آموزش پرسشگری به دانش‌آموزان
در کودکان پرسش کردن آغاز تفکر و آگاهی است. بسیاری از صاحب نظران تعلیم و تربیت عقیده دارند، پرسش خوب و درست، نصف پاسخ است. برخی نیز معتقدند، پایه و اساس هر اکتشافی، یک پرسش اساسی و بنیادی است. با توجه به اهمیت و ضرورت پرسش در فرایند یاددهی و یادگیری، اینک درباره ی تقویت روحیه ی پرسشگری در دانش آموزان رهنمودهایی ارائه می دهیم.
تعریف پرسشگری
پرسشگری از جمله مهارت های مؤثری است که راه به پاسخ و یقین می برد و نهادینه کردن این رسم نکو، به معنای دست گیری مخاطبان برای رسیدن به سر منزل مقصود در جاده ی تعلیم و تربیت است. مدرسه به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی وظیفه خطیر کشف، رشد و شکوفایی استعدادهای کودکان و نوجوانان را به‌عهده دارد.
در این میان نقش مربیان و معلمان بسیار تعیین‌کننده است. کودکان قبل از ورود به مدرسه بسیار کنجکاو و جست‌وجوگر هستند و والدین و اطرافیان را آماج سؤالات پی‌درپی خود در موضوعات مختلف قرار می‌دهند. با فرارسیدن دوران ورود به مدرسه یکی از مراحل حساس زندگی کودکان نیز شروع میشود. هم سؤال از علم خیزد هم جواب، همچو خار و گل که از خاک است و آب
به راستی اگر ما بتوانیم فرزندانمان را به مهارت پرسشگری مجهز کنیم و به آن ها بیاموزیم که طرح پرسش، کلید دست یابی به پاسخ های بزرگ است، راه پر پیچ و خم آموختن را برایشان هموار کرده ایم. زیرا داشتن پرسش، به واقع مجهز کردن ایشان به چراغی است که با آن می توانند کوره راه های نادانستن را آسوده تر در نوردند. پرسش چراغی است در دست دانش آموزان برای عبور از کوچه های تاریک نادانی تا رسیدن به صبح روشن دانایی. این اعتبار تا بدان جا رسیده است که منزلت آدمیان را به پرسش هایی می دانند که در دل و دیده اش موج می زند، نه فقط پاسخ هایی که در ذهن دارد! بنابراین، این حکمت مشهوركه «علاج دانایی پرسش است»، جای بسی تأمل دارد. واژه ی «علاج» در حکمت فوق به معنای راه چاره است. بدین مفهوم که چاره ی دانایی، پرسش کردن است. بنابراین باید «پرسید» تا به کامروایی «دانستن» رسید. راه کارهای ایجاد روحیه ی پرسشگری در دانش آموزان 1. تغییر نگرش کلی نظام آموزش و پرورش با رویکردی نو و مطلوب
2. ایجاد تغییرات کلیدی و مرتبط با نیازها در کتاب های درسی
3. تقویت مهارت استنباط و تجزیه و تحلیل در راستای تقویت روحیه ی نقد و پرسشگری
4. تقویت مهارت تفسیر اطلاعات
5. پرورش مهارت مشاهده
6. شرکت دادن دانش آموزان در بحث های کلاسی
7. گسترش روحیه ی کار گروهی
8. عملیاتی کردن تلاش ها و شیوه های آموزشی دانایی محور به جای حافظه محور
9. ایجاد تحولی بنیادین به منظور ترویج و تحکیم جنبش نرم افزاری و... در اینجا چند سؤال اساسی مطرح است:
۱) آیا مدارس پرسشگری دانش‌آموزان را تشویق می‌کنند؟
۲) آیا معلمان کنجکاوی کودکان را هدایت می‌کنند؟
۳) آیا محتوای برنامه‌های درسی زمینه نوآوری و خلاقیت را فراهم می‌آورد؟
برای پاسخ به سؤالات فوق و پرسش‌هایی از این دست لازم است به چند نکته توجه داشته باشیم: پرسشگري چگونه به يادگيري دانش آموزان كمك مي كند؟
پرسشگري به دلايل مختلف بخش موثر ومهم درس است.
