روانشناسي در ورزش

آيا مي دانيد علت اينكه وزنه برداري در رده تيم ملي اعزامي به المپيك وقتي روي صحنه مي رود فراموش مي كند به دستان خود گچ مخصوص بزند چيست ؟  آيا مي دانيد علت اينكه تكواندو كاري در رده تيم ملي اعزامي به المپيك وقتي روي تشك مسابقه مي رود فراموش مي كند كلاه مخصوص خود را بر سر گذارد چيست ؟ آيا مي دانيد علت اينكه دوچرخه سواري در رده تيم ملي اعزامي به مسابقات آسيايي وقتي در ابتدا خط استارت قرار مي گيرد چنان پاهايش مي لرزد كه نمي تواند روي پنجه ركاب دوچرخه نيرو وارد كند و از مسابقه باز مي ماند چيست ؟ مسلماً پاسخ شما شامل توضيح مسائل فني اين رشته هاي ورزشي نيست و بر روي كلمه اضطراب متفق القول هستيد .  اضطراب يكي از مهمترين مسئله هايي است كه انسان با آن دست به گريبان است. بخصوص زماني كه پاي رقابت در ميان باشد. در اكثر كتابها و مقالات بيشتر به مسائل تخصصي رشته هاي ورزشي توجه شده است . اما آيا مي دانيد طبق تحقيقات به عمل آمده بسياري از عدم موفقيت هاي ورزشي ريشه در علل رواني دارد . از آن رو تصميم گرفتيم تا با طرح سلسله مقالات روانشناسي و آموزشي اضطراب، نقش كوچكي در موفقيت هاي آتي ورزشكاران شطرنج باز ايران عزيزمان داشته باشيم . روانشناسي ورزشي روانشناسي علم مطالعه رفتار انسان و روانشناسي ورزشي مطالعه رفتار ورزشي و كاربرد يافته هاي روانشناسي براي بهبود عملكرد و ارتقاء تندرستي است. از حوزه هاي مهم مورد مطالعه روانشناسي ورزشي كه به ويژه در آمادگي قهرمانان كاربرد دارد، آمادگي رواني براي عملكرد است كه ورزشكار را براي مسابقه آماده مي سازد . مركز روانشناسي ورزشي مركز روانشناسي ورزشي آكادمي ملي المپيك و پاراالمپيك، فرصتي را براي ورزشكاران تيم هاي ملي فراهم مي سازد تا در كنار تقويت عوامل جسماني و فني به تقويت آمادگي رواني در رشته ورزشي خود بپردازند و توانايي هاي خود را در همه ابعاد تكامل بخشند . اين مركز برنامه هايي را براي كمك به ارتقاء عملكرد ورزشكاران تيم هاي ملي طراحي نموده است كه در سال جاري به اجرا خواهد گذاشت. اين برنامه ها شامل برگزاري دوره هاي آشنايي با روانشناسي ورزشي براي مديران، مربيان و ورزشكاران تيم هاي مختلف، برگزاري جلسات مشاوره فردي و گروهي با ورزشكاران تيم هاي ملي و ارائه تمرينات و توصيه هاي روانشناختي براي بهبود آمادگي رواني و ارتقاء عملكرد ورزشي است . آمادگي رواني چيست؟ همه ما با مراجعه به حافظه خود مي توانيم. لحظاتي را در مسابقات ورزشي به خاطر آوريم كه تيم يا ورزشكاري با وجود آمادگي كامل جسماني و فني، به دليل شرايط نامناسب رواني از ارائه بهترين عملكرد خود ناتوان مانده است . ضعف آمادگي رواني در ورزشكاري كه آمادگي جسماني مطلوب دارد، به مثابه اتومبيل آماده و پر سرعتي است كه راننده اي ناشي و نا آماده در آن نشسته باشد . هر قدر هم كه جسم آماده و ورزيده باشد، اگر ذهني كه آن را هدايت مي كند فاقد ورزيدگي و آمادگي باشد جسم به