روانشناس نمایی و روانشناسان خودشیفته
علیرضا چهره سا
موضوع چیز تازهای نیست، عدم نظارت و کنترل فعالیتهای افراد سودجو، فرصت طلب، نمایشی و خودشیفته در فضای مجازی و آن روی سکه در وضعیت کنونی آنهایی که "احساس منجی" دارند. در حال حاضر جامعه ایران تمام توان و انرژی خود را صرف مبارزه با ویروس کرونا میکند و این در حالی است که تا قبل از تیتر اول شدن اخبار مربوط به این ویروس و بیماری، یکی از موضوعات قابل تأمل، بحث "روانشناسان زرد" بود. شاید که چه عرض کنم، حتما شما هم بر روی گوشی هوشمند خود عضو پیام رسان اینستاگرام هستید. حتما پیج هایی را دنبال میکنید و افرادی هم به دنبال کردن صفحه شما علاقه دارند. حال پرسش من از شما این است که چه تعداد از صفحاتی که دنبال میکنید به نوعی با روانشناسی در ارتباط است یا حداقل فکر میکنید که به روانشناسی ربط دارد؟ احتمالا از هر دو نفر، پاسخ یکی مثبت باشد و چند پیج به اصطلاح روانشناسی را دنبال میکند. اما تاکنون از خود یا کسانی که اطلاعات آکادمیک (دانشگاهی) در این زمینه دارند پرسیده اید روانشناسی چیست؟ به چه کار می آید؟ روانشناس کیست؟ چه ویژگی هایی دارد؟
در این مقاله میخواهیم شما را با واقعیت روانشناسی و مشاوره آشنا کنیم و از خطرات "روانشناسی زرد" آگاه نماییم.
باید بدانید در تمام دنیا رشته های تحصیلی زیادی وجود دارند که افراد میتوانند با گذراندن مقاطع دانشگاهی، به مدارک مورد نظر خود دست یابند. اما در برخی رشته ها، تنها دریافت مدرک، ملاک صلاحیت فرد جهت ارائه خدمات در رشته تحصیلی خود نیست. بگذارید مثالی بزنم. فرض کنید فردی با أخذ مدرک کارشناسی مهندسی عمران یا لیسانس حقوق بخواهد خدمات نظارت بر ساختمان و وکالت را ارائه دهد، آیا چنین چیزی امکانپذیر و مورد قبول است؟ مطمئنا خیر. هم سازمان نظام مهندسی و هم کانون وکلا چنین اجازهای را نمیدهند و کارفرمایان هم به محض اطلاع از این امر همکاری خود را با آن فرد قطع میکنند؛ تازه اگر خوش شانس باشد و از او شکایتی نشود! اما چرا روانشناسی را از این قاعده مستثنی میدانیم؟ چرا فکر میکنیم روانشناسی خوب حرف زدن (داشتن فن بیان) است! تفاوت خوب حرف زدن و حرف خوب زدن را میدانیم؟
روانشناسی هم یک علم و هم یک حرفه است، بدین ترتیب باید "صلاحیت" افراد جهت ارائه خدمات در این رشته بررسی شود. اجازه دهید ابتدا کمی بیشتر با "روانشناسی واقعی" آشنا شویم.
روانشناسی ابتدا شاخه ای از فلسفه بود اما در رُبع آخر قرن نوزدهم یعنی سال 1879 میلادی، بعنوان یک رشته مستقل علمی از دلِ (با تأسیس) آزمایشگاه روانشناسی تجربیِ ویلهلم وونت در لایپزیک آلمان سر برآورد. روانشناسی با دانشهایی چون فلسفه، جامعهشناسی، عصب شناسی، فیزیولوژی و به طور کلی دانشهایی که مربوط به علوم انسانی هستند هم مرز است.
با توجه به این نکته که علم در حکم شناخت قوانین طبیعت است، روانشناسی نیز علمی است که میکوشد تا میدان علم را در حد بررسی رفتار حیوان و انسان، به منزله اجزای طبیعت، توسعه بخشد. از این زاویه و با دید طبیعت نگری، روانشناسی بر اساس مشاهده و آزمایش به تدوین قوانین رفتار می پردازد. اما روانشناسی فقط بر پایه تدوین و در نتیجه تبیین معارفی که در اختیار دارد می کوشد تا موجودات و از آن میان خصوصاً انسان را به کمک کلیه روشهایی که به نتایج قابل توجهی منتهی می شوند بفهمد و درک کند. از این زاویه، روانشناسی با یک دید انسان نگری نیز به مطالعه رفتار روی می آورد. در واقع روانشناسی را میتوان مطالعه علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی دانست. به بیان ساده تر باید گفت روانشناسی به مطالعه مفاهیم گسترده ای مانند هوش، رفتار، هیجانها (احساسات)، روابط درونی، روابط اجتماعی و روابط شخصیتی فرد و... میپردازد.
روانشناسی در زمینه های گوناگون زندگی به ما کمک بسیار زیادی میکند. برای مثال یاد میگیریم که چطور خودمان، دیگران و محیط را درک کنیم، رفتارها را پیش بینی کنیم، با شیوه های حل مسئله آشنا میشویم و صورت مسائل را پاک نمیکنیم. خدمات روانشناسی و مشاوره، به سازگاری بیشتر به هنگام آسیب های روحی و روانی کمک میکند و در حل بحرانها و ناملایمات زندگی، مأمن و منبع علمی مناسبی برای مراجعین است. روانشناسی به تسهیل شرایط زندگی انسان می پردازد، جایی که علم میتواند به شما کمک کند، اما به قول فروید، باید بدانیم که هرگز قاعده ای وجود ندارد که به کار «همه» بخورد، هر کس باید «خود» راهی بیابد که او را نجات دهد... با این تعبیر و در این مقام، روانشناسی یک «دفترچه راهنما» و یک «روشِ قبلا جواب داده شده» است (چهره سا، حسینلو و نجف خانی، 1398).
