بعد ازدواج کی بچه دار شویم؟!
اگر در تصمیم‌گیری درمورد بچه‌دار شدن یا نشدن با مشکل مواجه هستید یا اینکه می‌خواهید بدانید آیا برای این تغییر مهم و دایمی در زندگی خود آمادگی کافی دارید، این مقاله را بخوانید.
امروزه به دلیل افزایش مشكلات اجتماعی و اقتصادی، ادامه تحصیل، بالا رفتن سطح توقع دختران و پسران و بسیاری دلایل دیگر، سن ازدواج بیشتر از قبل شده و جوانان دیرتر از گذشته به فكر تشكیل زندگی مستقل و خانواده می افتند. سن ازدواج، نه تنها در ایران بلكه در بسیاری از جوامع در سراسر دنیا افزایش یافته است. آمارها نشان می‌دهد، از سال ۱۹۸۰، تعداد زنانی كه در ۳۰ سالگی اقدام به بچه‌دار شدن می‌كنند، بیش از گذشته افزایش یافته است، در حالی كه تعداد زنانی كه پیش از ۳۰ سالگی بچه‌دار میشوند، بسیار كم شده است.
در بين سنين 20 تا 24 سالگي بالاترين قابليت باروري را دارند و با افزايش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش مي‌يابد و احتمال ناباروري بيشتر مي‌شود .
چه مدت بعد از ازدواج بچه‌دار شویم ؟ این سوالی است که برای بسیاری از زوج‌های جوان مطرح میشود و در پاسخ به آن تردید دارند. عده‌ای معتقدند 1 تا 2 سال بعد از ازدواج باید بچه‌دار شوند تا زندگی مشترک آنها روال عادی و تکراری پیدا نکند اما برخی دیگر ممکن است چند سال بچه‌دار شدن را به تعویق بیندازند تا آمادگی لازم را به دست بیاورند...
البته زوج‌هایی هم هستند که هیچ‌وقت به فکر بچه‌دار شدن نمی‌افتند و از مسوولیت آن هراس دارند. وضعیت شما هرچه که باشد، حتی اگر می‌دانید که می‌خواهید بچه‌دار شوید، باز هم می‌توانید تصمیم آگاهانه‌تری بگیرید. اگر در تصمیم‌گیری درمورد بچه‌دار شدن یا نشدن با مشکل مواجه هستید یا اینکه می‌خواهید بدانید آیا برای این تغییر مهم و دایمی در زندگی خود آمادگی کافی دارید، دکتر نادر شکیبا روانشناس و مشاور خانواده در این مطلب به پرسش های رایج در این باره پاسخ می دهد.
قبل از بچه‌دار شدن باید برای این سوال پاسخ قانع‌کننده‌ای داشته باشید. بچه‌دار شدن نمی‌تواند یک زندگی زناشویی متزلزل را ترمیم یا تحکیم کند و با حضور یک نوزاد، مشکلات چند برابر هم میشود. باید قبل از اینکه صاحب فرزندی شوید ، خود و همسرتان را به‌خوبی بشناسید ، خالصانه به یکدیگر علاقه‌مند باشید و رابطه میان شما صمیمی و کاملا باثبات باشد. به بیان دیگر باید آینده رابطه شما روشن، مطمئن و قابل پیش‌بینی باشد.
وضعیت مالی‌تان چگونه است ؟ برای بچه‌دار شدن باید از توان مالی مناسبی برخوردار باشید. یک کودک با وابستگی‌های مالی فراوانی به این دنیا می‌آید که این وابستگی‌ها با گذشت زمان افزایش می‌یابند. هزینه‌های نگهداری و پرورش کودک زیاد است و از هزینه زایمان، هزینه‌های درمانی، نیازهای تغذیه‌ای و پوشاک و اسباب‌بازی شروع میشود و به شهریه مدرسه و دانشگاه، پر کردن اوقات فراغت، ازدواج و... می‌رسد.
لازم است برای این کار پشتوانه مالی (برخورداری از امنیت شغلی و مالی)، یک شغل با درآمد مکفی و پایدار و پس‌انداز خوبی داشته باشید.
آیا وقت کافی دارید ؟ رفع نیازهای مالی یکی از شرط های اولیه بچه‌دار شدن است اما پول نمی‌تواند نیازهای احساسی و عاطفی فرزند شما را برآورده کند. کودک به حضور شما نیاز دارد و هیچ‌چیز را نمی‌توان جایگزین آن کرد. حتی گرانقیمت‌ترین لباس‌ها و اسباب‌بازی‌ها و خوراکی در مقابل وقت گذاشتن شما بی‌ارزش هستند. اگر مشغله کاری زیادی دارید، بهتر است از بچه‌دار شدن صرف‌نظر و آن را به زمان مناسب‌تری موکول کنید.
قبل از بچه‌دار شدن آینده‌نگر باشید اگر شما و همسرتان از یک فرهنگ یا حتی طبقه اجتماعی متفاوت باشید یا حتی درباره چگونگی تربیت کودک هم‌عقیده نباشید، این تفاوت‌ها می‌تواند طی پرورش کودک زمینه‌ساز مشاجره و کشمکش‌های فراوانی شود. البته لازم نیست در مورد همه چیز هم‌عقیده باشید اما ضروری است درمورد اینکه چگونه در آینده با فرزندتان رفتار کنید به تفاهم برسید. نباید فراموش کنید که فرزندپروری یک علم است. شما باید از مراحل رشد و تکامل کودک، نحوه مراقبت از کودک و روانشناسی کودک و نوجوان آگاهی کامل داشته باشید و بدانید چگونه باید با یک کودک خردسال یا یک نوجوان رفتار کنید.
آماده تغییرات ظاهری هستید؟ بارداری و زایمان باعث اضافه وزن مادران میشود (به‌ویژه در ناحیه شکم). این اضافه وزن ممکن است همیشگی یا گذرا باشد. به هر حال برای بازگشت به وضعیت اولیه، حداقل 9 ماه تا یک سال زمان لازم است، بنابراین باید آمادگی پذیرش این تغییرات ظاهری را داشته باشید.
