«کاتارسیس» در روانشناسی چه مفهومی دارد؟
تفاوت نگاه و رویکرد پژوهشگران به آیین‌ها
کرسی نظریه‌پردازی ترویجی نگاه روانشناسانه کاتارسیس بر دو آیین نمایشی سور و سوگ زنان بوشهر، حجله قاسم و هیلوزُرنا در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر برگزار شد.
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر در این آیین با بیان اینکه هدف این مقاله نگاهی روانشناسانه بر دو آیین نمایشی سور و سوگ زنان بوشهر است، گفت: «در این نظریه ضمن به رسمیت شناختن دو آیین از جنوبی‌ترین منطقه ایران(بوشهر) سعی شده تا این امر را در حوزه زنان و با رویکردی کاتارسیس در علم روانشناسی مورد بررسی قرار گیرد.»
اشرف سلطانی‌نیا اضافه کرد: «این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای(در بخش بازگویی آیین) و مشاهدات نگارندگان انجام یافته است.»
وی با بیان اینکه «کاتارسیس» به معنای تزکیه و پالایش آمده و نخستین‌بار توسط ارسطو عنوان شده است، اظهار کرد: «حال این پرسش پیش می‌آید با تغییراتی که در اجرای آیین‌های مناطق کشورها به وجود آمده است، آیا این اصطلاح هنوز کاربرد خاص خود را دارد؟ و دیگر آن که روانشناسی آیین‌های مناطق جنوب ایران –به‌ویژه در میان زنان- دارای چه جایگاهی است؟»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر تصریح کرد: «کاتارسیس در شکل نمایش قدما، حاصل به صحنه درآمدن نمایش است؛ بنابراین به نمایش گذاشتن امیال و ناملایمات درونی بر روی صحنه برای تماشاگر کاتارسیس معنا می‌گیرد؛ اما این اصطلاح فقط متعلق به تراژدی نیست؛ بلکه در کمدی‌ها نیز اتفاق می‌افتد که موجب تطهیر و تزکیه انسان میشود؛ چراکه اصول تراژدی درباره کمدی هم صادق است.»
سلطانی‌نیا با بیان اینکه ارسطو، تراژدی را تقلیدی از کار و کرداری شگرف و دارای درازا و اندازه معین می‌داند که به‌وسیله کلامی به انواع زینت‌ها آراسته و آن زینت‌ها نیز هر یک بر حسب اختلاف اجزا مختلف است، مطرح کرد: «این اختلاف به‌وسیله کردار اشخاص تمام میشود نه به‌واسطه نقل روایت و سبب شفقت و هراس شده تا موجب تزکیه نفس انسان از عواطف و انفعال درونی شود.»
آیین‌ها در طول زمان بر هم تأثیر گذاشته‌‌اند
این استاد دانشگاه با بیان اینکه روانشناسی دانشی است که به توصیف و تحقیق درباره فعالیت‌های روانی و رفتاری می‌پردازد، تشریح کرد: «به بیان ساده‌تر منشأ روانشناسی روح آدمی است. این علم به پدیده‌های آشنای موجود مانند احساس، ادراک، توجه، حافظه، تخیل، تکلم، اندیشه، احساسات، عواطف، ویژگی‌های مربوط به منش و شخصیت، عادت به کار و تفریح و روابط شخصی و اجتماعی می‌پردازد.»
وی توضیح داد: «کاتارسیس در روانشناسی مفهوم گسترده‌ای دارد. در این شاخه از علوم که بیشتر با عوامل عینی و تجربی سرکار دارد، به‌طورکلی کاتارسیس نمایش و صحنه آزمایشگاهی مجهز برای روح بشر به شمار می‌آید و در آن به آموزش‌وپرورش و تقویت نیروی ذهنی و تصفیه خلق‌وخوی و تهذیب خلقیات آدمی پرداخته میشود.»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، آیین‌ها را مجموعه‌ای از سخنان به زبان آمده، حرکات انجام یافته و موضوعات دستکاری‌شده برشمرد که به موجودیت و حضور فعال و مؤثر موجودات مافوق طبیعی ارتباط دارد.