یافتن دلایلِ بسیاری از افکار و رفتارهای ما به نفع خود ماست، زیرا امکان شناخت، اصلاح، جایگزینی یا تغییر آنها را میدهد. مثلا علت تمایل به پرخاشگری های کلامی و بدنی چیست؟ چرا نمی توانیم طبق برنامه ریزی هایمان عمل کنیم؟ با چه روشی میتوان مشتریان را به خرید یک کالای جدید ترغیب کرد؟ نحوه طراحی و بسته بندی کالاهای تولیدی چقدر روی خرید افراد تأثیر میگذارد و باید چگونه باشد؟ چرا عده ای دوست دارند چند کار را در یک زمان واحد انجام دهد؟ چگونه میزان کارایی کارمندان ادارات را افزایش دهیم؟ یا اینکه چرا برخی فرزندان به حرفهای والدین کم توجهی می کنند؟ چرا افرادی با مشکلاتی در خواب شبانه مواجه اند؟ روانشناسی به حل مواردی از این دست، یعنی مسائل و مشکلات گوناگون و روزمره (سطحی و عمقی) زندگی افراد، سازمانها، ادارات، کارخانهها، دولتها و... میپردازد، به زبانی ساده راهنمایی، مشاوره و روانددرمانی در موضوعاتی چون وسواس، خشم و پرخاشگری، مشکلات حافظه، استرس پس از سانحه (تصادف، تجاوز، سقوط و...)، اضطراب، بدبینی، کمبود اعتماد به نفس، مشکلات تحصیلی، دانشگاهی و شغلی، مشکلات مذهبی یا معنوی، تبلیغات و جلب مشتری، مهارتهای ارتباطی، شرایط استاندارد آزمونهای رسمی و استخدامی، رضایت زناشویی، ازدواج، اعتیاد به مواد و فضای مجازی، خودزنی، خودکشی، ترسهای غیرمنطقی، افسردگی، مسائل و مشکلات جنسی، سبک های فرزندپروری، طراحی محیط و رنگ پردازی، مشکل فرهنگ پذیری، مشکلات مرتبط با مسائل تربیتی خانواده، مشکلات مرتبط با تبهکاری و درگیری با دستگاه قضایی، چاقی، اضافه وزن، مشکلات مرتبط با وضعیت فعلی خدمت نظامی، مهارتهای زندگی نظیر مهارت نه گفتن و حل مسئله و تصمیمگیری، و... میپردازد و با آگاهی از این موارد و متناسب با نوع مسئله، مشکل یا بحران، فرصت یاری علمی و عملی بخشی از متخصصین جامعه در قالب مشاور، روانشناس و روانپزشک یا تحت عناوین دیگر را خواهیم داشت که هر کدام وظایف و مهارت های مختص به خود را دارند.
گرايش هاي رشته روان شناسی در APA
بر اساس تقسیم بندی انجمن روانشناسی آمریکا (APA) روانشناسی امروز دارای ۵۴ شاخه یا زیرمجموعه تخصصی و متفاوت از قبیل روانشناسی بالینی، روانشناسی مشاوره، روانشناسی کودکان و کودکان استثنایی، روانشناسی صنعتی و سازمانی، روانسنجی، روانکاوی، روانشناسی مهندسی، روانشناسی فیزیولوژیک، روانشناسی ورزش، روانشناسی مدیریت و... است (چهره سا، حسینلو و نجفخانی، 1398).
شروع "روانشناسی حرفه ای" به سال 1895 با تصمیم انجمن روانشناسی آمریکا (APA) به ارزیابی و کنترل استفاده و اجرای تستهای روانشناختی توسط روانشناسان آموزش ندیده برمیگردد. هرچند که اجرای این ضوابط تا سال 1927 به تعویق افتاد. در این سال در APA کمیته ای تشکیل شد که صلاحیت روانشناسان مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در سال 1919 ارزیابی روانشناسان جهت تأیید صلاحیت حرفه ای و دادن گواهی به آنها شروع شد. این وضعیت تا سال 1927 ادامه داشت اما بعد از آن قطع شد و بعد از جنگ جهانی دوم، دوباره این کار از سر گرفته شد. قبل از جنگ جهانی دوم، دو انجمن روانشناسی در آمریکا وجود داشت، یکی انجمن روانشناسی آمریکا که حیطه فعالیت آن کوشش در جهت ارتقای روانشناسی علمی بود و دیگری انجمن روانشناسی کاربردی آمریکا که بر جنبه های کاربردی روانشناسی تمرکز داشت. در سال 1945 این دو انجمن به هم پیوسته و به علاوه چند انجمن کوچک دیگر در هم ادغام شده و انجمن روانشناسی امروزی آمریکا را تشکیل دادند که هدف آن ارتقای علم روانشناسی و همچنین رشد روانشناسی به عنوان یک حرفه بود. در عرض دو سال بعد یعنی در سال 1947 بورد متخصصین روانشناسی حرفهای تشکیل شد و عمل تأیید صلاحیت حرفه ای در تخصص های مختلف روانشناسی آغاز گردید (عاطف وحید و دادفر، 1393). حرفه یک تخصص یا یک فعالیت تخصصی است. حرفه یا کار تخصصی این طور تعریف میشود: «حرفه، شغلی است که در آن اعضای یک گروه متشکل، با مقرر کردن و اعمال استانداردهای انتخاب، تربیت و صدور جواز یا پروانه، حداقل شایستگی ورود افراد به آن شغل را تضمین میکنند (ثنایی ذاکر و حقیقت جو، 1383).
اما در ایران، سازمان نظام روانشناسی و مشاوره از سال 1382 عهده دار مسئولیت صلاحیت بخشی (تعيين حدود صلاحيتهاي تخصصي و صدور شماره نظام و پروانه كار براي اعضاي سازمان) است. البته لازم به ذکر است در حال حاضر عناوین شغلی ای در رشته های روانشناسی و مشاوره نیز وجود دارند که صلاحیت بخشی تخصصی به آنها از حیطه اختیار سازمان نظام (بند 1 از ماده 3 قانون تشکیل) خارج بوده و در دست سازمانها و نهادهای دیگر میباشد. مانند مرکز وکلا، کارشناسان رسمی و مشاوران خانواده قوه قضائیه که استخدام مشاوران خانواده بر اساس ضوابط مرکز مشاوران قوه قضائیه میباشد، روانشناسان و مشاوران مراکز مشاوره معاونت اجتماعی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که گزینش آنها بر اساس دستورالعمل های داخلی است، روانشناسان و مشاوران مراکز مختلف درمان اعتیاد تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان بهزیستی که شرایط جذب آنها بر اساس "پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی" و دستورالعمل های داخلی این دو نهاد است و بسیاری دیگر. اما سازمان نظام روانشناسی و مشاوره از 6 رکن که مطابق قانون تشکیل (1382) مرکب از «مجمع عمومی، شوراي مركزي نظام روانشناسي و مشاوره جمهوري اسلامي ايران، هيأت رسيدگي به صلاحيت تخصصي روانشناسان و مشاوران، هيأت رسيدگي به تخلفات صنفي و حرفه اي شاغلان و حرفهه اي روانشناسي و مشاوره، شعب شوراي مركزي در مناطق و هيأت بازرسان» و مطابق با مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان مورخ 04/10/1391 مرکب از «مجمع عمومی، هیأت بازرسان، شورای مرکزی، رییس سازمان، شوراهای استانی و واحدهای تابعه» میباشد تشکیل شده است. سازمان مطابق با مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان مورخ 04/10/1391 دارای 9 معاونت و بر اساس اطلاعات کنونی در سایت سازمان (www.pcoiran.ir)، دارای 6 معاونت میباشد که یکی از این معاونتها به نام "معاونت هماهنگی کمیسیونهای تخصصی و نظارت حرفه ای" دارای ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف ذیل میباشد:
ساختار تشکیلاتی:
1. اداره کل نظارت حرفهای شامل: اداره نظارت روانشناسان و مشاوران، اداره نظارت مراکز و مؤسسات، اداره نظارت آموزشهای دانشگاهی و حرفهای، اداره نظارت برنامه های ملی و اجتماعی
2. اداره هماهنگی کمیسیونها شامل: واحد هماهنگی کمیسیونها
3. اداره صدور مجوز شامل: واحد پروانه اشتغال، واحد صدور مجوز مراکز و مؤسسات، واحد عضویت
شرح وظایف:
- هم اندیشی درباره وحدت رویه، ضوابط و مقررات و فعالیت مستمر کمیسیونها و مراکز و رفع موانع و مشکلات اجتماعی
- تشکیل کمیسیونهای تخصصی مطابق آییننامه مصوبه مورخ 07/12/1391 شورای مرکزی سازمان
- تعیین حدود صلاحیت تخصصی و صدور پروانه کار برای اعضای سازمان
- صدور مجوز مراکز خدمات و مؤسسات مشابه بر حسب ضوابط و مقررات
- پیشنهاد برگزاری نشستهای تخصصی، دوره بازآموزی و نوآموزی، کارگاههای تخصصی بر حسب درخواست کمیسیونهای تخصصی و نظارت بر آن به منظور احراز صلاحیت تخصصی اعضا و ارتقای رشته
- نظارت و ارزیابی مستمر از کیفیت ارائه خدمات به مراجعین، مراکز، کلینیکها و کلیه مؤسسات مسئول امور روانشناسی و مشاوره
- نظارت و ارزیابی مستمر از آموزش های حرفهای، رسمی و برنامه های ملی، اجتماعی و کلیه امور مرتبط با سلامت روان شهروندان
- هماهنگی با وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص نظارت و ارتقای رشته
- انتخاب نمایندگان معاونت در استانها به منظور نظارت بر کیفیت خدمات روانشناسی و مشاوره در استانها
- پیگیری تدوین آیین نامه های داخلی کمیسیون های تخصصی و مراکز
پس از قبولی متقاضی در کمیسیون مربوط به رشته، پروانه اشتغال در حضور ریاست سازمان طی مراسمی رسمی به متقاضی واگذار میشود (ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف، 1391).