بی‌خوابی‌های شبانه در انتظار شماست! بی‌خوابی‌های شبانه ، به هم ریختن الگوهای خواب ، نداشتن وقت کافی برای رسیدگی به خودتان ، رابطه جنسی و تفریح و اوقات فراغت کمتر ، از مشکلات پیش روی شماست که همزمان با بچه‌دار شدن باید با آنها کنار بیایید. بچه‌دار شدن در ماه‌های نخست زندگی مشترک می‌تواند استرس و فشار روحی زیادی به شما و همسرتان تحمیل کند بنابراین اگر در سن مناسبی ازدواج کرده‌اید و افزایش سن شانس بچه‌دار شدنتان را کاهش نمی‌دهد، سعی کنید تا 3 سال پس از ازدواجتان صاحب فرزندی نشوید. www.migna.ir
دور خیال‌پردازی را خط بکشید شما باید احتمال تولد نوزادی با نقص‌های جسمی و روانی را مدنظر داشته باشید (هر چند که اغلب آنها قابل پیشگیری است). ممکن است نوزاد شما، آن‌طور که در رویاهایتان می‌پروراندید، نباشد. مثلا ممکن است زیبایی یا هوش دلخواه شما را نداشته باشد. اگر پسر یا دختر بودن نوزاد هم برایتان مهم است، با مشکلات بیشتری روبه رو می شوید.اجازه دهید او به دنیا بیاید و کم کم با او آشنا شوید . عوامل زیادی در زندگی زوجین منجر شده است كه تمایل به بچه‌دار شدن برای آنها اهمیت كمتری داشته باشد. همان‌طور كه گفتیم ادامه تحصیل، بهبود وضعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی و تلاش برای داشتن شغل مناسب از عواملی است كه موجب شده زوجین، بچه‌دار شدن را جزء اولویت‌های بعدی خود قرار دهند.
در دسترس بودن وسایل پیشگیری از بارداری و تاثیرات گسترده و طولانی آنها و افزایش آگاهی و اطلاعات زوجین از این وسایل، از عوامل موثر بر دیر بچه‌دار شدن آنهاست.
سن ازدواج را فراموش نکنید به تاخير انداختن بارداري، تا زماني كه خانواده به بهترين شرايط از نظر اجتماعي و اقتصادي و ... برسد، مي‌تواند روي باروري زن و مرد تاثير بگذارد و باروري را با مشكل مواجه كند. افزايش سن، قابليت باروري را در زنان بيش از مردان تحت تاثير قرار مي‌دهد طوري كه زنان سريع‌تر از مردان قدرت بچه‌دار شدن را از دست مي‌دهند. زنان در بين سنين 20 تا 24 سالگي بالاترين قابليت باروري را دارند و با افزايش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش مي‌يابد و احتمال ناباروري بيشتر مي‌شود. قدرت باروري در مردان، ديرتر از زنان از بين مي‌رود. اگر در سن مناسبی ازدواج کرده باشید بدون هیچ مشکلی می‌توانید چند سالی بچه‌دار شدن را به تعویق بیندازید و به شناخت بیشتری برسید اما گاهی افراد در سنین بالا ازدواج می‌کنند و فرصت بیولوژیکی زیادی برای بچه‌دار شدن ندارند و نمی‌توانند سال‌های زیادی را صرف شناخت طرف مقابل کنند، بنابراین باید زودتر از دیگر زوج‌ها به فکر بچه‌دار شدن بیفتند. البته این یک باور کاملا غلط است که اگر در سنین بالا ازدواج می‌کنید، باید بلافاصله بچه‌دار شوید زیرا اول باید از تداوم رابطه‌تان مطمئن شوید و بعد مرحله جدیدی را آغاز کنید اما گذر از این مرحله باید سریع‌تر باشد. برای حل این مشکل می‌توانید از یک مشاور خانواده کمک بگیرید. به محض اينكه سن زنان افزايش مي‌يابد، عوامل زيادي روي باروري تاثير ميگذارند و بارداري را با مشكل مواجهه مي‌كند. در مجموع، وقتي سن ما افزايش مي‌يابد، سلامت عمومي ما نيز كاهش مي‌يابد. بيماري‌هاي موجود ممكن است بدتر شده، يا خداي ناخواسته بيماري جديدي گريبانگير ما شود. وقتي پا به سن مي‌گذاريم قدرت باروري ما تحت تاثيرعواملي قرار مي‌گيرد. اين عوامل شامل: )1 اختلال در تخمك‌گذاري: عملكرد فوليكول‌ها در تخمدان‌ها دچار مشكل مي‌شود. با افزايش سن، تعداد تخمك‌هاي تازه و با قابليت باروري كم مي‌شود و تخمك‌ها بسيار سريع‌تر از قبل رها مي‌شوند. )2 سيكل قاعدگي : با افزايش سن و نزديك‌ترشدن به سن يائسگي، نظم چرخه قاعدگي به هم مي‌خورد و قاعدگي نامنظم‌تر مي‌شود. )3 تغييرات رحمي: بافت رحم كه آندومتر ناميده مي‌شود، ممكن است نازك‌تر شده و توانايي كمتري براي نگهداري تخم لقاح يافته داشته باشد. )4 ترشح دستگاه تناسلي: ترشحات واژن كمتر و غلظت آن بيشتر مي‌شود و از حالت مايع رقيق در مي‌آيد به طوري كه اسپرم قدرت حركت و شنا در اين مايع را ندارد. )5 بيماري‌هايي كه روي باروري تاثير ميگذارند: بعضي بيماري‌ها مي‌توانند روي دستگاه توليد مثل اثر بگذارند. با افزايش سن، گاهي بعضي بيماري‌ها بدتر مي‌شود و بعضي بيماري‌ها نيز كه به‌صورت مناسب درمان نمي‌شوند، باروري را تحت تاثير قرار مي‌دهند. بيماري‌هايي مانند تخمدان پر از كيستيك، كلاميديا و يا بيماري آندومتريوز يا بيماري‌هاي مزمن و ساير عوامل خطر مي‌توانند روي باروري اثر بگذارند. خیلی اوقات مادرانی را می بینیم، در حالی که هنوز آثار خستگی جسمی و روحی ناشی از زایمان و مراقبت از فرزند اول در چهره‌شان نمایان است، فرزند دوم را باردار می شوند. وقتی فاصله سنی بچه‌ها از یکدیگر کم می شود، والدین توان لازم را برای پرورش کودکان نخواهند داشت. در واقع روش‌های پیشرفته ی تنظیم خانواده این اجازه را به پدر و مادر می دهد که زمان تولد فرزند دوم را به خوبی برنامه‌ریزی کنند. با تولد فرزند اول، همه از شنیدن این خبر خوشحال و شاد می شوند. این کودک تا ماه‌ها، والدین را سرگرم می کند، طوری که همه شرایط خانه و خانواده با نیازهای کودک تنظیم می شود، اما پس از مدتی مادر و پدر باید تصمیم بگیرند که چه موقع فرزند دوم را به دنیا بیاورند و چه زمانی بهترین وقت برای بارداری دوم است، طوری که هم والدین شرایط مناسب را داشته باشند و هم آرامش کودک اول حفظ شود و نیازهای او اعم از عاطفی و جسمانی به خوبی برآورده شود. در واقع باید دید که چه زمانی والدین، به خصوص مادر از همه نظر آماده پذیرایی از یک نوزاد دیگر با همان نیازهای کودک اول است؟ خیلی اوقات فاصله زیاد میان فرزندان هم، مشکل‌ساز است. تحقیقات نشان می دهد که فاصله زیاد یا کم میان زایمان‌ها، موجب بروز خطراتی هم برای مادر و هم برای فرزندان می شود. فاصله نه کم، نه زیاد
