" روزی که واژه‌های فارسی کاسبرگ، گلبرگ، جام‌گل، پرچم، آوند، هاگ و هاگدان و نظایر به جای واژه‌های خارجی سپال، پتال، کالیکس، اِستامِن، وِسِل، اسپور و اسپورانژیوم، پیشنهاد شدند استفاده از آنها برای کسانی که به آن لغات خارجی عادت کرده بودند دشوار بود اما امروز همه بدون کم‌ترین دشواری از آنها استفاده می‌کنند.
هشتاد سال قبل این واژه‌ها به همت استادانی مانند شادروان حسین گل‌گلاب ساخته و پیشنهاد شد . امروز نیز اساتیدی باتجربه مانند حسن ابراهیم‌زاده، مرحوم حسن دیانت‌نژاد، محمود کرمی، پروین رستمی، شایسته سپهر، علی فرازمند، سارا غروی، وحید نیکنام، ولی‌الله مظفریان، مرتضی عطری و بسیاری استادان دیگر در کارگروه‌های مختلف واژه‌گزینی زیست‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با بحث و مشورت در صدها جلسه، در کنار اساتید زبان و ادبیات فارسی و نیز متخصصان زبان شناسی برای واژه های جدیدی که در علم زیست‌شناسی پدید آمده معادل‌های فارسی پیشنهاد کرده‌اند.
تعدادی از این واژه ها از امسال در کتاب درسی پایه دهم به کار رفته است. شاید استفاده از این واژه‌ها به جای واژه‌های خارجی که ما به آنها عادت داشته‌ایم، در آغاز کار قدری دشوار باشد، اما این دشواری زودگذر است و ایرانیانی که می‌خواهند زبان فارسی زبان علم شود آن را تحمل خواهند کرد. بیان مفاهیم علمی با استفاده از واژه‌های فارسی به فهم بهتر آن مفاهیم کمک خواهد کرد. البته نباید انتظار داشت که افراد غیرمتخصص نیز بتوانند معنی آن واژه‌ها را دریابند، همانطور که در زبان انگلیسی هم مردم عادی معنی اصطلاحات علمی تخصصی را که بسیاری از آنها در زبان‌های یونانی و لاتین ریشه دارند نمی‌دانند. "
گروه درسی زیست شناسی دفتر تالیف کتب درسی ضمن تاکید بر مطالب یاد شده، امسال در اقدامی واژگانی چون فتوسنتز، میتوکندری، اپی گلوت، متابولیسم، سانتروزوم، اگزوسیتوز و پیرنوئید در درس زیست شناسی پایه دهم را معادل سازی فارسی کرده است که واکنش هایی را به دنبال داشت. علت معادل سازی واژگان خارجی در این درس را از مدیرکل دفتر تالیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش جویا شدیم.
معتقدیم زبان علم باید زبان فارسی باشد
محمود امانی طهرانی در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه ما در مقابل این پرسش که « زبان آموزش در ایران چه باید باشد؟» به این پاسخ جدی رسیده‌ایم که زبان آموزش، زبان فارسی است اظهار کرد: باید به این پرسش نیز به روشنی پاسخ داد که « آیا میخواهیم زبان علم، زبان فارسی باشد یا خیر؟» و ما معتقدیم زبان علم نیز باید زبان فارسی باشد.
وی افزود: زبان زنده پویای توانمند، یک زبان کامل است نه یک زبان ناقص. اگر زبان فارسی ناقص شد و به عنوان مثال در محاورات روزمره از فارسی و در حیطه‌های علمی از زبان بیگانه چون انگلیسی استفاده کردیم، بتدریج جایگاه زبان فارسی تقلیل پیدا می‌کند و محکوم به فنا میشود و این اتفاقی است که در پاره‌ای از کشورهای دنیا رخ داده است.
مدیرکل دفتر تالیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش با بیان اینکه معتقدیم زبان فارسی، زبان بسیار توانمند و پرقدرتی است و روزی زبان دیوانی و رسمی منطقه بزرگی از آسیا بوده است گفت: تاکید و دلبستگی داریم زبان فارسی را توانمند نگه داریم و این مسئولیت ملی تمام ایرانیان است که به این مسئله توجه داشته باشند.