تا اینجا متوجه شدیم که جهت ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره در کلینیکها، دریافت "پروانه اشتغال" از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران ضروری است.
اما این روانشناسان و مشاوران (دارای پروانه اشتغال) تنها جهت ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره در مراکز نیازمند دریافت این پروانه هستند. سایر روانشناسان و مشاوران تابع شرایط استخدامی و جذب دستگاههای دولتی و خصوصی هستند که در زمره شرایط اکثر آنها، دارا بودن پروانه اشتغال از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره الزامی نیست. مثلاً جهت همکاری روانشناس/مشاور با یک مرکز درمان سرپایی وابستگی به مواد (MMT) مورد الف و یا یک مرکز بهبودی اقامتی میان مدت (کمپ) مورد ب- علاوه بر ارائه مدارک هویتی و تحصیلی مجاز (حداقل کارشناسی در رشته های روانشناسی و مشاوره)، احراز شرایط زیر کفایت میکند:
الف- بر اساس پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، روانشناس یا مشاوره (مدرک کارشناسی یا بالاتر) متقاضی کار در مرکز درمان با داروهای آگونیست، باید دوره کوتاه مدت حرفهای «درمان سوء مصرف مواد ویژه گروه هدف روانشناسی» (موضوع نامه شماره 407/504/د مورخ 22/07/91 مشاور وزیر و سرپرست آموزش مداوم جامعه پزشکی) را گذرانده باشد. به غیر از موارد فوقالذکر، ارائهی برگه آزمایش عدم اعتیاد به مواد مخدر و عدم سوء پیشینه نیز الزامی میباشد.
ب- بر اساس پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، روانشناسان شاغل برای ارائه خدمات درمانی به بیماران مبتلا به اختلال مصرف مواد محرک باید دوره کوتاه مدت حرفه ای «آموزش درمانهای روانشناختی اختلال مصرف مواد محرک» (موضوع نامه 444/504/د مدیرکل آموزش مداوم جامعه پزشکی) را بگذرانند. به غیر از موارد فوق الذکر، ارائه برگه آزمایش عدم اعتیاد به مواد مخدر و عدم سوء پیشینه نیز الزامی میباشد. اما متقاضی دریافت پروانه اشتغال باید دارای چه شرایطی باشد که بتواند در مصاحبه کمیسیون تخصصی رشته خود شرکت کند؟ پرسش مهمتری که پس از دریافت پروانه اشتغال مطرح میشود این است که یک روانشناس و مشاور خوب باید دارای چه ویژگی هایی باشد؟ به این دو پرسش در ادامه مقاله پاسخ خواهیم داد.
پاسخ پرسش اول: در سایت سازمان قسمتی با عنوان «کمیسیونهای سازمان» وجود دارد که مشتمل بر "17 کمیسیون" به علاوه "کمیسیون روانشناسی تخلفات" میباشد. در این کمیسیونها، شرایط تخصصی لازم برای حضور و موفقیت در مصاحبه ذکر شده است. برخی از این شرایط که تقریباً در کمیسیونها عمومیت دارند عبارتند از: حداقل مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد، گذراندن دورههای عملی مرتبط، آشنایی با مبانی نظری و رویکردهای درمانی-آموزشی، احراز سلامت روان و...
پاسخ پرسش دوم: روانشناس یا مشاوری که با "پروانه اشتغال" در مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره مشغول به کار میشود، باید دارای شرایط زیر باشد:
1. حوزه کاری خود را مشخص کرده باشد: یعنی اینکه او تصمیم دارد در بخش درمانی فعالیت کند یا آموزشی، یا در صورت توانایی در هر دو بخش؟ یعنی این که به درمان اختلالات بیماران/مراجعین میپردازد یا در برگزاری کارگاههای آموزشی مشارکت و تدریس میکند؟ بسته به گرایش مقطع ارشد و دکتری، هر روانشناس و مشاوری باید در حوزه تخصصی خود فعالیت کند. معمولاً همه "فن حریف بودن" ویژگی مطلوبی برای یک روانشناس/مشاور نیست. چیزی که هماکنون در مشاورههای تلفنی و صفحات اینستاگرامی شاهد آن هستیم. یک فرد که خود را روانشناس/مشاور معرفی میکند توانایی ارائه خدمات درمانی و آموزشی در هر زمینهای را دارد!
2. رده سنی را در حوزه کاری خود مشخص کرده باشد: همه روانشناسان و مشاوران واقعی میدانند که کار با مراجع کودک، نوجوان و بزرگسال چقدر با هم تفاوت دارد. حتی مسائل و مشکلات آنها نیز از جنسی کاملاً متفاوت است. پس سخت است که باور کنیم یک روانشناس/مشاور علاوه بر "همه فن حریف بودن" بتواند با مراجعینی از هر رده سنی نیز کار کند. اگر این گونه بود گرایشهای تخصصی در مقاطع ارشد و دکتری برای کودک و نوجوان ایجاد نمیشد.