درستي هدايت نخواهد شد . احتمالاً در 30 سال پيش، واژه آمادگي جسماني براي مربيان و ورزشكاران قدري نامفهوم بوده است، اما امروزه در پاسخ به مفهوم آمادگي جسماني، بي درنگ عوامل متشكله آمادگي جسماني مانند : قدرت، استقامت و ... به ذهن خطور مي كند. همانطور كه آمادگي جسماني مستلزم صرف زمان كافي براي تمرين و تقويت عوامل آن است، آمادگي رواني نيز از عواملي همچون مهارت در توجه، مهارت در كنترل اضطراب و استرس، حفظ انگيزش، حفظ و افزايش اعتماد به نفس و ... تشكيل مي شود. رسيدن به آمادگي رواني نيز به مرور و با صرف زمان و امكان پذير مي شود و مستلزم اينست كه مديران و مربيان آگاه چنين فرصتي را براي ورزشكاران فراهم آورند . ضرورت آمادگي رواني بسكتباليستي كه در تمرين همه پرتاب هاي پنالتي را تبديل به گل مي كند، چه مي شود كه در مسابقه از به ثمر رساندن يك پنالتي ناتوان مي ماند؟ آيا وضعيت او با تمرين جسماني و مهارتي بيشتر، بهتر خواهد شد؟ بعيد به نظر مي رسد، زيرا او مهارت لازم را دارد و اين را در تمرين نشان مي دهد، ممكن است مشكل او ناتواني در حفظ توجه و كنترل اضطراب ناشي از هيجان مسابقه باشد. اين مسئله با هدايت وي به سمت تمرينات توجه و تمركز و يا مهارت كنترل اضطراب قابل حل است و گرنه انجام تمرينات جسماني بيشتر، مشكل او را حل نخواهد كرد . امروزه، قهرمانان سطوح عالي و المپيك بخشي از زمان تمرينات خود را صرف تمرينات آمادگي رواني مي كنند. در بسياري از رشته هاي ورزشي، تا 10 نفر اول مسابقات جهاني، به لحاظ فني و جسماني در يك سطح اند و آنچه نفرات برتر را متمايز مي سازد، آمادگي رواني آنهاست (تفاوتي كه ايجاد تفاوت مي كند) . در دنياي امروز رقابت ديگر فقط بر سر تكنيك برتر نيست، ورزشكاري پيروز است كه از آمادگي رواني بالاتري برخوردار باشد .  
دکتر مهدی خبیری : زمان آن فرا رسیده كه مسوولان داشتن روانشناس و انجام كارهای ذهنی را در ورزش قهرمانی به عرصه‌ی عمل برسانند و از حد حرف خارج شویم .بی‌تردید در شرایط فعلی جنبه‌های جسمانی، فنی، تكنیكی و تاكتیكی كار ورزشكاران به بالاترین حد رسیده است و در این موارد همه می‌توانند به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند؛ اما، برای توسعه‌ی ورزشی در روانشناسی نتوانستیم بیش‌تر از ده تا پانزده درصد استفاده لازم را ببریم. روانشناسی در ورزش هم اكنون در جایگاهی است كه فیزیولوژی ورزش در 60 تا 70 سال پیش در جهان و 40 تا 50 سال پیش در ایران قرار داشت.  از بالاترین مراجع اجرایی تا پایین‌ترین رده كه بازیكنان باشند همه می‌گویند روانشناسی لازم است؛ اما، هیچ گاه به اجرا نمی‌رسد در حالی كه روانشناسی ورزش یك وسیله‌ی راحتی است كه می‌توان با اتكا به آن عملكرد ورزشكاران را افزایش داد. این موضوعی است كه در این همایش روی آن تاكید بسیاری شد و از طرف دیگر این ابراز نگرانی اعلام شد كه نباید تحقیقات انجام شده در این زمینه همواره در حد مطرح شدن در همایش‌ها