جدیدترین مطالعات نشان داده‌اند که فاصله خیلی کم و یا خیلی زیاد میان بچه‌ها موجب بروز مشکلاتی در دومین کودک می شود. محققان دانشگاه کلمبیا معتقدند که اگر فاصله میان بچه‌ها کمتر از 18 ماه و یا بیشتر از 59 ماه باشد، امکان بروز مشکلات متعدد برای فرزند دوم افزایش می یابد. اگر فاصله دو بارداری، کمتر از 18 ماه باشد
محققان بر این باورند که اگر فاصله بین بارداری‌ها کمتر از 18 ماه باشد، 40 درصد خطر تولد نوزاد نارس و 61 درصد خطر نوزاد با وزن کم، افزایش پیدا کرده و سن تولد نوزاد هم در 26 درصد موارد کمتر از یک نوزاد طبیعی میشود. اگر فاصله میان بارداری‌ها کمتر از 18 ماه باشد، به ازای هر یک ماهی که این فاصله کوتاه‌تر می شود، خطر تولد نوزاد نارس تا دو درصد و خطر تولد نوزاد با وزن کم تا 3/3 درصد افزایش می یابد. اگر فاصله بین دو بارداری بیش از 5 سال باشد
از طرف دیگر، اگر فاصله بارداری‌ها بیش از 59 ماه(یا5سال) باشد، خطر تولد نوزاد نارس تا 6/0 درصد و نوزاد با وزن کم تا 9/0 درصد بیشتر می شود. شاید به همین دلایل است که متخصصان زنان و زایمان معتقدند برای فاصله‌گذاری میان بچه‌ها باید عاقلانه تصمیم گرفت. از طرفی اعضای خانواده باید از نظر جسمی، روحی و مالی به وضعیت مناسب‌تری برسند و وقت کافی برای هر بچه بگذارند. اگر این فاصله بسیار زیاد باشد، علاوه بر بروز خطرات جسمی، مادر دچار سالخوردگی و بی‌حوصلگی شده و امکان رشد و پرورش مناسب فرزند جدید را ندارد. ضمن اینکه امکان بروز خطرات ژنتیکی هم در کودک دوم مطرح است. با تدبیر عمل کنید
تحقیقات و بررسی‌های متعدد فواید فاصله‌گذاری مناسب میان بچه‌ها را کاملا روشن کرده است، چون در این میان نه تنها سلامت جسمی و ذهنی کودک وضع بهتری می یابد، بلکه والدین هم فرصت رسیدگی به بچه‌ها را پیدا کرده و کیفیت زندگی و تکامل کودکان بسیار بهتر و بیشتر می شود. در بیشتر بررسی‌ها مشخص شده است که وقتی فاصله میان کودکان کمتر از دو سال باشد، احتمال کاهش بهره هوشی در کودک دوم بیشتر از خانواده‌هایی است که فاصله میان بچه‌هایشان بیشتر از دو سال است. در ضمن وقتی فاصله سنی بچه‌ها از هم بسیار زیاد باشد، امکان برقراری ارتباط و بازی با هم در آنها کم می شود. البته در بعضی موارد این فاصله‌گذاری‌ها به دلیل بی‌دقتی نیست، بلکه گاهی بارداری ناخواسته اتفاق می افتد و گاهی نیز مادر با روش‌های گوناگونی، نازایی خود را درمان کرده است و می ترسد که با افزایش سن امکان بارداری دوباره در او بسیار کمتر شود، در نتیجه با فاصله کمی بچه دوم را به دنیا می آورد. سه سوال قبل از اقدام برای بارداری مجدد
1- برای فرزند دوم آمادگی دارید؟ بهتر است 18 تا 23 ماه پس از زایمان اول صبر کنید. فاصله کمتر از 17 ماه خطر تولد فرزند با وزن کم را افزایش می دهد که شاید یکی از دلایل آن، ضعف بدنی مادر و خستگی جسمانی ناشی از زایمان اول باشد. مادر برای رهایی از استرس زایمان اول نیاز به زمان دارد تا دوباره آمادگی و توان خود را به دست آورد. باید مواد غذایی به مقدار کافی به بدن مادر برسد و آنچه از دست داده جبران شود، چرا که در زایمان و بارداری اول، ویتامین‌ها و املاح مهمی مانند آهن و کلسیم برای پرورش کودک از بدن مادر کم شده است. همچنین زمانی که اولین فرزند شما زیر یک سال یا بالای چهار سال است، زمان مناسبی است که رابطه کودکان با پدر و مادر و اعتماد به نفس در آنها شکل بگیرد. 2- آیا زندگی‌تان به خوبی پیش می رود؟ به این فکر کنید که آیا با وجود فرزند خیلی کوچک قادر خواهید بود با بارداری دوباره کارهای روزمره‌تان را به خوبی انجام دهید؟ آیا می توانید به خوبی از فرزند اول مراقبت کنید و نیازهای جسمی و روحی او را برطرف کنید؟ حوصله بازی‌کردن با او را دارید؟ با وجود این فرزند، شب‌ها خواب راحتی دارید؟ با همسر خود چگونه رابطه‌ای دارید؟ آیا همانند گذشته با هم صحبت می کنید؟ تفریح می کنید یا وقت ندارید از یکدیگر احوال‌پرسی کنید؟ اگر قصد دارید دوباره بچه‌دار شوید، توجه داشته باشید که یک نوزاد همه زندگی شما را تحت تاثیر قرار می دهد و برای رفع نیازهای دو فرزند که فاصله سنی مناسبی ندارند، باید زمان و انرژی زیادی صرف کنید. این نکته را فراموش نکنید که فرزند اول هم باید به سنی رسیده باشد که بتواند حضور یک تازه وارد را به جمع خانواده بپذیرد. 3- حال جیبتان خوب است؟ همه می دانیم که پول، همه چیز نیست، اما برای رفع نیازهایمان به پول احتیاج داریم. وقتی که کودکی به دنیا می آید، هزینه دیگری به هزینه‌های خانواده اضافه می شود و والدین مجبورند برای رفع نیازهای کودک از قبیل خرید وسایل ضروری، اسباب‌بازی، تغذیه و وسایل بهداشتی هزینه کنند. بنابراین اگر ناخواسته یا خواسته پیش از پایان دو سالگی کودک اول، نوزاد تازه‌ای متولد شود، فکر کنید که آیا کودک به آنچه برای رشد و تکامل و پرورش خلاقیت لازم دارد خواهد رسید؟ مادر امکانات کافی برای آموزش و خرید لوازم ضروری آموزشی خواهد داشت؟ توجه کنید که با ورود یک نوزاد، والدین مجبورند ساعات بیشتری کار کنند، یا بیشتر پس‌انداز کنند. توجه کنید که یک نوزاد در امر تربیت و مراقبت، به هزینه نیاز دارد و در صورتی که فرزند دیگری پیش از اتمام دو سالگی فرزند قبلی به دنیا بیاید، والدین مجبورند که ساعات بیشتری کار کنند و این به خستگی آنها می افزاید.