3. تجربه و سن کافی: نمیتوان انکار کرد که در برخی مسائل تجربه و سن مهم است. به طور طبیعی و با یک دو دو تا چهار تا، زمانی که قصد ازدواج دارید ترجیح میدهید روانشناس/مشاوری را انتخاب کنید که یا خودش متأهل باشد یا اینکه محدوده قابل توجهی از فراخنای زندگی را طی کرده باشد، هرچند این لزوماً ملاک برتری حرفهای یک روانشناس/مشاور نسبت به همکار دیگر خود نیست. حالا فکر کنید همان فرد "همه فن حریف" که در فضای مجازی مثلاً اینستاگرام خود را روانشناس/مشاور میکند، ادعای ارائه تخصصی ترین خدمات مشاوره در زمینه ازدواج را دارد در حالی که تنها 21 بهار زندگی را تجربه کرده است! آیا این کمی برای شما عجیب نیست؟
4. محل دریافت خدمات روانشناسی و مشاوره: خیلی منطقی نیست که محل کار یک روانشناس و مشاور خوب در یک صفحه یا کانال در فضای مجازی باشد. شما هیچوقت یک پزشک متخصص مغز و اعصاب خوب را به صورت 24 ساعته در تمام ایام سال در یک شبکه اجتماعی نمی یابید! شما میتوانید با او در محل کارش که مطب، کلینیک و بیمارستان است ملاقات کنید و ویزیت شوید. چرا روانشناس نباید چنین باشد؟
شاید الان با خودتان بگویید که خب روانشناسی با پزشکی تفاوت دارد و فقط حرف زدن است، چه نیازی است حتما به کلنیک مراجعه کنیم... در پاسخ به شما باید بگویم مقدمات شما برای نتیجه گیری تان کاملاً غلط بوده است. یکی از مهمترین مؤلفه های دریافت خدمات روانشناسی و مشاوره مطلوب از درمانگر، امکان دریافت اطلاعات از طریق مشاهده بالینی بیمار/مراجع است. اطلاعاتی که مشاهده به روانشناس/مشاور میدهد در بسیاری از موارد انحصاری بوده و قابل احصا از روشهای دیگر نیست. مشاهده بالینی کمک بسیار بزرگی به تشخیص مشکل بیمار/مراجع مینماید و حتی در انتخاب راه حل برای مشکل و نوع درمان نیز میتواند مؤثر باشد. حالا همان فرد "همه فن حریف" که ادعای روانشناس/مشاور بودن دارد، میگوید که به هیچ وجه نیازی به دیدن شما ندارد و مشاوره تلفنی جهت حل مشکلتان کافیست! این برای شما عجیب نیست. اما پرسش دیگر این است که آیا کسی که از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران پروانه اشتغال دریافت نکرده، نمیتواند خدمات روانشناسی و مشاوره ارائه بدهد؟ همانگونه که پیش تر هم گفتیم دریافت این خدمات از کلیه سازمانها و نهادهایی که روانشناسان و مشاوران در آنها مشغول به کار هستند و همین طور مطبها، کلینیکها و بیمارستانهای عمومی و روانپزشکی امکانپذیر است. اما اگر میخواهید به یک روانشناس/مشاور بدون "پروانه اشتغال" مراجعه کنید، باید علاوه بر موارد چهارگانه فوق، درباره رشته، مقطع و گرایش تحصیلی، سوابق کاری و سلامت روان آنها مطمئن شوید.
فکر میکنم حالا بهتر مفهوم "روانشناس نما" و "روانشناسان خودشیفته" را درک خواهید کرد و کمتر در فضای مجازی به این افراد اعتماد میکنید. فردی که ادعا می کند یک روش درمانی جدید ابداع کرده، کسی که در معرفی پیج خود موفقیت درمان را تضمین میکند یا شخصی که خود را برترین روانشناس ایران یا حتی جهان می نامد و مدعی است با دیدن یک کلیپ یا شرکت در یک کارگاه یا همایش شرایط زندگیتان را به کلی دگرگون خواهد کرد، تنها یک "روانشناس نمای" سودجو و عوام فریب است. کسی که عامدانه خود را به جای یک فرد متخصص در یک حرفه جا میزند باید تبعات اقدام خود را بپذیرد.
این مصداق بارز "جعل عنوان" است. اما روانشناس یا مشاوری که ادعا میکند دانش و مهارت لازم را جهت حل همه مشکلات مراجعین و درمان بیماران دارد و این کار را به صورت رایگان انجام میدهد، آن هم فقط در فضای مجازی و بدون تجربه کافی و سوابق کاری لازم، یک روانشناس/مشاور "خودشیفته" است. استدلال این حرف همان شرایط و ویژگی هایی است که پیش تر به آن اشاره کردیم و البته اینکه معمولاً حرفه ای ترین و کاربلدترین درمانگران دنیا هرگز موفقیت درمان خود را تضمین نکرده و نمی کنند. آنها تنها تمام تلاش خود را به کار می بندند، زیرا شرایط هر بیمار با بیمار دیگر تفاوت دارد و ما با موجود پیچیده ای به نام "انسان" سروکار داریم.
روانشناس نمایان و روانشناسان خودشیفته همان "روانشناسی زرد" را در ایران تشکیل میدهند، روانشناسی که راهکارها و درمانهایش نه تنها مبتنی بر شواهد نیست، بلکه در بسیاری از موارد خلاف عقل سلیم است. همانطور که در قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، سه هدف برای آن مشخص شده که عبارتند از: تلاش براي ارتقای سطح دانش روانشناسي و مشاوره، حمايت از حقوق مراجعان به روانشناسان و مشاوران و حمايت از حقوق صنفي روانشناسان و مشاوران، انتظار میرود سازمان برای حفظ حقوق روانشناس، مشاور و مراجع وارد فاز عملیاتی و جدی شود. کوچکترین اقدام در این مسیر، بی شک تأثیرگذار خواهد بود. این همکاری میتواند در طرحی مشترک با همکاری پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات ایران یا همان "پلیس فتا" صورت پذیرد.
در پایان باید پدیدهای را که هم اکنون و در شرایط شیوع ویروس کرونا در فضای مجازی ایران شاهد آن هستیم، «احساس منجی» بنامم. پدیدهای که در آن شاهد انتشار تعداد زیادی ویدیو با محتوای روانشناسانه و طبیبانه هستیم با این نیت که ما میخواهیم مردم را "آگاه" و "راهنمایی" کنیم. اما احساس منجی چیست؟
احساس منجی حالتی است که در آن فرد احساس میکند اطلاعات مفید یا توانایی خارقالعادهای دارد که میتواند از طریق آن شرایط بحرانی را کنترل یا در جهت بهتر شدن اوضاع کمک کند بدون آن که دانش، تخصص و مهارت لازم را داشته باشد. شخصیتهای نمایشی، خودشیفته و افراد دارای عقده برتری زودتر از دیگران و در نزدیکترین زمان به شروع بحران، «احساس منجی» درونشان را بروز میدهند. بهتر است بدانیم اگر در مورد چیزی دانش کافی نداریم، سکوت بهترین کمک به خودمان و دیگران است.
منابع:
پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون. (1393). آذرخش مکری، دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
ثنایی ذاکر، باقر، حقیقت جو، فاطمه. (1383). سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران معمار روانشناسی و مشاوره کشور، پژوهشهای مشاوره (تازهها و پژوهشهای مشاوره)، دوره 3، شماره 10-9، صص 41-9.
چهره سا، علیرضا، حسینلو، عقیل، نجفخانی، ماریا. (1398). نگاهی متفاوت بر تربیت فرزند (از منظر روانشناسی و دین)، چاپ اول، انتشارات روانسنجی، تهران.
ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف. (1391). مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان، 04/10/1391.
سایت سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران (www.pcoiran.ir)
عاطف وحید، محمد کاظم، دادفر، محبوبه. (1393). راهنمای اخلاق و رفتار حرفه ای در روانشناسی بالینی (برای روانشناسان، مشاوران و روانپزشکان)، چاپ اول، انتشارات میرماه، تهران.
قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران، مصوب شورای نگهبان (09/02/1382)
علیرضا چهره سا
روانشناس بالینی - رییس انجمن صنفی روانشناسان و مشاوران اعتیاد استان تهران
در این مقاله میخواهیم شما را با واقعیت روانشناسی و مشاوره آشنا کنیم و از خطرات "روانشناسی زرد" آگاه نماییم.
باید بدانید در تمام دنیا رشته های تحصیلی زیادی وجود دارند که افراد میتوانند با گذراندن مقاطع دانشگاهی، به مدارک مورد نظر خود دست یابند. اما در برخی رشته ها، تنها دریافت مدرک، ملاک صلاحیت فرد جهت ارائه خدمات در رشته تحصیلی خود نیست. بگذارید مثالی بزنم. فرض کنید فردی با أخذ مدرک کارشناسی مهندسی عمران یا لیسانس حقوق بخواهد خدمات نظارت بر ساختمان و وکالت را ارائه دهد، آیا چنین چیزی امکانپذیر و مورد قبول است؟ مطمئنا خیر. هم سازمان نظام مهندسی و هم کانون وکلا چنین اجازهای را نمیدهند و کارفرمایان هم به محض اطلاع از این امر همکاری خود را با آن فرد قطع میکنند؛ تازه اگر خوش شانس باشد و از او شکایتی نشود! اما چرا روانشناسی را از این قاعده مستثنی میدانیم؟ چرا فکر میکنیم روانشناسی خوب حرف زدن (داشتن فن بیان) است! تفاوت خوب حرف زدن و حرف خوب زدن را میدانیم؟
روانشناسی هم یک علم و هم یک حرفه است، بدین ترتیب باید "صلاحیت" افراد جهت ارائه خدمات در این رشته بررسی شود. اجازه دهید ابتدا کمی بیشتر با "روانشناسی واقعی" آشنا شویم.
روانشناسی ابتدا شاخه ای از فلسفه بود اما در رُبع آخر قرن نوزدهم یعنی سال 1879 میلادی، بعنوان یک رشته مستقل علمی از دلِ (با تأسیس) آزمایشگاه روانشناسی تجربیِ ویلهلم وونت در لایپزیک آلمان سر برآورد. روانشناسی با دانشهایی چون فلسفه، جامعهشناسی، عصب شناسی، فیزیولوژی و به طور کلی دانشهایی که مربوط به علوم انسانی هستند هم مرز است.
با توجه به این نکته که علم در حکم شناخت قوانین طبیعت است، روانشناسی نیز علمی است که میکوشد تا میدان علم را در حد بررسی رفتار حیوان و انسان، به منزله اجزای طبیعت، توسعه بخشد. از این زاویه و با دید طبیعت نگری، روانشناسی بر اساس مشاهده و آزمایش به تدوین قوانین رفتار می پردازد. اما روانشناسی فقط بر پایه تدوین و در نتیجه تبیین معارفی که در اختیار دارد می کوشد تا موجودات و از آن میان خصوصاً انسان را به کمک کلیه روشهایی که به نتایج قابل توجهی منتهی می شوند بفهمد و درک کند. از این زاویه، روانشناسی با یک دید انسان نگری نیز به مطالعه رفتار روی می آورد. در واقع روانشناسی را میتوان مطالعه علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی دانست. به بیان ساده تر باید گفت روانشناسی به مطالعه مفاهیم گسترده ای مانند هوش، رفتار، هیجانها (احساسات)، روابط درونی، روابط اجتماعی و روابط شخصیتی فرد و... میپردازد.
روانشناسی در زمینه های گوناگون زندگی به ما کمک بسیار زیادی میکند. برای مثال یاد میگیریم که چطور خودمان، دیگران و محیط را درک کنیم، رفتارها را پیش بینی کنیم، با شیوه های حل مسئله آشنا میشویم و صورت مسائل را پاک نمیکنیم. خدمات روانشناسی و مشاوره، به سازگاری بیشتر به هنگام آسیب های روحی و روانی کمک میکند و در حل بحرانها و ناملایمات زندگی، مأمن و منبع علمی مناسبی برای مراجعین است. روانشناسی به تسهیل شرایط زندگی انسان می پردازد، جایی که علم میتواند به شما کمک کند، اما به قول فروید، باید بدانیم که هرگز قاعده ای وجود ندارد که به کار «همه» بخورد، هر کس باید «خود» راهی بیابد که او را نجات دهد... با این تعبیر و در این مقام، روانشناسی یک «دفترچه راهنما» و یک «روشِ قبلا جواب داده شده» است (چهره سا، حسینلو و نجف خانی، 1398).
یافتن دلایلِ بسیاری از افکار و رفتارهای ما به نفع خود ماست، زیرا امکان شناخت، اصلاح، جایگزینی یا تغییر آنها را میدهد. مثلا علت تمایل به پرخاشگری های کلامی و بدنی چیست؟ چرا نمی توانیم طبق برنامه ریزی هایمان عمل کنیم؟ با چه روشی میتوان مشتریان را به خرید یک کالای جدید ترغیب کرد؟ نحوه طراحی و بسته بندی کالاهای تولیدی چقدر روی خرید افراد تأثیر میگذارد و باید چگونه باشد؟ چرا عده ای دوست دارند چند کار را در یک زمان واحد انجام دهد؟ چگونه میزان کارایی کارمندان ادارات را افزایش دهیم؟ یا اینکه چرا برخی فرزندان به حرفهای والدین کم توجهی می کنند؟ چرا افرادی با مشکلاتی در خواب شبانه مواجه اند؟ روانشناسی به حل مواردی از این دست، یعنی مسائل و مشکلات گوناگون و روزمره (سطحی و عمقی) زندگی افراد، سازمانها، ادارات، کارخانهها، دولتها و... میپردازد، به زبانی ساده راهنمایی، مشاوره و روانددرمانی در موضوعاتی چون وسواس، خشم و پرخاشگری، مشکلات حافظه، استرس پس از سانحه (تصادف، تجاوز، سقوط و...)، اضطراب، بدبینی، کمبود اعتماد به نفس، مشکلات تحصیلی، دانشگاهی و شغلی، مشکلات مذهبی یا معنوی، تبلیغات و جلب مشتری، مهارتهای ارتباطی، شرایط استاندارد آزمونهای رسمی و استخدامی، رضایت زناشویی، ازدواج، اعتیاد به مواد و فضای مجازی، خودزنی، خودکشی، ترسهای غیرمنطقی، افسردگی، مسائل و مشکلات جنسی، سبک های فرزندپروری، طراحی محیط و رنگ پردازی، مشکل فرهنگ پذیری، مشکلات مرتبط با مسائل تربیتی خانواده، مشکلات مرتبط با تبهکاری و درگیری با دستگاه قضایی، چاقی، اضافه وزن، مشکلات مرتبط با وضعیت فعلی خدمت نظامی، مهارتهای زندگی نظیر مهارت نه گفتن و حل مسئله و تصمیمگیری، و... میپردازد و با آگاهی از این موارد و متناسب با نوع مسئله، مشکل یا بحران، فرصت یاری علمی و عملی بخشی از متخصصین جامعه در قالب مشاور، روانشناس و روانپزشک یا تحت عناوین دیگر را خواهیم داشت که هر کدام وظایف و مهارت های مختص به خود را دارند.