سه علت واژگان سازی فارسی
امانی طهرانی ادامه داد: در راستای این توانمندسازی مبحث واژگان مطرح است. نخستین علت برای واژگان سازی فارسی، فرهنگی و هویتی است. دومین علت، ترجیح آموزشی است. به این معنا که واژگان فرنگی بخودی خود برای فرزندان ما معنادار نیستند. واژه‌ای چون «هومئوستازی» هیچ گونه بار معنایی برای فرد به وجود نمی‌آورد که جایگزین آن «هم ایستایی» است. در زبان انگلیسی «هومئو» یعنی همان و پسوند « ستازی» به معنای وضعیت ثابت و ایستا است، این واژه برای کودک انگلیسی زبان معنادار است. این واژه باید در فارسی به گونه ای معادل سازی شود که ریشه و پسوند آن برای کودک ما معنادار باشد ولو اینکه نیاز به توضیح واژه جدید باشد.
وی با بیان اینکه رجحان قانونی و عقلی علت سوم واژگان سازی است گفت: وقتی میخواهیم معادل سازی کنیم عقل حکم می کند نظر برجسته ترین کارشناسان حوزه تخصصی را به کار بگیریم. سازوکار فرهنگستان این است که از گروههای متخصص در کنار یکدیگر استفاده می‌کند و آنها با توجه به معنای زبان بیگانه در زبان مبداء و همچنین ظرفیت واژگانی فارسی که داریم واژه‌ای را پیشنهاد می‌کنند و بعد آن را برای صاحبنظران حوزه ارسال می‌کنند و از آنها نظرخواهی می کنند.
مدیرکل دفتر تالیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: از نظر قانونی نیز مصوبات فرهنگستان با توجه به جایگاه فرهنگستان و دستور رئیس جمهور برای همه دستگاه‌ها لازم الاجراست.
چرا واژگان معادل سازی شده مفهوم قابل هضمی برای دانش آموزان ندارند؟
امانی طهرانی در پاسخ به اینکه بسیاری از این واژگان معادل سازی شده خودشان مفهوم قابل هضمی برای دانش آموزان ندارند گفت: ممکن است پاره‌ای از این واژگان آشنایی و قرابت معنایی در ذهن ایجاد نکنند. نخست آنکه واژگان سطح تخصصی اصولا برای عامه مردم در ابتدای کار آشنا نیستند. به عنوان مثال آیا در ابتدا چه دانش آموز انگلیسی زبان و چه فارس با معنای واژه «میتوکندری» آشناست؟ وی در فضای کتاب درسی با آنها آشنا میشود. تمام واژه‌های خارجی در حوزه تخصصی با ارائه توضیحات معنادار می‌شوند. همانطور که در گذشته هم بسیاری واژه‌ها معادل سازی شدند و در گذر زمان چنان جا افتاده‌اند که امروز دیگر کمتر کسی معادل انگلیسی آنها را می‌داند. واژگانی چون خونگرم و خونسرد، هاگ و هاگ دار، باشگاه، دانشگاه و دانشکده، زیست شناسی، کاسبرگ، گلبرگ و .. از این جمله هستند. هرچند در همان زمان این معادل سازی مورد انتقاد و مخالفت برخی دانشمندان و کارشناسان بوده اما امروز این واژگان نهادینه شده‌اند.
وی افزود: یکی از واژه‌های جدید زیست شناسی «اپیگلوت» است که واژه «بر چاک نای» برای آن انتخاب شده است. اپیگلوت دریچه ای است که ورودی حنجره را می‌پوشاند و از دو بخش «اپی» به معنای بالا و بر و «گلوت» به معنای تشکیل شده است. معادل فارسی اپیگلوت از دو بخش «بر » و «چاک نای» یعنی شکاف بالای نای ساخته شده است و برای دانش آموز ما قابل فهم تر است. زمانی که فرزندان ما با این کلمه و بن آن آشنایی پیدا کنند هم معنای آن را بهتر درک می‌کنند و زبان فارسی آنها تقویت میشود. همچنین واژه‌ای چون «آبکافت» از «هیدرولیز» معنادار تر است. همچنین به جای« اسفنکتر» معادل «بَنداره» در نظر گرفته شده است، بندار صفت فاعلی از بند آوردن است که با پسوند "ه " اسم‌ساز ترکیب شده است و به معنی بندآورنده است.