اولا، سوال پرسيدن به معلم امكان مي دهد تافهم ودرك دانش آموز از درس را وارسي كند.اهميت اين عمل اساسي است.زيرااطلاعات مورد نياز براي تصميم گيري درمورد لزوم يا عدم لزوم تدريس مجدد برخي از موضوعات و سطح تنظيم درس رادراختيار معلم قرارمي دهد.پسخوراند فوري درباره ي ميزان درك دانش آموزان از موضوع درس يكي از مزاياي تدريس تعاملي براي كل كلاس در مقايسه با روش هاي تدريس انفرادي است،كه در آنها پسخوراندمربوط به فهم ودرك دانش آموزان ديرترحاصل مي شود.(بروفي وگود 1986)
پرسشگري به دانش آموزان اجازه مي دهدتا قبل ازوارد شدن به موضوع بعدي ،موضوع تدريس شده را تمرين كنندو برآن مسلط شوند.توان پاسخگويي صحيح به سوالات ،احساس تسلط رادردانش آموزان بالا مي بردكه اين نيز به نوبه ي خودبر عزت نفس آنها مي افزايدوآمادگي آنها رابراي يادگيري هاي بعدي بيشتر خواهد كرد(گانيه 1993)
راه ديگري كه سوال ها،به ويژه سوال هاي سطح بالا،مي توانند به يادگيري كمك كنند،شيوه اي است كه(داربست زدن)ناميده مي شود.اصطلاح داربست زدن از پژوهش هاي ليوويگوتسكي1973، روان شناس روسي اقتباس شده است.وي عقيده داشت كه دانش آموزان از طريق تعامل با ديگران ياد مي گيرند ويادگيري درحوزه اي اتفاق مي افتد كه ويگوتسكي آن را محدوده ي تقريبي رشد ناميد.
حوزه اي كه فراتر ازتوان خود دانش آموز براي يادگيري است،اما وي مي تو.اند از طريق داربستي كه ديگران برايش فراهم مي كنند،بياموزد.افراد ديگرمي توانند بزرگسالان يا دانش آموزاني باشند كه البته بايد نسبت به دانش آموز ،دانش بيشتري داشته باشند.
تدريس تعاملي با ايجاد چالش موردنيازبراي پيشرفت دانش آموزان به مراحل بالاتريادگيري ازطريق آزمون وپرسش هاي سطح بالا نقشي مهم درفرآيند(داربست زدن) ايفا مي كند. migna.ir
پاسخگويي به سوال ها نيزبه دانش آموزان امكان مي دهد تافهم وانديشه ي خودرادرباره ي مفهوم تدريس شده تصريح كنندوانديشه ي خود رابه زبان آورند،به ويژه اگر از آنها خواسته شود تاشيوه يا دانشي را كه براي پيداكردن پاسخي خاص به كاربرده اندتوضيح دهند.اين امر به رشد مهارت هاي كلامي مورد نياز دانش آموزان درمدرسه ومحيط كار كمك خواهد كرد. (1)
● تعریف خلاقیت
خلاقیت همانا تمایل و ذوق به ایجادگری و آفرینندگی است که در همه افراد به‌طور بالقوه وجود دارد؛ البته غنی‌سازی محیط در این زمینه تأثیر مستقیم دارد. ● رابطه بین حواس و خلاقیت در کودکان
چنانچه مربیان مدارس بتوانند برای پرورش حواس کودکان برنامه‌ریزی کنند، بستر لازم برای تقویت دقت و کنجکاوی فراهم میشود که این خود مقدمه توسعه خلاقیت و نوآوری در آنان خواهد شد.
الف) تربیت دست‌ها
دست‌ها ابزار آفرینش و نوآوری هستند. کودکان چیزهای زیادی را از طریق این حس خدادادی می‌آموزند. اگر حرکات و فعالیت دست‌ها منظم شوند شگفتی‌های زیادی را رقم خواهند زد.
برای این منظور تهیه کاردستی‌های مختلف از جمله روش‌هایی است که دستانی قوی و مطمئن به بچه‌ها هدیه می‌کند.
ب) تربیت بینایی
فعالیت چشم‌ها پیش از فعالیت دست‌ها پدیدار میشود. کودک در مواجهه با پدیده‌های خلقت، صحنه‌ها، حرکات و رفتارهای زیادی را مشاهده می‌کند. با تماشای هستی مفاهیم زیادی در ذهن کودک نقش می‌بندد چنانچه خوب دیدن آموزش داده شود و از آنچه دیده میشود سؤال طرح شود، قدرت تخیل و تفکر راه خود را باز می‌کند و نگاه نو، نوآوری را سبب میشود.
ج) تربیت شنوایی
حس شنوایی نیز از جمله حواسی است که در رشد افکار و ابتکارات کودکان مؤثر است. کودک از طریق حس شنوایی به صداها گوش می‌دهد، روی آنها کنجکاو میشود و پاسخ پرسش‌های خود را از این طریق به دست می‌آورد.
اگر کودکان مهارت خوب‌شنیدن را به دست آورند گوش‌های آنها نسبت به صداهای اطراف تیزتر میشود و این دقت و توجه بر رشد خلاقیت و ابتکار آنان اثر مستقیم خواهد گذاشت.