گرايش هاي رشته روان شناسی در APA
بر اساس تقسیم بندی انجمن روانشناسی آمریکا (APA) روانشناسی امروز دارای ۵۴ شاخه یا زیرمجموعه تخصصی و متفاوت از قبیل روانشناسی بالینی، روانشناسی مشاوره، روانشناسی کودکان و کودکان استثنایی، روانشناسی صنعتی و سازمانی، روانسنجی، روانکاوی، روانشناسی مهندسی، روانشناسی فیزیولوژیک، روانشناسی ورزش، روانشناسی مدیریت و... است (چهره سا، حسینلو و نجفخانی، 1398).
شروع "روانشناسی حرفه ای" به سال 1895 با تصمیم انجمن روانشناسی آمریکا (APA) به ارزیابی و کنترل استفاده و اجرای تستهای روانشناختی توسط روانشناسان آموزش ندیده برمیگردد. هرچند که اجرای این ضوابط تا سال 1927 به تعویق افتاد. در این سال در APA کمیته ای تشکیل شد که صلاحیت روانشناسان مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در سال 1919 ارزیابی روانشناسان جهت تأیید صلاحیت حرفه ای و دادن گواهی به آنها شروع شد. این وضعیت تا سال 1927 ادامه داشت اما بعد از آن قطع شد و بعد از جنگ جهانی دوم، دوباره این کار از سر گرفته شد. قبل از جنگ جهانی دوم، دو انجمن روانشناسی در آمریکا وجود داشت، یکی انجمن روانشناسی آمریکا که حیطه فعالیت آن کوشش در جهت ارتقای روانشناسی علمی بود و دیگری انجمن روانشناسی کاربردی آمریکا که بر جنبه های کاربردی روانشناسی تمرکز داشت. در سال 1945 این دو انجمن به هم پیوسته و به علاوه چند انجمن کوچک دیگر در هم ادغام شده و انجمن روانشناسی امروزی آمریکا را تشکیل دادند که هدف آن ارتقای علم روانشناسی و همچنین رشد روانشناسی به عنوان یک حرفه بود. در عرض دو سال بعد یعنی در سال 1947 بورد متخصصین روانشناسی حرفهای تشکیل شد و عمل تأیید صلاحیت حرفه ای در تخصص های مختلف روانشناسی آغاز گردید (عاطف وحید و دادفر، 1393). حرفه یک تخصص یا یک فعالیت تخصصی است. حرفه یا کار تخصصی این طور تعریف میشود: «حرفه، شغلی است که در آن اعضای یک گروه متشکل، با مقرر کردن و اعمال استانداردهای انتخاب، تربیت و صدور جواز یا پروانه، حداقل شایستگی ورود افراد به آن شغل را تضمین میکنند (ثنایی ذاکر و حقیقت جو، 1383).
اما در ایران، سازمان نظام روانشناسی و مشاوره از سال 1382 عهده دار مسئولیت صلاحیت بخشی (تعيين حدود صلاحيتهاي تخصصي و صدور شماره نظام و پروانه كار براي اعضاي سازمان) است. البته لازم به ذکر است در حال حاضر عناوین شغلی ای در رشته های روانشناسی و مشاوره نیز وجود دارند که صلاحیت بخشی تخصصی به آنها از حیطه اختیار سازمان نظام (بند 1 از ماده 3 قانون تشکیل) خارج بوده و در دست سازمانها و نهادهای دیگر میباشد. مانند مرکز وکلا، کارشناسان رسمی و مشاوران خانواده قوه قضائیه که استخدام مشاوران خانواده بر اساس ضوابط مرکز مشاوران قوه قضائیه میباشد، روانشناسان و مشاوران مراکز مشاوره معاونت اجتماعی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که گزینش آنها بر اساس دستورالعمل های داخلی است، روانشناسان و مشاوران مراکز مختلف درمان اعتیاد تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان بهزیستی که شرایط جذب آنها بر اساس "پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی" و دستورالعمل های داخلی این دو نهاد است و بسیاری دیگر. اما سازمان نظام روانشناسی و مشاوره از 6 رکن که مطابق قانون تشکیل (1382) مرکب از «مجمع عمومی، شوراي مركزي نظام روانشناسي و مشاوره جمهوري اسلامي ايران، هيأت رسيدگي به صلاحيت تخصصي روانشناسان و مشاوران، هيأت رسيدگي به تخلفات صنفي و حرفه اي شاغلان و حرفهه اي روانشناسي و مشاوره، شعب شوراي مركزي در مناطق و هيأت بازرسان» و مطابق با مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان مورخ 04/10/1391 مرکب از «مجمع عمومی، هیأت بازرسان، شورای مرکزی، رییس سازمان، شوراهای استانی و واحدهای تابعه» میباشد تشکیل شده است. سازمان مطابق با مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان مورخ 04/10/1391 دارای 9 معاونت و بر اساس اطلاعات کنونی در سایت سازمان (www.pcoiran.ir)، دارای 6 معاونت میباشد که یکی از این معاونتها به نام "معاونت هماهنگی کمیسیونهای تخصصی و نظارت حرفه ای" دارای ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف ذیل میباشد:
ساختار تشکیلاتی:
1. اداره کل نظارت حرفهای شامل: اداره نظارت روانشناسان و مشاوران، اداره نظارت مراکز و مؤسسات، اداره نظارت آموزشهای دانشگاهی و حرفهای، اداره نظارت برنامه های ملی و اجتماعی
2. اداره هماهنگی کمیسیونها شامل: واحد هماهنگی کمیسیونها
3. اداره صدور مجوز شامل: واحد پروانه اشتغال، واحد صدور مجوز مراکز و مؤسسات، واحد عضویت
شرح وظایف:
- هم اندیشی درباره وحدت رویه، ضوابط و مقررات و فعالیت مستمر کمیسیونها و مراکز و رفع موانع و مشکلات اجتماعی
- تشکیل کمیسیونهای تخصصی مطابق آییننامه مصوبه مورخ 07/12/1391 شورای مرکزی سازمان
- تعیین حدود صلاحیت تخصصی و صدور پروانه کار برای اعضای سازمان
- صدور مجوز مراکز خدمات و مؤسسات مشابه بر حسب ضوابط و مقررات
- پیشنهاد برگزاری نشستهای تخصصی، دوره بازآموزی و نوآموزی، کارگاههای تخصصی بر حسب درخواست کمیسیونهای تخصصی و نظارت بر آن به منظور احراز صلاحیت تخصصی اعضا و ارتقای رشته
- نظارت و ارزیابی مستمر از کیفیت ارائه خدمات به مراجعین، مراکز، کلینیکها و کلیه مؤسسات مسئول امور روانشناسی و مشاوره
- نظارت و ارزیابی مستمر از آموزش های حرفهای، رسمی و برنامه های ملی، اجتماعی و کلیه امور مرتبط با سلامت روان شهروندان
- هماهنگی با وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص نظارت و ارتقای رشته
- انتخاب نمایندگان معاونت در استانها به منظور نظارت بر کیفیت خدمات روانشناسی و مشاوره در استانها
- پیگیری تدوین آیین نامه های داخلی کمیسیون های تخصصی و مراکز
پس از قبولی متقاضی در کمیسیون مربوط به رشته، پروانه اشتغال در حضور ریاست سازمان طی مراسمی رسمی به متقاضی واگذار میشود (ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف، 1391).
