان شناسی رشد (جلد 1) .تهران: انتشارات پیام نور. شعاری نژاد ، علی اکبر.( 1379). فعالیت اجتماعی و گروهی راهنمای معلم.تهران:منادی تربیت. شکلتون، ویویان،  فلچر، کلیو.(1374).تفاوتهای فردی( ترجمه­ی  یوسف کریمی، فرهاد جمهری). تهران: فاطمی شولتز، دوران، شولتز لیدنی الن.(1385). نظریه­های شخصیت. (ترجمه­ی یحیی سید محمدی). تهران: ویرایش . صافی، احمد.(1383). راهنمای تحصیلی در مدارس ایران. تهران: روان صافی، احمد.(1382). سازمان و قوانین آموزش و پرورش ایران. تهران: سمت. صمدیان، صمد، نقی زاده، محمدرضا، دیندار، غلامحسین، علیزاده، سیف الله.(1387).آیین­نامه ی­آموزشی دوره­ی سه ساله متوسطه نظری. تبریز : یاران. طهوریان، جواد( گردآوردنده).(1375). آموزش دردوره ي متوسطه .مشهد:آستان قدس رضوی. فرمهینی، محسن.(1378). فرهنگ توصیفی علوم تربیتی. تهران :شباهنگ. کریمی، یوسف.( 1382). روان شناسی شخصیت. تهران: انتشارات پیام نور. کرباسی، منیژه، و کیلیایی منوچهر. (1385). مسائل نوجوانان و جوانان.تهران :انتشارات پیام نور. گنجی، حمزه. (1381) .روان شناسی عمومی.تهران:ساوالان ملکی، حسن.(1385). آشنایی با فعالیتهای تربیتی، اجتماعی. تهران:آییژ. ملکی، حسن.(1384). برنامه­ریزی درسی (راهنمای عمل).مشهد: پیام اندیشه. مهر محمدی، محمود.(1383). برنامه­ی درسی نظرگاه­ها، رویکردها، چشم اندازها. مشهد:آستان قدس رضوی. نادری، عزت الله، نراقي، مریم. (1382). روان­شناسی  و آموزش کودکان استثنایی.تهران: ارسباران.   منابع لاتین:  Bbubinski, daivid.(2008). Individual Difference. From: www.vanderbilt.edu/pead body/smpy/Lubininski. cecil.J.(1996).In struction of individual differences from: http: www. Louisiana schools.net/Ledo/uplods/937/pdf