باقی بماند. در حقیقت ما روی این قضیه به بحث و تبادل نظر پرداختیم كه چگونه می‌توان فاصله علم با امور اجرایی را از بین برد. بنابراین اگر ما بخواهیم از این نظر در ورزش كشور موفق باشیم، باید زمینه لازم برای آموزش فراهم شود و از سوی دیگر فرهنگ مخصوص به آن را نیز پدید بیاوریم. قطعا همه كسانی كه در این زمینه پای گذاشته‌اند انقلابی بزرگ در ورزش خود پدید آورده‌اند. بنابراین اگر در ورزش قهرمانی به دنبال توسعه و مدال هستیم، باید به این عرصه‌ی دست نخورده كه هیچ انتهایی نیز ندارد بهای بیشتری بدهیم. در تیم ملی فوتبال ایران نیز یك روانشناس همراه تیم بود؛ اما، مشخص نیست كه چه مشكلی از تیم حل شده است و یا چه معضلی برطرف شده؟! در این زمینه برآیند كار مشخص نیست چون راهكارهای لازم را قبل از آن مشخص نكردیم. در شرایط فعلی بازیكنان به خوبی در زمین به وظایف خود عمل می‌كنند و همه نوع تمرینات جسمی را انجام می‌دهند، در حالی كه ما هیچ گونه تمرین ذهنی نداریم و اگر داریم بسیار محدود است. به عقیده من عملكرد بازیكن در زمین مسابقه صددرصد ذهنی است، درست است كه تمرینات جسمی و ذهنی با هم انجام می‌شود؛ اما، این قضیه تا اندازه‌ی بسیار كمی به بازیكن كمك می‌كند. ما باید تمرینات روحی را به صورت جداگانه داشته باشیم. پس از قهرمانی عراق در این رقابت‌ها خیلی از افراد به تجزیه و تحلیل علت این قهرمانی پرداختند و در پایان به این نتیجه رسیدند كه قطعا مسائل روانی بیش‌تر از مسائل سخت‌افزاری ورزش در قهرمانی آنها اثر داشته است، چرا كه با وضعیت اسفناكی كه كشور عراق برخوردار است، آن‌ها هیچ‌گونه مسابقات لیگ، تداركاتی، كمیته آموزش، كمیته مسابقات و یا هر چیز دیگری كه بخواهد به موفقیت آنها در مسابقات جام ملت‌های آسیا كمك كند را نداشتند. همه چیز در كشور آن‌ها تعطیل بود و تمرینات‌شان در كشوری دیگر برگزار می‌شد. پس قهرمانی آنها در مسابقات جام ملت‌های آسیا خلاف قانون و عرفی بود كه در جهان در حال جریان است. ‌به عقیده و من بسیاری از روانشناسان محرومیت آنها منبع بزرگی از انگیزه برایشان شده بود؛ یك بازیكن عراقی در این رقابت‌ها یعنی سراپا انگیزه. همین قضیه سبب شد تا آنها خالق اثری ماندگار در ورزش آسیا شوند. به عقیده من اثری كه عراقی‌ها در فوتبال از لحاظ مسائل روانی و انگیزه بر جای گذاشتند مقوله‌ای است كه باید برای دیگر تیم‌ها سرمشق شود. در حقیقت عراقی‌ها به دنبال هویت گمشده خود بودند، هویتی كه در حال له شدن بود و آنها تنها می‌خواستند بودن خود را در میان كشورهای آسیایی و جهان نشان دهند. این طور نبود كه آنها نگران باشند كه در برنامه‌ی 90  رباره‌ی آنها چه گفته می‌شود! عراقی‌ها می‌خواستند بگویند من عراقی هنوز هم می‌توانم و هستم. اگر آنها به دنبال این حاشیه‌ها بودند كه فلان مجله در مورد آنها چه می‌نویسد و در فلان شبكه تلویزیونی در مورد آنها چه می‌گویند، قطعا به این نتیجه نمی‌رسیدند. همه‌ی این حاشیه‌ها در وجود آنها صفر شده بود. تمام ذهنیت عراقی‌ها به دنبال كارشان بود آنها علاقه‌ی شدیدی به موفقیت داشتند كه به این موفقیت هم رسیدند. قطعا تفاوت عراقی‌ها با ایران یا با دیگر تیم‌های آسیایی در مسائل فنی نبود و این عوامل روانی بود كه ثابت كرد در محدودترین شرایط ممكن می‌توان از این طریق معجزه كرد. دکتر مهدی خبیری ؛ عضو هیات علمی دانشگاه تهران    