تا اینجا متوجه شدیم که جهت ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره در کلینیکها، دریافت "پروانه اشتغال" از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران ضروری است.
اما این روانشناسان و مشاوران (دارای پروانه اشتغال) تنها جهت ارائه خدمات روانشناسی و مشاوره در مراکز نیازمند دریافت این پروانه هستند. سایر روانشناسان و مشاوران تابع شرایط استخدامی و جذب دستگاههای دولتی و خصوصی هستند که در زمره شرایط اکثر آنها، دارا بودن پروانه اشتغال از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره الزامی نیست. مثلاً جهت همکاری روانشناس/مشاور با یک مرکز درمان سرپایی وابستگی به مواد (MMT) مورد الف و یا یک مرکز بهبودی اقامتی میان مدت (کمپ) مورد ب- علاوه بر ارائه مدارک هویتی و تحصیلی مجاز (حداقل کارشناسی در رشته های روانشناسی و مشاوره)، احراز شرایط زیر کفایت میکند:
الف- بر اساس پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، روانشناس یا مشاوره (مدرک کارشناسی یا بالاتر) متقاضی کار در مرکز درمان با داروهای آگونیست، باید دوره کوتاه مدت حرفهای «درمان سوء مصرف مواد ویژه گروه هدف روانشناسی» (موضوع نامه شماره 407/504/د مورخ 22/07/91 مشاور وزیر و سرپرست آموزش مداوم جامعه پزشکی) را گذرانده باشد. به غیر از موارد فوقالذکر، ارائهی برگه آزمایش عدم اعتیاد به مواد مخدر و عدم سوء پیشینه نیز الزامی میباشد.
ب- بر اساس پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، روانشناسان شاغل برای ارائه خدمات درمانی به بیماران مبتلا به اختلال مصرف مواد محرک باید دوره کوتاه مدت حرفه ای «آموزش درمانهای روانشناختی اختلال مصرف مواد محرک» (موضوع نامه 444/504/د مدیرکل آموزش مداوم جامعه پزشکی) را بگذرانند. به غیر از موارد فوق الذکر، ارائه برگه آزمایش عدم اعتیاد به مواد مخدر و عدم سوء پیشینه نیز الزامی میباشد. اما متقاضی دریافت پروانه اشتغال باید دارای چه شرایطی باشد که بتواند در مصاحبه کمیسیون تخصصی رشته خود شرکت کند؟ پرسش مهمتری که پس از دریافت پروانه اشتغال مطرح میشود این است که یک روانشناس و مشاور خوب باید دارای چه ویژگی هایی باشد؟ به این دو پرسش در ادامه مقاله پاسخ خواهیم داد.
پاسخ پرسش اول: در سایت سازمان قسمتی با عنوان «کمیسیونهای سازمان» وجود دارد که مشتمل بر "17 کمیسیون" به علاوه "کمیسیون روانشناسی تخلفات" میباشد. در این کمیسیونها، شرایط تخصصی لازم برای حضور و موفقیت در مصاحبه ذکر شده است. برخی از این شرایط که تقریباً در کمیسیونها عمومیت دارند عبارتند از: حداقل مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد، گذراندن دورههای عملی مرتبط، آشنایی با مبانی نظری و رویکردهای درمانی-آموزشی، احراز سلامت روان و...
پاسخ پرسش دوم: روانشناس یا مشاوری که با "پروانه اشتغال" در مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره مشغول به کار میشود، باید دارای شرایط زیر باشد:
1. حوزه کاری خود را مشخص کرده باشد: یعنی اینکه او تصمیم دارد در بخش درمانی فعالیت کند یا آموزشی، یا در صورت توانایی در هر دو بخش؟ یعنی این که به درمان اختلالات بیماران/مراجعین میپردازد یا در برگزاری کارگاههای آموزشی مشارکت و تدریس میکند؟ بسته به گرایش مقطع ارشد و دکتری، هر روانشناس و مشاوری باید در حوزه تخصصی خود فعالیت کند. معمولاً همه "فن حریف بودن" ویژگی مطلوبی برای یک روانشناس/مشاور نیست. چیزی که هماکنون در مشاورههای تلفنی و صفحات اینستاگرامی شاهد آن هستیم. یک فرد که خود را روانشناس/مشاور معرفی میکند توانایی ارائه خدمات درمانی و آموزشی در هر زمینهای را دارد!
2. رده سنی را در حوزه کاری خود مشخص کرده باشد: همه روانشناسان و مشاوران واقعی میدانند که کار با مراجع کودک، نوجوان و بزرگسال چقدر با هم تفاوت دارد. حتی مسائل و مشکلات آنها نیز از جنسی کاملاً متفاوت است. پس سخت است که باور کنیم یک روانشناس/مشاور علاوه بر "همه فن حریف بودن" بتواند با مراجعینی از هر رده سنی نیز کار کند. اگر این گونه بود گرایشهای تخصصی در مقاطع ارشد و دکتری برای کودک و نوجوان ایجاد نمیشد.