د) تربیت سخن‌گفتن
بیان آنچه کودک لمس می‌کند و می‌بیند و می‌شنود زمینه‌ساز شخصیت او میشود زیرا او به‌عنوان یک فرد مستقل می‌تواند از افکار و احساسات و دریافت‌های خود سخن بگوید و از این طریق با دیگران ارتباط برقرار کند. توجه و احترام به افکار و احساسات کودک موجب رشد اجتماعی او میشود. مربی با طرح پرسش‌های مناسب می‌تواند کودکان را مورد سؤال قرار داده و بدین‌وسیله تفکر و تخیل آنان را تحریک کند. این تمرین توانایی پردازش اطلاعات را تقویت کرده، قدرت تجزیه و تحلیل را افزایش داده و امکان خلاقیت و حل مسئله را برای آنها مهیا می‌سازد. چگونه دانش آموزان را فعال تر کنیم؟
والدین تاثیر کلیدی در تعلیم فرزندان شان دارند و می توانند فعالیت و پیشرفت دانش آموزان را در درس، ورزش و ... افزایش دهند و برای این کار باید:
▪ واژه های آزاردهنده را به حداقل برسانید. به فرزند خود کمک کنید تا ۶ کلمه نه، نمی توانم، نمی خواهم، هرگز، شاید و اگر را کمتر به کار ببرد زیرا این کلمات قبل از رسیدن به نقطه شروع، او را متوقف می سازد.
▪ بر جمله من آن را انجام می دهم تاکید کنید. روی عباراتی مثل بله، می توانم، من می خواهم بیشتر کار کنید.
به دانش آموز در بازی و ورزش شانس برنده شدن بدهید. بازی بسکتبال راهی عملی و سرگرم کننده است و به دانش آموز نشان می دهد که برای کسب موفقیت در تحصیل هم می تواند خودش موثر باشد.
▪ به او تاکید کنید که تعیین کردن هدف بسیار مهم است. فرد با فراگرفتن این که چگونه اهداف خود را تعیین کند و در کلاس های درس به آن اصول برسد، پیشرفت تحصیلی خود را متعلق به خود خواهد دانست. فرد زمانی که این اصول را یاد می گیرد کمک شما را برای رسیدن به موفقیت مشتاقانه می پذیرد.
▪ مسئولیت پذیری را به آن ها بیاموزیم. اغلب والدین دانش آموزان را در مدرسه مسئول اعمال خود می دانند اما به عنوان پدر و مادر، ما نیز مجبوریم نسبت به عملکرد آن ها جواب گو باشیم. اگر می گوییم در تکالیف شان به آن ها کمک و یا برای تحصیل شان سرمایه گذاری می کنیم پس مجبوریم فعالیت های شان را یک اولویت بدانیم و الگوی رفتاری مناسب برای آن ها باشیم. دخالت مثبت ما در فعالیت های مدرسه مهم است.
▪ اهمیت کمک به دیگران را به آن ها یادآور شویم. به فرزندان تان کمک کنید تا همیشه در مرکز کمک گرفتن نباشند و گاهی هم به دیگران کمک کنند.
▪ کمک کنید تا از وقت خود خوب استفاده کنند.
▪ به قدرت تمرکز فرزندان خود توجه کنید.
1- طیبه مسلمی‌جاوید / همشهری آنلاین
2- روزنامه خراسان
3-مجله رشد –نویسنده: الله نظر یعقوبی www.migna.ir ..................................................................................... (1) : برگرفته شده از كتاب آموزش موثر (روش تدريس كارآمد)-دكتر محمد علي بشارت و حميد شمسي پور
پرسشگری از جمله مهارت های مؤثری است که راه به پاسخ و یقین می برد و نهادینه کردن این رسم نکو، به معنای دست گیری مخاطبان برای رسیدن به سر منزل مقصود در جاده ی تعلیم و تربیت است. مدرسه به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی وظیفه خطیر کشف، رشد و شکوفایی استعدادهای کودکان و نوجوانان را به‌عهده دارد.