فوتبال روانشناسي ورزشهاي پيشرفته   نوع انگيزه  بعضي مواقع لغت «انگيزه» بيش از حد بکار مي رود و شخصيت مربي بطرق مختلف در بازيکنان تيم تأثير مي گذارد و باصطلاح ايجاد انگيزه مي کند. اين به طرز فکر و شخصيت اجتماعي مربي بستگي دارد.   کسب انگيزه چنين به نظر مي رسد که صحبت آرام و هدفدار روز قبل از مسابقه، براي اجتناب از تنش و اضطراب بازيکنان ، بسيار مفيد است 200 دقيقه صحبت قبل از بازي کافيست و با تأکيد بر نقاط قوت بازيکنان ، اعتماد به نفس و روحيه آنها تقويت مي شود. در صورت لزوم از انتقاد ملايم مضايقه نشود. بطور کلي مربي بايستي حدفاصل بين انگيزه دادن و افراط در آن را رعايت کند.  فيفا و روان شناسي مربي شناخت روان شناسي ، از دروس بسيار لازمي است که فيفا يکي از آموزشهاي واجب و مهم براي مربيان مي داند. زيرا مربيان مرتباً با فوتباليستهاي بسيار جواني سروکار داشته و مي بايست با آنها حتي زندگي کوتاه مدتي را داشته باشند تا مشکلات و ناراحتي ها و يا دلايل خوشحالي و شادابي بازيکنان خود را بداننند و بتوانند هماهنگي لازم در سطح سازمان تيم خود بوجود آورند.   نقش هوش منطقي «IQ» و هوش عاطفي (E.Q) در موفقيت افراد و سازمان فوتبال   در جوامع پيشرفته علمي برخي از پژوهندگان بموازات پيشرفتهاي علمي درباره بهره هوشي «IQ» نسبت به بهره عاطفي « E.Q » تحقيقات وسيعي را انجام داده اند. در اين پژوهش ها با استناد بسياري از مقاله هاي بين المللي فاکتور (E.Q) را در موفقيت هاي افراد به ميزان 80 درصد و فاکتور بهره هوش منطقي را به ميزان 20 درصد مؤثر دانسته اند. آنها معتقد هستند که بهره عاطفي « E.Q » معيار واقعي تري را براي سنجش ميزان هوش انسانها بيان مي نمايد. به عبارتي ديگر هوش احساسي- عاطفي (E.Q) در تمام زمينه هاي شخصي ، شغلي ، اجتماعي ، ورزشي و غيره تعيين کننده عامل بسيار مهم موفقيت و کاميابي انسانهاست. گرچه عقل و هوش منطقي يا (IQ) به قدرت استدلال کمک مي کند اما بايد اطمينان داشته باشيم که توانائي هاي پيش بيني و پيامدهاي تصميم گيريها تنها از عامل (E.Q) برخوردار است. زيرا افراديکه در پيش بيني ها بر قدرت استدلال تکيه مي نمايند، همواره تصميمات اشتباه را تکرار کرده و در زندگي دچار شکست پي در پي مي شوند و يا از روابط عاطفي غافل مي مانند. به همين دليل است که مديران و مربياني که با تجربه بيشتر و با احساس عاطفي، بازيکنان و ورزشکاران تيم خود را با معيارهاي « E.Q» انتخاب مي نمايند، از پايداري و موفقيت بيشتري برخوردار بوده و هميشه تدابيري مي انديشند که بازيکنان را با ميل و رغبت فردي، تشويق به تلاش بيشتر نمايند، تا در نتيجه از ميدان پيروز موفق خارج شوند.    