سلطانی‌نیا ادامه داد: «زمانی آیین‌ها بر هم تأثیر گذاشته و از دل آنها اسطوره‌ها و داستان‌ها به وجود آمده و چیز دیگری شده‌اند؛ گاهی نیز بُعد مذهبی به خود گرفته و به‌گونه‌ای قداست یافته‌اند.»
وی افزود: «آیین فرآیندی است که با تسلیم شدن انسان در برابر طبیعت آغاز و با دوره‌ای بازدارنده پیگیری شده و سرانجام با مراسمی رهایی‌بخش پایان می‌یابد و فرد با گذر از این فرآیند می‌تواند عناصر متضاد شخصیت خود را با وسایلی که گاه نمایشی هستند و در جان‌پنداری بعضی ابزار با یکدیگر آشتی داده به تعالی دست یابد و به‌گونه‌ای بر خود و جهان پیرامونش تسلط پیدا کند.»
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه تفاوت نگاه و رویکرد پژوهشگران نسبت به آیین منجر به نظرات گسترده‌ای شده که دریچه‌های متعددی به روی ماهیت و کارکرد آن می‌گشاید، تبیین کرد: «از جمله اینکه نخستین آیین و مراسمی که انسان نخستین برای القای مفاهیم روزانه و نیز بیان درونیات خویش پایه نهاد، به استناد تاریخ نوشته و نانوشته و هم بر پایه یافته‌های امروزی بشر به یاری تکنیک و علم پیشینان به هزاره‌های ماقبل تاریخ و مابعد تاریخ برمی‌گردد.»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر درباره آیین حجله قاسم گفت: «این مجلس در روزهای هفتم، هشتم و نهم محرم توسط زنان تدارک دیده و در خانه اجرا میشود. برای برپایی این مجلس مقدمات و لوازمی مورد نیاز است ازجمله حجله قاسم که عبارتست از کجاوه‌ای چوبین، پوشیده در پارچه‌های رنگین که از چند روز قبل آماده شده‌اند.»
سلطانی‌نیا ادامه داد: «شمع، میوه‌های نوبر، شیرینی و نُقل (نُقل‌هایی که به نشانه سوگواری به رنگ نیلی درآمده) نیز نشان از آن دارد که شادی عروسی به عزا تبدیل شده است.»
وی متذکر شد: «روز اجرای مراسم دختربچه‌ای را به‌عنوان شبه حضرت سکینه انتخاب می‌کنند و به دست او تنگ آب و لیوانی می‌دهند که نماد شربت عروسی است. پسری را هم لباس سبز می‌پوشانند و خنجری به کمرش می‌بندند. دختربچه دیگری را هم سبز پوشانده، روی سرش مانند عروس تور سفید می‌کشند و او را همراه دیگر شبیه‌ها در وسط حیاط قرار می‌دهند.»
این استاد دانشگاه ادامه داد: «زنان خوانچه بر سر به دور آنان می‌چرخند و بقیه حاضران گرداگرد. آنان با یکی از زنان شبیه حضرت لیلا(س) و یک نفر شبیه حضرت زینب(س) همنوا می‌شوند و اشعار این مجلس را می‌خوانند.»
آیین هیلوزُرنا چگونه است؟
سلطانی‌نیا درباره آیین هیلوزُرنا نیز گفت: «هیلو بستن» در واژه‌شناسی منطقه جنوب به تاب بستن گفته میشود و هیلوزُرنا نوعی تاب شبیه به چرخ‌وفلک افقی است. زمان برگزاری این آیین ایام حج است و توسط اعضای خانواده حاجی و اهالی محل (مشترک بین زنان و مردان) انجام میشود.»