3. تجربه و سن کافی: نمیتوان انکار کرد که در برخی مسائل تجربه و سن مهم است. به طور طبیعی و با یک دو دو تا چهار تا، زمانی که قصد ازدواج دارید ترجیح میدهید روانشناس/مشاوری را انتخاب کنید که یا خودش متأهل باشد یا اینکه محدوده قابل توجهی از فراخنای زندگی را طی کرده باشد، هرچند این لزوماً ملاک برتری حرفهای یک روانشناس/مشاور نسبت به همکار دیگر خود نیست. حالا فکر کنید همان فرد "همه فن حریف" که در فضای مجازی مثلاً اینستاگرام خود را روانشناس/مشاور میکند، ادعای ارائه تخصصی ترین خدمات مشاوره در زمینه ازدواج را دارد در حالی که تنها 21 بهار زندگی را تجربه کرده است! آیا این کمی برای شما عجیب نیست؟
4. محل دریافت خدمات روانشناسی و مشاوره: خیلی منطقی نیست که محل کار یک روانشناس و مشاور خوب در یک صفحه یا کانال در فضای مجازی باشد. شما هیچوقت یک پزشک متخصص مغز و اعصاب خوب را به صورت 24 ساعته در تمام ایام سال در یک شبکه اجتماعی نمی یابید! شما میتوانید با او در محل کارش که مطب، کلینیک و بیمارستان است ملاقات کنید و ویزیت شوید. چرا روانشناس نباید چنین باشد؟
شاید الان با خودتان بگویید که خب روانشناسی با پزشکی تفاوت دارد و فقط حرف زدن است، چه نیازی است حتما به کلنیک مراجعه کنیم... در پاسخ به شما باید بگویم مقدمات شما برای نتیجه گیری تان کاملاً غلط بوده است. یکی از مهمترین مؤلفه های دریافت خدمات روانشناسی و مشاوره مطلوب از درمانگر، امکان دریافت اطلاعات از طریق مشاهده بالینی بیمار/مراجع است. اطلاعاتی که مشاهده به روانشناس/مشاور میدهد در بسیاری از موارد انحصاری بوده و قابل احصا از روشهای دیگر نیست. مشاهده بالینی کمک بسیار بزرگی به تشخیص مشکل بیمار/مراجع مینماید و حتی در انتخاب راه حل برای مشکل و نوع درمان نیز میتواند مؤثر باشد. حالا همان فرد "همه فن حریف" که ادعای روانشناس/مشاور بودن دارد، میگوید که به هیچ وجه نیازی به دیدن شما ندارد و مشاوره تلفنی جهت حل مشکلتان کافیست! این برای شما عجیب نیست. اما پرسش دیگر این است که آیا کسی که از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران پروانه اشتغال دریافت نکرده، نمیتواند خدمات روانشناسی و مشاوره ارائه بدهد؟ همانگونه که پیش تر هم گفتیم دریافت این خدمات از کلیه سازمانها و نهادهایی که روانشناسان و مشاوران در آنها مشغول به کار هستند و همین طور مطبها، کلینیکها و بیمارستانهای عمومی و روانپزشکی امکانپذیر است. اما اگر میخواهید به یک روانشناس/مشاور بدون "پروانه اشتغال" مراجعه کنید، باید علاوه بر موارد چهارگانه فوق، درباره رشته، مقطع و گرایش تحصیلی، سوابق کاری و سلامت روان آنها مطمئن شوید.
فکر میکنم حالا بهتر مفهوم "روانشناس نما" و "روانشناسان خودشیفته" را درک خواهید کرد و کمتر در فضای مجازی به این افراد اعتماد میکنید. فردی که ادعا می کند یک روش درمانی جدید ابداع کرده، کسی که در معرفی پیج خود موفقیت درمان را تضمین میکند یا شخصی که خود را برترین روانشناس ایران یا حتی جهان می نامد و مدعی است با دیدن یک کلیپ یا شرکت در یک کارگاه یا همایش شرایط زندگیتان را به کلی دگرگون خواهد کرد، تنها یک "روانشناس نمای" سودجو و عوام فریب است. کسی که عامدانه خود را به جای یک فرد متخصص در یک حرفه جا میزند باید تبعات اقدام خود را بپذیرد.
این مصداق بارز "جعل عنوان" است. اما روانشناس یا مشاوری که ادعا میکند دانش و مهارت لازم را جهت حل همه مشکلات مراجعین و درمان بیماران دارد و این کار را به صورت رایگان انجام میدهد، آن هم فقط در فضای مجازی و بدون تجربه کافی و سوابق کاری لازم، یک روانشناس/مشاور "خودشیفته" است. استدلال این حرف همان شرایط و ویژگی هایی است که پیش تر به آن اشاره کردیم و البته اینکه معمولاً حرفه ای ترین و کاربلدترین درمانگران دنیا هرگز موفقیت درمان خود را تضمین نکرده و نمی کنند. آنها تنها تمام تلاش خود را به کار می بندند، زیرا شرایط هر بیمار با بیمار دیگر تفاوت دارد و ما با موجود پیچیده ای به نام "انسان" سروکار داریم.
روانشناس نمایان و روانشناسان خودشیفته همان "روانشناسی زرد" را در ایران تشکیل میدهند، روانشناسی که راهکارها و درمانهایش نه تنها مبتنی بر شواهد نیست، بلکه در بسیاری از موارد خلاف عقل سلیم است. همانطور که در قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، سه هدف برای آن مشخص شده که عبارتند از: تلاش براي ارتقای سطح دانش روانشناسي و مشاوره، حمايت از حقوق مراجعان به روانشناسان و مشاوران و حمايت از حقوق صنفي روانشناسان و مشاوران، انتظار میرود سازمان برای حفظ حقوق روانشناس، مشاور و مراجع وارد فاز عملیاتی و جدی شود. کوچکترین اقدام در این مسیر، بی شک تأثیرگذار خواهد بود. این همکاری میتواند در طرحی مشترک با همکاری پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات ایران یا همان "پلیس فتا" صورت پذیرد.
در پایان باید پدیدهای را که هم اکنون و در شرایط شیوع ویروس کرونا در فضای مجازی ایران شاهد آن هستیم، «احساس منجی» بنامم. پدیدهای که در آن شاهد انتشار تعداد زیادی ویدیو با محتوای روانشناسانه و طبیبانه هستیم با این نیت که ما میخواهیم مردم را "آگاه" و "راهنمایی" کنیم. اما احساس منجی چیست؟
احساس منجی حالتی است که در آن فرد احساس میکند اطلاعات مفید یا توانایی خارقالعادهای دارد که میتواند از طریق آن شرایط بحرانی را کنترل یا در جهت بهتر شدن اوضاع کمک کند بدون آن که دانش، تخصص و مهارت لازم را داشته باشد. شخصیتهای نمایشی، خودشیفته و افراد دارای عقده برتری زودتر از دیگران و در نزدیکترین زمان به شروع بحران، «احساس منجی» درونشان را بروز میدهند. بهتر است بدانیم اگر در مورد چیزی دانش کافی نداریم، سکوت بهترین کمک به خودمان و دیگران است.
منابع:
پروتکل درمان وابستگی به مواد افیونی با متادون. (1393). آذرخش مکری، دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
ثنایی ذاکر، باقر، حقیقت جو، فاطمه. (1383). سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران معمار روانشناسی و مشاوره کشور، پژوهشهای مشاوره (تازهها و پژوهشهای مشاوره)، دوره 3، شماره 10-9، صص 41-9.
چهره سا، علیرضا، حسینلو، عقیل، نجفخانی، ماریا. (1398). نگاهی متفاوت بر تربیت فرزند (از منظر روانشناسی و دین)، چاپ اول، انتشارات روانسنجی، تهران.
ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف. (1391). مصوبه جلسه صد و بیست و سوم شورای مرکزی سازمان، 04/10/1391.
سایت سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران (www.pcoiran.ir)
عاطف وحید، محمد کاظم، دادفر، محبوبه. (1393). راهنمای اخلاق و رفتار حرفه ای در روانشناسی بالینی (برای روانشناسان، مشاوران و روانپزشکان)، چاپ اول، انتشارات میرماه، تهران.
قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران، مصوب شورای نگهبان (09/02/1382)
علیرضا چهره سا
روانشناس بالینی - رییس انجمن صنفی روانشناسان و مشاوران اعتیاد استان تهران