● سن و بارداری
به تاخیر انداختن بارداری، تا زمانی كه خانواده به بهترین شرایط از نظر اجتماعی و اقتصادی و ... برسد، می‌تواند روی باروری زن و مرد تاثیر بگذارد و باروری را با مشكل مواجه كند.
افزایش سن، قابلیت باروری را در زنان بیش از مردان تحت تاثیر قرار می‌دهد طوری كه زنان سریع‌تر از مردان قدرت بچه‌دار شدن را از دست می‌دهند. زنان در بین سنین ۲۰ تا ۲۴ سالگی بالاترین قابلیت باروری را دارند و با افزایش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش می‌یابد و احتمال ناباروری بیشتر میشود. قدرت باروری در مردان، دیرتر از زنان از بین می‌رود. مردان قادرند مدت زمان بیشتری نسبت به زنان، قابلیت باروری خود را حفظ كنند.
بسیاری از زوجین، یعنی تقریبا ۹۲ درصد آنها در صورتی كه از وسایل پیشگیری از بارداری استفاده نكنند و به طور منظم در روزهای معینی از چرخه قاعدگی زن، روابط جنسی داشته باشند، تا ۲ سال بعد از ازدواج باردار خواهند شد.
روابط جنسی در روزهای معینی از یك چرخه كه معمولا در روزهای قبل از تخمك‌گذاری است، شانس باروری را افزایش می‌دهد. تقریبا ۸ درصد زوجین، بعد از ۲ سال اول بارداری بچه دار نمی‌شوند. در صورتی كه زنی بالای ۳۵ سال ازدواج كند و یك سال دیگر هم از بارداری جلوگیری كند، -شانس بچه‌دار شدن او كاهش می‌یابد.
بنابراین در صورتی كه سن شما بالای ۳۵ سال است، بهتر است بیشتر به بچه‌دار شدن فكر كنید؛ چون بسیار مهم است كه ناباروری زودتر تشخیص داده و سریع‌تر درمان بشود. بسیاری از پزشكان قبل از اقدام برای درمان ناباروری به زوجین توصیه می‌كنند، حداقل یك سال از وسایل پیشگیری استفاده نكنند. البته این توصیه برای زوجین زیر ۳۵ سال است اما این پزشكان توصیه می‌كنند در صورتی كه بالای ۳۵ سال دارید و در بارداری با مشكلی مواجه‌اید، باید سریع‌تر دنبال درمان باشید.
● چرا قدرت باروری به سرعت كاهش می‌یابد؟
به محض اینكه سن زنان افزایش می‌یابد، عوامل زیادی روی باروری تاثیر میگذارند و بارداری را با مشكل مواجهه می‌كند. در مجموع، وقتی سن ما افزایش می‌یابد، سلامت عمومی ما نیز كاهش می‌یابد. بیماری‌های موجود ممكن است بدتر شده، یا خدای ناخواسته بیماری جدیدی گریبانگیر ما شود. وقتی پا به سن می‌گذاریم قدرت باروری ما تحت تاثیرعواملی قرار می‌گیرد.
● این عوامل شامل:
▪ اختلال در تخمك‌گذاری: عملكرد فولیكول‌ها در تخمدان‌ها دچار مشكل میشود. با افزایش سن، تعداد تخمك‌های تازه و با قابلیت باروری كم میشود و تخمك‌ها بسیار سریع‌تر از قبل رها میشوند.
▪ سیكل قاعدگی : با افزایش سن و نزدیك‌ترشدن به سن یائسگی، نظم چرخه قاعدگی به هم می‌خورد و قاعدگی نامنظم‌تر میشود.
▪ تغییرات رحمی: بافت رحم كه آندومتر نامیده میشود، ممكن است نازك‌تر شده و توانایی كمتری برای نگهداری تخم لقاح یافته داشته باشد.
▪ ترشح دستگاه تناسلی: ترشحات واژن كمتر و غلظت آن بیشتر میشود و از حالت مایع رقیق در می‌آید به طوری كه اسپرم قدرت حركت و شنا در این مایع را ندارد.
▪ بیماری‌هایی كه روی باروری تاثیر میگذارند: بعضی بیماری‌ها می‌توانند روی دستگاه تولید مثل اثر بگذارند. با افزایش سن، گاهی بعضی بیماری‌ها بدتر میشود و بعضی بیماری‌ها نیز كه به‌صورت مناسب درمان نمی‌شوند، باروری را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بیماری‌هایی مانند تخمدان پر از كیستیك، كلامیدیا و یا بیماری آندومتریوز یا بیماری‌های مزمن و سایر عوامل خطر می‌توانند روی باروری اثر بگذارند.