به گزارش آنا، در ادامه این کرسی نظریه‌پردازی حسین روشنکار و مولود کیخسروانی به تشریح نقاط قوت و ضعف این نظریه پرداخت و سلطانی‌نیا نیز به سوالات آنان پاسخ داد.
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر در این آیین با بیان اینکه هدف این مقاله نگاهی روانشناسانه بر دو آیین نمایشی سور و سوگ زنان بوشهر است، گفت: «در این نظریه ضمن به رسمیت شناختن دو آیین از جنوبی‌ترین منطقه ایران(بوشهر) سعی شده تا این امر را در حوزه زنان و با رویکردی کاتارسیس در علم روانشناسی مورد بررسی قرار گیرد.»
اشرف سلطانی‌نیا اضافه کرد: «این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای(در بخش بازگویی آیین) و مشاهدات نگارندگان انجام یافته است.»
وی با بیان اینکه «کاتارسیس» به معنای تزکیه و پالایش آمده و نخستین‌بار توسط ارسطو عنوان شده است، اظهار کرد: «حال این پرسش پیش می‌آید با تغییراتی که در اجرای آیین‌های مناطق کشورها به وجود آمده است، آیا این اصطلاح هنوز کاربرد خاص خود را دارد؟ و دیگر آن که روانشناسی آیین‌های مناطق جنوب ایران –به‌ویژه در میان زنان- دارای چه جایگاهی است؟»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر تصریح کرد: «کاتارسیس در شکل نمایش قدما، حاصل به صحنه درآمدن نمایش است؛ بنابراین به نمایش گذاشتن امیال و ناملایمات درونی بر روی صحنه برای تماشاگر کاتارسیس معنا می‌گیرد؛ اما این اصطلاح فقط متعلق به تراژدی نیست؛ بلکه در کمدی‌ها نیز اتفاق می‌افتد که موجب تطهیر و تزکیه انسان میشود؛ چراکه اصول تراژدی درباره کمدی هم صادق است.»
سلطانی‌نیا با بیان اینکه ارسطو، تراژدی را تقلیدی از کار و کرداری شگرف و دارای درازا و اندازه معین می‌داند که به‌وسیله کلامی به انواع زینت‌ها آراسته و آن زینت‌ها نیز هر یک بر حسب اختلاف اجزا مختلف است، مطرح کرد: «این اختلاف به‌وسیله کردار اشخاص تمام میشود نه به‌واسطه نقل روایت و سبب شفقت و هراس شده تا موجب تزکیه نفس انسان از عواطف و انفعال درونی شود.»
آیین‌ها در طول زمان بر هم تأثیر گذاشته‌‌اند
این استاد دانشگاه با بیان اینکه روانشناسی دانشی است که به توصیف و تحقیق درباره فعالیت‌های روانی و رفتاری می‌پردازد، تشریح کرد: «به بیان ساده‌تر منشأ روانشناسی روح آدمی است. این علم به پدیده‌های آشنای موجود مانند احساس، ادراک، توجه، حافظه، تخیل، تکلم، اندیشه، احساسات، عواطف، ویژگی‌های مربوط به منش و شخصیت، عادت به کار و تفریح و روابط شخصی و اجتماعی می‌پردازد.»
وی توضیح داد: «کاتارسیس در روانشناسی مفهوم گسترده‌ای دارد. در این شاخه از علوم که بیشتر با عوامل عینی و تجربی سرکار دارد، به‌طورکلی کاتارسیس نمایش و صحنه آزمایشگاهی مجهز برای روح بشر به شمار می‌آید و در آن به آموزش‌وپرورش و تقویت نیروی ذهنی و تصفیه خلق‌وخوی و تهذیب خلقیات آدمی پرداخته میشود.»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، آیین‌ها را مجموعه‌ای از سخنان به زبان آمده، حرکات انجام یافته و موضوعات دستکاری‌شده برشمرد که به موجودیت و حضور فعال و مؤثر موجودات مافوق طبیعی ارتباط دارد.