در کنکور سراسری و کتاب‌های درسی هر دو واژه خارجی و فارسی درج می‌شوند
مدیرکل دفتر تالیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش با بیان اینکه اگر زبانی واژه سازی نکند می میرد، برخی پرسش‌هایی درباره تکلیف داوطلبان کنکور سراسری برای برخورد با این واژگان گفت: کتاب درسی فعلی مبنای طرح سوالات در کنکور است، اما همانطور که امسال و تا دو سه سال بعد واژه انگلیسی را در پرانتز در کتاب می‌آوریم تا واژه جا بیافتد در کنکور سراسری نیز همینگونه عمل خواهیم کرد.
امانی طهرانی با بیان اینکه این تغییرات از امسال شروع نشده است و ما مدت‌هاست این کار را انجام می‌دهیم، البته تعداد واژگان معادل سازی شده در هفتم و هشتم متوسطه اندک بود و احساس نشد اما در زیست شناسی پایه دهم چون این واژگان پرتعدادتر بودند حساسیتی ایجاد کرد در حالی که این اقدام سابقه قبلی دارد و جالب است تعداد واژگان تولید شده فرهنگستان در بخش زیست شناسی بیشتر و پرتعدادتر است. این واژگان سازی در دروس دیگر از جمله فیزیک و شیمی نیز انجام شده است همانطور که به جای «ممنتو» از «تکانه» استفاده میشود.
واژگان فارسی بتدریج در کتب دانشگاهی وارد می‌شوند
وی درباره کاربرد و ورود این واژگان به آموزش عالی و اینکه آیا دانش آموزان در دانشگاه با مشکل مواجه نخواهند شد؟ گفت: در دانشگاه نیز همینطور است و امروز بسیاری واژگان فارسی وارد کتب دانشگاهی شده اند و به عنوان مثال در کتب دانشگاهی از «بردار » به جای «وکتور» استفاده میشود یا از «برآیند» به جای «ریزاستنت» استفاده میشود. این واژگان جدید نیز در دانشگاه جا خواهند افتاد.
مدیرکل دفتر تالیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش با اشاره به برخی اعتراض‌های غیرمنطقی گفت: برخی مطرح کرده بودند واژه جدید باید ابتدا جا بیفتد بعد وارد کتاب ها بشوند، در حالی که واژگان علمی بستری جز کتاب درسی ندارند و باید ابتدا در کتاب‌های درسی نهادینه و بعد وارد جامعه شوند.
امانی طهرانی ادامه داد: ایراد دیگری که وارد می‌کنند تضعیف دانش آموزان در فراگیری واژه‌های بین‌المللی است، معتقدم این ایراد به جا نیست. تولید واژگان ملی برای زبان مادری در کشورهای مختلف رایج است و حتی در المپیادهای بین‌المللی نیز دانش‌آموزان ما به زبان انگلیسی آزمون نمی دهند و سوالات برای آنها به زبان مادری ترجمه میشود.
واژگان فارسی لطمه‌ای به توانایی دانش آموزان وارد نمی‌کنند
وی ادامه داد: کافی است کتاب‌های درسی قدیمی که در دارالفنون نگه داری می‌شوند را مرور کنید. این کتب مخلوطی از واژگان ثقیل عربی و فرانسوی بوده و واقعا غیرقابل استفاده اند اما امروز با زحمات انسان های فراوانی چون دکتر حسابی و گل گلاب سبب شده فارسی امروز ما به زبان علم نزدیک و ملموس شوند و باید از این کارها پشتیبانی کنیم. این موضوع بسیار دقیق انجام شده است و توجیهات متعدد علمی و فرهنگی دارد و لطمه‌ای به توانایی فرزندان نمی‌زند و توانمندی آنها را توسعه می‌دهد.