مژگان كریمی
روزنامه سلامت تبیان
امروزه به دلیل افزایش مشكلات اجتماعی و اقتصادی، ادامه تحصیل، بالا رفتن سطح توقع دختران و پسران و بسیاری دلایل دیگر، سن ازدواج بیشتر از قبل شده و جوانان دیرتر از گذشته به فكر تشكیل زندگی مستقل و خانواده می افتند. سن ازدواج، نه تنها در ایران بلكه در بسیاری از جوامع در سراسر دنیا افزایش یافته است. آمارها نشان می‌دهد، از سال ۱۹۸۰، تعداد زنانی كه در ۳۰ سالگی اقدام به بچه‌دار شدن می‌كنند، بیش از گذشته افزایش یافته است، در حالی كه تعداد زنانی كه پیش از ۳۰ سالگی بچه‌دار میشوند، بسیار كم شده است.
در بين سنين 20 تا 24 سالگي بالاترين قابليت باروري را دارند و با افزايش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش مي‌يابد و احتمال ناباروري بيشتر مي‌شود .
چه مدت بعد از ازدواج بچه‌دار شویم ؟ این سوالی است که برای بسیاری از زوج‌های جوان مطرح میشود و در پاسخ به آن تردید دارند. عده‌ای معتقدند 1 تا 2 سال بعد از ازدواج باید بچه‌دار شوند تا زندگی مشترک آنها روال عادی و تکراری پیدا نکند اما برخی دیگر ممکن است چند سال بچه‌دار شدن را به تعویق بیندازند تا آمادگی لازم را به دست بیاورند...
البته زوج‌هایی هم هستند که هیچ‌وقت به فکر بچه‌دار شدن نمی‌افتند و از مسوولیت آن هراس دارند. وضعیت شما هرچه که باشد، حتی اگر می‌دانید که می‌خواهید بچه‌دار شوید، باز هم می‌توانید تصمیم آگاهانه‌تری بگیرید. اگر در تصمیم‌گیری درمورد بچه‌دار شدن یا نشدن با مشکل مواجه هستید یا اینکه می‌خواهید بدانید آیا برای این تغییر مهم و دایمی در زندگی خود آمادگی کافی دارید، دکتر نادر شکیبا روانشناس و مشاور خانواده در این مطلب به پرسش های رایج در این باره پاسخ می دهد.قبل از بچه‌دار شدن باید برای این سوال پاسخ قانع‌کننده‌ای داشته باشید. بچه‌دار شدن نمی‌تواند یک زندگی زناشویی متزلزل را ترمیم یا تحکیم کند و با حضور یک نوزاد، مشکلات چند برابر هم میشود. باید قبل از اینکه صاحب فرزندی شوید ، خود و همسرتان را به‌خوبی بشناسید ، خالصانه به یکدیگر علاقه‌مند باشید و رابطه میان شما صمیمی و کاملا باثبات باشد. به بیان دیگر باید آینده رابطه شما روشن، مطمئن و قابل پیش‌بینی باشد.
وضعیت مالی‌تان چگونه است ؟ برای بچه‌دار شدن باید از توان مالی مناسبی برخوردار باشید. یک کودک با وابستگی‌های مالی فراوانی به این دنیا می‌آید که این وابستگی‌ها با گذشت زمان افزایش می‌یابند. هزینه‌های نگهداری و پرورش کودک زیاد است و از هزینه زایمان، هزینه‌های درمانی، نیازهای تغذیه‌ای و پوشاک و اسباب‌بازی شروع میشود و به شهریه مدرسه و دانشگاه، پر کردن اوقات فراغت، ازدواج و... می‌رسد.
لازم است برای این کار پشتوانه مالی (برخورداری از امنیت شغلی و مالی)، یک شغل با درآمد مکفی و پایدار و پس‌انداز خوبی داشته باشید.
آیا وقت کافی دارید ؟ رفع نیازهای مالی یکی از شرط های اولیه بچه‌دار شدن است اما پول نمی‌تواند نیازهای احساسی و عاطفی فرزند شما را برآورده کند. کودک به حضور شما نیاز دارد و هیچ‌چیز را نمی‌توان جایگزین آن کرد. حتی گرانقیمت‌ترین لباس‌ها و اسباب‌بازی‌ها و خوراکی در مقابل وقت گذاشتن شما بی‌ارزش هستند. اگر مشغله کاری زیادی دارید، بهتر است از بچه‌دار شدن صرف‌نظر و آن را به زمان مناسب‌تری موکول کنید.
قبل از بچه‌دار شدن آینده‌نگر باشید اگر شما و همسرتان از یک فرهنگ یا حتی طبقه اجتماعی متفاوت باشید یا حتی درباره چگونگی تربیت کودک هم‌عقیده نباشید، این تفاوت‌ها می‌تواند طی پرورش کودک زمینه‌ساز مشاجره و کشمکش‌های فراوانی شود. البته لازم نیست در مورد همه چیز هم‌عقیده باشید اما ضروری است درمورد اینکه چگونه در آینده با فرزندتان رفتار کنید به تفاهم برسید. نباید فراموش کنید که فرزندپروری یک علم است. شما باید از مراحل رشد و تکامل کودک، نحوه مراقبت از کودک و روانشناسی کودک و نوجوان آگاهی کامل داشته باشید و بدانید چگونه باید با یک کودک خردسال یا یک نوجوان رفتار کنید.
آماده تغییرات ظاهری هستید؟ بارداری و زایمان باعث اضافه وزن مادران میشود (به‌ویژه در ناحیه شکم). این اضافه وزن ممکن است همیشگی یا گذرا باشد. به هر حال برای بازگشت به وضعیت اولیه، حداقل 9 ماه تا یک سال زمان لازم است، بنابراین باید آمادگی پذیرش این تغییرات ظاهری را داشته باشید.