سلطانی‌نیا ادامه داد: «زمانی آیین‌ها بر هم تأثیر گذاشته و از دل آنها اسطوره‌ها و داستان‌ها به وجود آمده و چیز دیگری شده‌اند؛ گاهی نیز بُعد مذهبی به خود گرفته و به‌گونه‌ای قداست یافته‌اند.»
وی افزود: «آیین فرآیندی است که با تسلیم شدن انسان در برابر طبیعت آغاز و با دوره‌ای بازدارنده پیگیری شده و سرانجام با مراسمی رهایی‌بخش پایان می‌یابد و فرد با گذر از این فرآیند می‌تواند عناصر متضاد شخصیت خود را با وسایلی که گاه نمایشی هستند و در جان‌پنداری بعضی ابزار با یکدیگر آشتی داده به تعالی دست یابد و به‌گونه‌ای بر خود و جهان پیرامونش تسلط پیدا کند.»
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه تفاوت نگاه و رویکرد پژوهشگران نسبت به آیین منجر به نظرات گسترده‌ای شده که دریچه‌های متعددی به روی ماهیت و کارکرد آن می‌گشاید، تبیین کرد: «از جمله اینکه نخستین آیین و مراسمی که انسان نخستین برای القای مفاهیم روزانه و نیز بیان درونیات خویش پایه نهاد، به استناد تاریخ نوشته و نانوشته و هم بر پایه یافته‌های امروزی بشر به یاری تکنیک و علم پیشینان به هزاره‌های ماقبل تاریخ و مابعد تاریخ برمی‌گردد.»
عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر درباره آیین حجله قاسم گفت: «این مجلس در روزهای هفتم، هشتم و نهم محرم توسط زنان تدارک دیده و در خانه اجرا میشود. برای برپایی این مجلس مقدمات و لوازمی مورد نیاز است ازجمله حجله قاسم که عبارتست از کجاوه‌ای چوبین، پوشیده در پارچه‌های رنگین که از چند روز قبل آماده شده‌اند.»
سلطانی‌نیا ادامه داد: «شمع، میوه‌های نوبر، شیرینی و نُقل (نُقل‌هایی که به نشانه سوگواری به رنگ نیلی درآمده) نیز نشان از آن دارد که شادی عروسی به عزا تبدیل شده است.»
وی متذکر شد: «روز اجرای مراسم دختربچه‌ای را به‌عنوان شبه حضرت سکینه انتخاب می‌کنند و به دست او تنگ آب و لیوانی می‌دهند که نماد شربت عروسی است. پسری را هم لباس سبز می‌پوشانند و خنجری به کمرش می‌بندند. دختربچه دیگری را هم سبز پوشانده، روی سرش مانند عروس تور سفید می‌کشند و او را همراه دیگر شبیه‌ها در وسط حیاط قرار می‌دهند.»
این استاد دانشگاه ادامه داد: «زنان خوانچه بر سر به دور آنان می‌چرخند و بقیه حاضران گرداگرد. آنان با یکی از زنان شبیه حضرت لیلا(س) و یک نفر شبیه حضرت زینب(س) همنوا می‌شوند و اشعار این مجلس را می‌خوانند.»
آیین هیلوزُرنا چگونه است؟
سلطانی‌نیا درباره آیین هیلوزُرنا نیز گفت: «هیلو بستن» در واژه‌شناسی منطقه جنوب به تاب بستن گفته میشود و هیلوزُرنا نوعی تاب شبیه به چرخ‌وفلک افقی است. زمان برگزاری این آیین ایام حج است و توسط اعضای خانواده حاجی و اهالی محل (مشترک بین زنان و مردان) انجام میشود.»
به گزارش آنا، در ادامه این کرسی نظریه‌پردازی حسین روشنکار و مولود کیخسروانی به تشریح نقاط قوت و ضعف این نظریه پرداخت و سلطانی‌نیا نیز به سوالات آنان پاسخ داد.
مرجع : خبرگزاری آنا