آرامش ذهني : آرامش ذهني در مقابل استرس يا فشار روحي قرار دارد. استرس يا فشار روحي ممکن است در اثر خستگي، هيجانات بالا، پراکندگي يا هجوم افکار منفي رخ دهد.عوامل استرس زا بطور عمده به دو بخش بيروني يا محيطي و دروني يا شناختي تقسيم مي گردد. عوامل محيطي مي تواند شامل و سرو صداي زياد يا آلودگي صوتي، کار يکنواخت و مدوام و يا بطور مثال در ورزش، رفتار تماشاچيان موافق و مخالف يا تمرينات پيوسته و سنگين و برنامه ريزي نامتناسب تمريني باشد. جهت مقابله با عوامل محيطي لازمست تا حد ممکن آنها را کنترل نمود. مربياني که فکر مي کنند با تمرينات فشرده و يکنواخت قادرند ورزشکاران خود را به سطح بالايي از کارايي برسانند، بيشتر سبب افت نيروي جسمي و رواني در آنان خواهند بود. از اين نظر روش تمرين متناوب به عنوان بهترين روش توصيه مي شود. عوامل شناختي نيز مي تواند بعنوان نمونه شامل افکار منفي، برداشتهاي غيرمنطقي و تفسيرهاي نادرست نسبت به شرايط محيطي و ارزيابي از امکانات فردي باشد. باورها و انتظارات ما بر روي عواطف و خلقيات ما اثر مي گذارند و به ميزان تعيين کننده اي رفتارهاي ما را تحت تأثير قرار مي دهند. باورها و انتظارات ما از چگونگي تعبير و تفسيرمان از رويدادهاي زندگي و طرز تلقي شخصي مان از وقايع و قابليتهاي فردي ما سرچشمه مي گيرند.يک «تفکر منفي» نسبت به خود همواره بدبينانه مي انديشد، خود را دست کم مي گيرد و نسبت به پديده هاي ديگر ارزيابي معکوس دارند.    راههاي مقابله با افکار منفي 1- توقف افکار منفي: وقتي افکار منفي خود را باز شناختيد مي توانيد با خود پايي و مراقبه اي که از اين طريق بر فرايند تفکر خود مي کنيد، هر گاه متوجه بروز حالات هيجاني و افکار منفي ناشي از آن شديد، بلافاصله آن افکار را متوقف کنيد. 2- تجزيه و تحليل افکار منفي: افکار خود را ارزيابي کنيد، در مقابل افکار منفي، جنبه هاي مثبت خود را يادآور شويد. قبول کنيد که داريد براي حريف، قدرت بيشتري قائل مي شويد، قبول کنيد که حتي شکست خوردن انتهاي کار نيست. 3- جايگزيني افکار مثبت: در اين روش فرد در مقابل افکار منفي، زمينه هاي مثبت و استعدادهاي خود را جويا مي شود و سعي در توجه و شکوفايي آنها مي نمايد.    ايده هاي غيرمنطقي و موجد استرس در ورزشکاران 1- در عملکردهايم نقصي نبايد وجود داشته باشد و نماي عملکرد را ضعيف بنماياند. اگر چنين شود، وحشتناک است. 2- اگر  واقعه اي درگذشته بر زندگي ام تأثير گذاشته، امروز نيز تأثير خود را در احساسات و رفتارم همچنان حفظ کرده است . 3- هميشه بايد افراد غيرمنصف و غير صميمي را سرزنش کرد و آنها را موجدات شرير و فاسدي پنداشت. 