بی‌خوابی‌های شبانه در انتظار شماست! بی‌خوابی‌های شبانه ، به هم ریختن الگوهای خواب ، نداشتن وقت کافی برای رسیدگی به خودتان ، رابطه جنسی و تفریح و اوقات فراغت کمتر ، از مشکلات پیش روی شماست که همزمان با بچه‌دار شدن باید با آنها کنار بیایید. بچه‌دار شدن در ماه‌های نخست زندگی مشترک می‌تواند استرس و فشار روحی زیادی به شما و همسرتان تحمیل کند بنابراین اگر در سن مناسبی ازدواج کرده‌اید و افزایش سن شانس بچه‌دار شدنتان را کاهش نمی‌دهد، سعی کنید تا 3 سال پس از ازدواجتان صاحب فرزندی نشوید. www.migna.ir
دور خیال‌پردازی را خط بکشید شما باید احتمال تولد نوزادی با نقص‌های جسمی و روانی را مدنظر داشته باشید (هر چند که اغلب آنها قابل پیشگیری است). ممکن است نوزاد شما، آن‌طور که در رویاهایتان می‌پروراندید، نباشد. مثلا ممکن است زیبایی یا هوش دلخواه شما را نداشته باشد. اگر پسر یا دختر بودن نوزاد هم برایتان مهم است، با مشکلات بیشتری روبه رو می شوید.اجازه دهید او به دنیا بیاید و کم کم با او آشنا شوید . عوامل زیادی در زندگی زوجین منجر شده است كه تمایل به بچه‌دار شدن برای آنها اهمیت كمتری داشته باشد. همان‌طور كه گفتیم ادامه تحصیل، بهبود وضعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی و تلاش برای داشتن شغل مناسب از عواملی است كه موجب شده زوجین، بچه‌دار شدن را جزء اولویت‌های بعدی خود قرار دهند.
در دسترس بودن وسایل پیشگیری از بارداری و تاثیرات گسترده و طولانی آنها و افزایش آگاهی و اطلاعات زوجین از این وسایل، از عوامل موثر بر دیر بچه‌دار شدن آنهاست.
سن ازدواج را فراموش نکنید به تاخير انداختن بارداري، تا زماني كه خانواده به بهترين شرايط از نظر اجتماعي و اقتصادي و ... برسد، مي‌تواند روي باروري زن و مرد تاثير بگذارد و باروري را با مشكل مواجه كند. افزايش سن، قابليت باروري را در زنان بيش از مردان تحت تاثير قرار مي‌دهد طوري كه زنان سريع‌تر از مردان قدرت بچه‌دار شدن را از دست مي‌دهند. زنان در بين سنين 20 تا 24 سالگي بالاترين قابليت باروري را دارند و با افزايش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش مي‌يابد و احتمال ناباروري بيشتر مي‌شود. قدرت باروري در مردان، ديرتر از زنان از بين مي‌رود. اگر در سن مناسبی ازدواج کرده باشید بدون هیچ مشکلی می‌توانید چند سالی بچه‌دار شدن را به تعویق بیندازید و به شناخت بیشتری برسید اما گاهی افراد در سنین بالا ازدواج می‌کنند و فرصت بیولوژیکی زیادی برای بچه‌دار شدن ندارند و نمی‌توانند سال‌های زیادی را صرف شناخت طرف مقابل کنند، بنابراین باید زودتر از دیگر زوج‌ها به فکر بچه‌دار شدن بیفتند. البته این یک باور کاملا غلط است که اگر در سنین بالا ازدواج می‌کنید، باید بلافاصله بچه‌دار شوید زیرا اول باید از تداوم رابطه‌تان مطمئن شوید و بعد مرحله جدیدی را آغاز کنید اما گذر از این مرحله باید سریع‌تر باشد. برای حل این مشکل می‌توانید از یک مشاور خانواده کمک بگیرید. به محض اينكه سن زنان افزايش مي‌يابد، عوامل زيادي روي باروري تاثير ميگذارند و بارداري را با مشكل مواجهه مي‌كند. در مجموع، وقتي سن ما افزايش مي‌يابد، سلامت عمومي ما نيز كاهش مي‌يابد. بيماري‌هاي موجود ممكن است بدتر شده، يا خداي ناخواسته بيماري جديدي گريبانگير ما شود. وقتي پا به سن مي‌گذاريم قدرت باروري ما تحت تاثيرعواملي قرار مي‌گيرد. اين عوامل شامل: )1 اختلال در تخمك‌گذاري: عملكرد فوليكول‌ها در تخمدان‌ها دچار مشكل مي‌شود. با افزايش سن، تعداد تخمك‌هاي تازه و با قابليت باروري كم مي‌شود و تخمك‌ها بسيار سريع‌تر از قبل رها مي‌شوند. )2 سيكل قاعدگي : با افزايش سن و نزديك‌ترشدن به سن يائسگي، نظم چرخه قاعدگي به هم مي‌خورد و قاعدگي نامنظم‌تر مي‌شود. )3 تغييرات رحمي: بافت رحم كه آندومتر ناميده مي‌شود، ممكن است نازك‌تر شده و توانايي كمتري براي نگهداري تخم لقاح يافته داشته باشد. )4 ترشح دستگاه تناسلي: ترشحات واژن كمتر و غلظت آن بيشتر مي‌شود و از حالت مايع رقيق در مي‌آيد به طوري كه اسپرم قدرت حركت و شنا در اين مايع را ندارد. )5 بيماري‌هايي كه روي باروري تاثير ميگذارند: بعضي بيماري‌ها مي‌توانند روي دستگاه توليد مثل اثر بگذارند. با افزايش سن، گاهي بعضي بيماري‌ها بدتر مي‌شود و بعضي بيماري‌ها نيز كه به‌صورت مناسب درمان نمي‌شوند، باروري را تحت تاثير قرار مي‌دهند. بيماري‌هايي مانند تخمدان پر از كيستيك، كلاميديا و يا بيماري آندومتريوز يا بيماري‌هاي مزمن و ساير عوامل خطر مي‌توانند روي باروري اثر بگذارند. خیلی اوقات مادرانی را می بینیم، در حالی که هنوز آثار خستگی جسمی و روحی ناشی از زایمان و مراقبت از فرزند اول در چهره‌شان نمایان است، فرزند دوم را باردار می شوند. وقتی فاصله سنی بچه‌ها از یکدیگر کم می شود، والدین توان لازم را برای پرورش کودکان نخواهند داشت. در واقع روش‌های پیشرفته ی تنظیم خانواده این اجازه را به پدر و مادر می دهد که زمان تولد فرزند دوم را به خوبی برنامه‌ریزی کنند. با تولد فرزند اول، همه از شنیدن این خبر خوشحال و شاد می شوند. این کودک تا ماه‌ها، والدین را سرگرم می کند، طوری که همه شرایط خانه و خانواده با نیازهای کودک تنظیم می شود، اما پس از مدتی مادر و پدر باید تصمیم بگیرند که چه موقع فرزند دوم را به دنیا بیاورند و چه زمانی بهترین وقت برای بارداری دوم است، طوری که هم والدین شرایط مناسب را داشته باشند و هم آرامش کودک اول حفظ شود و نیازهای او اعم از عاطفی و جسمانی به خوبی برآورده شود. در واقع باید دید که چه زمانی والدین، به خصوص مادر از همه نظر آماده پذیرایی از یک نوزاد دیگر با همان نیازهای کودک اول است؟ خیلی اوقات فاصله زیاد میان فرزندان هم، مشکل‌ساز است. تحقیقات نشان می دهد که فاصله زیاد یا کم میان زایمان‌ها، موجب بروز خطراتی هم برای مادر و هم برای فرزندان می شود. فاصله نه کم، نه زیاد
جدیدترین مطالعات نشان داده‌اند که فاصله خیلی کم و یا خیلی زیاد میان بچه‌ها موجب بروز مشکلاتی در دومین کودک می شود. محققان دانشگاه کلمبیا معتقدند که اگر فاصله میان بچه‌ها کمتر از 18 ماه و یا بیشتر از 59 ماه باشد، امکان بروز مشکلات متعدد برای فرزند دوم افزایش می یابد. اگر فاصله دو بارداری، کمتر از 18 ماه باشد
محققان بر این باورند که اگر فاصله بین بارداری‌ها کمتر از 18 ماه باشد، 40 درصد خطر تولد نوزاد نارس و 61 درصد خطر نوزاد با وزن کم، افزایش پیدا کرده و سن تولد نوزاد هم در 26 درصد موارد کمتر از یک نوزاد طبیعی میشود. اگر فاصله میان بارداری‌ها کمتر از 18 ماه باشد، به ازای هر یک ماهی که این فاصله کوتاه‌تر می شود، خطر تولد نوزاد نارس تا دو درصد و خطر تولد نوزاد با وزن کم تا 3/3 درصد افزایش می یابد. اگر فاصله بین دو بارداری بیش از 5 سال باشد
از طرف دیگر، اگر فاصله بارداری‌ها بیش از 59 ماه(یا5سال) باشد، خطر تولد نوزاد نارس تا 6/0 درصد و نوزاد با وزن کم تا 9/0 درصد بیشتر می شود. شاید به همین دلایل است که متخصصان زنان و زایمان معتقدند برای فاصله‌گذاری میان بچه‌ها باید عاقلانه تصمیم گرفت. از طرفی اعضای خانواده باید از نظر جسمی، روحی و مالی به وضعیت مناسب‌تری برسند و وقت کافی برای هر بچه بگذارند. اگر این فاصله بسیار زیاد باشد، علاوه بر بروز خطرات جسمی، مادر دچار سالخوردگی و بی‌حوصلگی شده و امکان رشد و پرورش مناسب فرزند جدید را ندارد. ضمن اینکه امکان بروز خطرات ژنتیکی هم در کودک دوم مطرح است. با تدبیر عمل کنید
تحقیقات و بررسی‌های متعدد فواید فاصله‌گذاری مناسب میان بچه‌ها را کاملا روشن کرده است، چون در این میان نه تنها سلامت جسمی و ذهنی کودک وضع بهتری می یابد، بلکه والدین هم فرصت رسیدگی به بچه‌ها را پیدا کرده و کیفیت زندگی و تکامل کودکان بسیار بهتر و بیشتر می شود. در بیشتر بررسی‌ها مشخص شده است که وقتی فاصله میان کودکان کمتر از دو سال باشد، احتمال کاهش بهره هوشی در کودک دوم بیشتر از خانواده‌هایی است که فاصله میان بچه‌هایشان بیشتر از دو سال است. در ضمن وقتی فاصله سنی بچه‌ها از هم بسیار زیاد باشد، امکان برقراری ارتباط و بازی با هم در آنها کم می شود. البته در بعضی موارد این فاصله‌گذاری‌ها به دلیل بی‌دقتی نیست، بلکه گاهی بارداری ناخواسته اتفاق می افتد و گاهی نیز مادر با روش‌های گوناگونی، نازایی خود را درمان کرده است و می ترسد که با افزایش سن امکان بارداری دوباره در او بسیار کمتر شود، در نتیجه با فاصله کمی بچه دوم را به دنیا می آورد. سه سوال قبل از اقدام برای بارداری مجدد
1- برای فرزند دوم آمادگی دارید؟ بهتر است 18 تا 23 ماه پس از زایمان اول صبر کنید. فاصله کمتر از 17 ماه خطر تولد فرزند با وزن کم را افزایش می دهد که شاید یکی از دلایل آن، ضعف بدنی مادر و خستگی جسمانی ناشی از زایمان اول باشد. مادر برای رهایی از استرس زایمان اول نیاز به زمان دارد تا دوباره آمادگی و توان خود را به دست آورد. باید مواد غذایی به مقدار کافی به بدن مادر برسد و آنچه از دست داده جبران شود، چرا که در زایمان و بارداری اول، ویتامین‌ها و املاح مهمی مانند آهن و کلسیم برای پرورش کودک از بدن مادر کم شده است. همچنین زمانی که اولین فرزند شما زیر یک سال یا بالای چهار سال است، زمان مناسبی است که رابطه کودکان با پدر و مادر و اعتماد به نفس در آنها شکل بگیرد. 2- آیا زندگی‌تان به خوبی پیش می رود؟ به این فکر کنید که آیا با وجود فرزند خیلی کوچک قادر خواهید بود با بارداری دوباره کارهای روزمره‌تان را به خوبی انجام دهید؟ آیا می توانید به خوبی از فرزند اول مراقبت کنید و نیازهای جسمی و روحی او را برطرف کنید؟ حوصله بازی‌کردن با او را دارید؟ با وجود این فرزند، شب‌ها خواب راحتی دارید؟ با همسر خود چگونه رابطه‌ای دارید؟ آیا همانند گذشته با هم صحبت می کنید؟ تفریح می کنید یا وقت ندارید از یکدیگر احوال‌پرسی کنید؟ اگر قصد دارید دوباره بچه‌دار شوید، توجه داشته باشید که یک نوزاد همه زندگی شما را تحت تاثیر قرار می دهد و برای رفع نیازهای دو فرزند که فاصله سنی مناسبی ندارند، باید زمان و انرژی زیادی صرف کنید. این نکته را فراموش نکنید که فرزند اول هم باید به سنی رسیده باشد که بتواند حضور یک تازه وارد را به جمع خانواده بپذیرد. 3- حال جیبتان خوب است؟ همه می دانیم که پول، همه چیز نیست، اما برای رفع نیازهایمان به پول احتیاج داریم. وقتی که کودکی به دنیا می آید، هزینه دیگری به هزینه‌های خانواده اضافه می شود و والدین مجبورند برای رفع نیازهای کودک از قبیل خرید وسایل ضروری، اسباب‌بازی، تغذیه و وسایل بهداشتی هزینه کنند. بنابراین اگر ناخواسته یا خواسته پیش از پایان دو سالگی کودک اول، نوزاد تازه‌ای متولد شود، فکر کنید که آیا کودک به آنچه برای رشد و تکامل و پرورش خلاقیت لازم دارد خواهد رسید؟ مادر امکانات کافی برای آموزش و خرید لوازم ضروری آموزشی خواهد داشت؟ توجه کنید که با ورود یک نوزاد، والدین مجبورند ساعات بیشتری کار کنند، یا بیشتر پس‌انداز کنند. توجه کنید که یک نوزاد در امر تربیت و مراقبت، به هزینه نیاز دارد و در صورتی که فرزند دیگری پیش از اتمام دو سالگی فرزند قبلی به دنیا بیاید، والدین مجبورند که ساعات بیشتری کار کنند و این به خستگی آنها می افزاید.