4- وقايع بايد هميشه آنگونه پيش روند و افراد آنسان عمل کنند که ، مطابق ميل من است. ادراک  ادراک فرآيندي است که ما از طريق آن، طرحهايي از محرکها را در محيط خود، سازمان مي دهيم و تفسير مي کنيم. از اين رو مي توان گفت وقتي محسوسات و احساسهايتان براي شما مشخص مي گردند و به آنها وقوف مي يابيد، در واقع ادراک صورت گرفته است. به اين سبب فرايند ادراک مستلزم وجود و حضور دو عامل مهم ديگر است که عبارتند از توجه و تمرکز در هر لحظه محرکهاي مختلفي به مغز مخابره مي شوند و حتي در حافظه بايگاني مي شوند. اما ما تنها به آن دسته از محرکهايي که توجه و به نوعي تمرکز داشته ايم وقوف مي يابيم و ادراکشان مي کنيم.    توجه و تمرکز قسمت اعظم استراتژي ورزشي بر مبناي «توجه» پايه ريزي شده است. «توجه» يک فرآيند شناختي است که بوسيله آن اطلاعات رسيده از محرکات، کشفف سازمانبندي و هدايت مي شوند. در واقع ادراک زماني به سهولت صورت مي گيرد که شما به حس و احساسهاي دريافتي خود توجه کنيد. شايان ذکر است که در ادبيات ورزشي، تمرکز و توجه يکسان انگاشته مي شوند، اما در واقع چنين نيست. تمرکز، توان نگهداري  توجه به روي محرک انتخاب شده براي زمان معيني است. به عبارتي تمرکز ، تثبيت توجه بر موضوع مورد نظر و قدرت حفظ آن است.  سه عامل مهم که برفرايند توجه اثر مي گذارند، عبارتند از : 1- علاقه و رغبت 2- طرح و راههاي ذهني 3- قدرت جداسازي و تميز و تشخيص حرکات نامربوط.   چند توصيه : 1- براي تمرکز فکر، تلاش و سعي زيادي نکنيد. 2- اگر پس از چند هفته تمرين اشکال جدي در تمرکز فکر داشتيد و به نوعي پرش افکار و هجوم در شما شدت داشت ، مناسب است با يک روان شناس مشاوره کنيد. 3- اگر هنگام خيره شدن به شعله شمع ، گاهي چشمهاي شما سنگين شدند و يا ريزش اشک را داشتيد، مي توانيد براي چند لحظه به آرامي پلک ها را روي هم بگذاريد و سپس به خيره شدن ادامه دهيد. 4- اين را بدانيد، تمرکز بايد كششي خود انگيخته باشد و نه کوششي پر زحمت، تمرکز نبايد با فشار انجام شود. 5- تمرکز در کار يا بازي بدين معني نيست که شخص همه انرژي ذهن خود را تنها به يک عمل و يک موضوع محدود کند، اين عمل سبب مي شود تا ميدان هوشياري و وقوف او تنگ شود، لذا نسبت به ساير محرکها و رويدادهاي ضروري پيرامون خود بي خبر و ناآگاه شود. بهترين حالت آزاد بودن ذهن، توجه جهت داده شده و هدايت آگاهي در مسير مورد نظر است. مربيگري در شرايط حساس و تحت فشار در هر رشته اي از امور زندگي، وظيفه مربيگري مسئوليتي خطير و قابل تعمق است . در ورزش فوتبال نيز اين حکم جاري بوده و بايد مراعات شود تا بازيکنان نوجوان و جوان با عشق و علاقه به دستورات مربي توجه کرده و از دانش او توشه کافي برگيرد. براي مربياني که احساس مسئوليت را رکن اساسي فعاليت خود قرارداده اند، برنامه ريزي آموزشي و انضباط در کارها از اقدامات اوليه بوده و چنانچه برنامه ريزي و سازماندهي جلسات آموزشي بر پايه اصول علمي و مديريتي اجرا شود، مسلماٌ بازيکن تحت تعليم او نيز ضمن فراگيري دستورات مربي و در ذهن داشتن فرامين او، با روحيه بهتر و انگيزه قوي تر به فوتبال ادامه مي دهد.