● سن و بارداری
به تاخیر انداختن بارداری، تا زمانی كه خانواده به بهترین شرایط از نظر اجتماعی و اقتصادی و ... برسد، می‌تواند روی باروری زن و مرد تاثیر بگذارد و باروری را با مشكل مواجه كند.
افزایش سن، قابلیت باروری را در زنان بیش از مردان تحت تاثیر قرار می‌دهد طوری كه زنان سریع‌تر از مردان قدرت بچه‌دار شدن را از دست می‌دهند. زنان در بین سنین ۲۰ تا ۲۴ سالگی بالاترین قابلیت باروری را دارند و با افزایش سن احتمال بچه‌دار شدن آنها كاهش می‌یابد و احتمال ناباروری بیشتر میشود. قدرت باروری در مردان، دیرتر از زنان از بین می‌رود. مردان قادرند مدت زمان بیشتری نسبت به زنان، قابلیت باروری خود را حفظ كنند.
بسیاری از زوجین، یعنی تقریبا ۹۲ درصد آنها در صورتی كه از وسایل پیشگیری از بارداری استفاده نكنند و به طور منظم در روزهای معینی از چرخه قاعدگی زن، روابط جنسی داشته باشند، تا ۲ سال بعد از ازدواج باردار خواهند شد.
روابط جنسی در روزهای معینی از یك چرخه كه معمولا در روزهای قبل از تخمك‌گذاری است، شانس باروری را افزایش می‌دهد. تقریبا ۸ درصد زوجین، بعد از ۲ سال اول بارداری بچه دار نمی‌شوند. در صورتی كه زنی بالای ۳۵ سال ازدواج كند و یك سال دیگر هم از بارداری جلوگیری كند، -شانس بچه‌دار شدن او كاهش می‌یابد.
بنابراین در صورتی كه سن شما بالای ۳۵ سال است، بهتر است بیشتر به بچه‌دار شدن فكر كنید؛ چون بسیار مهم است كه ناباروری زودتر تشخیص داده و سریع‌تر درمان بشود. بسیاری از پزشكان قبل از اقدام برای درمان ناباروری به زوجین توصیه می‌كنند، حداقل یك سال از وسایل پیشگیری استفاده نكنند. البته این توصیه برای زوجین زیر ۳۵ سال است اما این پزشكان توصیه می‌كنند در صورتی كه بالای ۳۵ سال دارید و در بارداری با مشكلی مواجه‌اید، باید سریع‌تر دنبال درمان باشید.
● چرا قدرت باروری به سرعت كاهش می‌یابد؟
به محض اینكه سن زنان افزایش می‌یابد، عوامل زیادی روی باروری تاثیر میگذارند و بارداری را با مشكل مواجهه می‌كند. در مجموع، وقتی سن ما افزایش می‌یابد، سلامت عمومی ما نیز كاهش می‌یابد. بیماری‌های موجود ممكن است بدتر شده، یا خدای ناخواسته بیماری جدیدی گریبانگیر ما شود. وقتی پا به سن می‌گذاریم قدرت باروری ما تحت تاثیرعواملی قرار می‌گیرد.
● این عوامل شامل:
▪ اختلال در تخمك‌گذاری: عملكرد فولیكول‌ها در تخمدان‌ها دچار مشكل میشود. با افزایش سن، تعداد تخمك‌های تازه و با قابلیت باروری كم میشود و تخمك‌ها بسیار سریع‌تر از قبل رها میشوند.
▪ سیكل قاعدگی : با افزایش سن و نزدیك‌ترشدن به سن یائسگی، نظم چرخه قاعدگی به هم می‌خورد و قاعدگی نامنظم‌تر میشود.
▪ تغییرات رحمی: بافت رحم كه آندومتر نامیده میشود، ممكن است نازك‌تر شده و توانایی كمتری برای نگهداری تخم لقاح یافته داشته باشد.
▪ ترشح دستگاه تناسلی: ترشحات واژن كمتر و غلظت آن بیشتر میشود و از حالت مایع رقیق در می‌آید به طوری كه اسپرم قدرت حركت و شنا در این مایع را ندارد.
▪ بیماری‌هایی كه روی باروری تاثیر میگذارند: بعضی بیماری‌ها می‌توانند روی دستگاه تولید مثل اثر بگذارند. با افزایش سن، گاهی بعضی بیماری‌ها بدتر میشود و بعضی بیماری‌ها نیز كه به‌صورت مناسب درمان نمی‌شوند، باروری را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بیماری‌هایی مانند تخمدان پر از كیستیك، كلامیدیا و یا بیماری آندومتریوز یا بیماری‌های مزمن و سایر عوامل خطر می‌توانند روی باروری اثر بگذارند.
مژگان كریمی
روزنامه سلامت تبیان