در این میان نقش مربیان و معلمان بسیار تعیین‌کننده است. کودکان قبل از ورود به مدرسه بسیار کنجکاو و جست‌وجوگر هستند و والدین و اطرافیان را آماج سؤالات پی‌درپی خود در موضوعات مختلف قرار می‌دهند. با فرارسیدن دوران ورود به مدرسه یکی از مراحل حساس زندگی کودکان نیز شروع میشود. هم سؤال از علم خیزد هم جواب، همچو خار و گل که از خاک است و آب
به راستی اگر ما بتوانیم فرزندانمان را به مهارت پرسشگری مجهز کنیم و به آن ها بیاموزیم که طرح پرسش، کلید دست یابی به پاسخ های بزرگ است، راه پر پیچ و خم آموختن را برایشان هموار کرده ایم. زیرا داشتن پرسش، به واقع مجهز کردن ایشان به چراغی است که با آن می توانند کوره راه های نادانستن را آسوده تر در نوردند. پرسش چراغی است در دست دانش آموزان برای عبور از کوچه های تاریک نادانی تا رسیدن به صبح روشن دانایی. این اعتبار تا بدان جا رسیده است که منزلت آدمیان را به پرسش هایی می دانند که در دل و دیده اش موج می زند، نه فقط پاسخ هایی که در ذهن دارد! بنابراین، این حکمت مشهوركه «علاج دانایی پرسش است»، جای بسی تأمل دارد. واژه ی «علاج» در حکمت فوق به معنای راه چاره است. بدین مفهوم که چاره ی دانایی، پرسش کردن است. بنابراین باید «پرسید» تا به کامروایی «دانستن» رسید. راه کارهای ایجاد روحیه ی پرسشگری در دانش آموزان 1. تغییر نگرش کلی نظام آموزش و پرورش با رویکردی نو و مطلوب
2. ایجاد تغییرات کلیدی و مرتبط با نیازها در کتاب های درسی
3. تقویت مهارت استنباط و تجزیه و تحلیل در راستای تقویت روحیه ی نقد و پرسشگری
4. تقویت مهارت تفسیر اطلاعات
5. پرورش مهارت مشاهده
6. شرکت دادن دانش آموزان در بحث های کلاسی
7. گسترش روحیه ی کار گروهی
8. عملیاتی کردن تلاش ها و شیوه های آموزشی دانایی محور به جای حافظه محور
9. ایجاد تحولی بنیادین به منظور ترویج و تحکیم جنبش نرم افزاری و... در اینجا چند سؤال اساسی مطرح است:
۱) آیا مدارس پرسشگری دانش‌آموزان را تشویق می‌کنند؟
۲) آیا معلمان کنجکاوی کودکان را هدایت می‌کنند؟
۳) آیا محتوای برنامه‌های درسی زمینه نوآوری و خلاقیت را فراهم می‌آورد؟
برای پاسخ به سؤالات فوق و پرسش‌هایی از این دست لازم است به چند نکته توجه داشته باشیم: پرسشگري چگونه به يادگيري دانش آموزان كمك مي كند؟
پرسشگري به دلايل مختلف بخش موثر ومهم درس است.
اولا، سوال پرسيدن به معلم امكان مي دهد تافهم ودرك دانش آموز از درس را وارسي كند.اهميت اين عمل اساسي است.زيرااطلاعات مورد نياز براي تصميم گيري درمورد لزوم يا عدم لزوم تدريس مجدد برخي از موضوعات و سطح تنظيم درس رادراختيار معلم قرارمي دهد.پسخوراند فوري درباره ي ميزان درك دانش آموزان از موضوع درس يكي از مزاياي تدريس تعاملي براي كل كلاس در مقايسه با روش هاي تدريس انفرادي است،كه در آنها پسخوراندمربوط به فهم ودرك دانش آموزان ديرترحاصل مي شود.(بروفي وگود 1986)
پرسشگري به دانش آموزان اجازه مي دهدتا قبل ازوارد شدن به موضوع بعدي ،موضوع تدريس شده را تمرين كنندو برآن مسلط شوند.توان پاسخگويي صحيح به سوالات ،احساس تسلط رادردانش آموزان بالا مي بردكه اين نيز به نوبه ي خودبر عزت نفس آنها مي افزايدوآمادگي آنها رابراي يادگيري هاي بعدي بيشتر خواهد كرد(گانيه 1993)
راه ديگري كه سوال ها،به ويژه سوال هاي سطح بالا،مي توانند به يادگيري كمك كنند،شيوه اي است كه(داربست زدن)ناميده مي شود.اصطلاح داربست زدن از پژوهش هاي ليوويگوتسكي1973، روان شناس روسي اقتباس شده است.وي عقيده داشت كه دانش آموزان از طريق تعامل با ديگران ياد مي گيرند ويادگيري درحوزه اي اتفاق مي افتد كه ويگوتسكي آن را محدوده ي تقريبي رشد ناميد.
حوزه اي كه فراتر ازتوان خود دانش آموز براي يادگيري است،اما وي مي تو.اند از طريق داربستي كه ديگران برايش فراهم مي كنند،بياموزد.افراد ديگرمي توانند بزرگسالان يا دانش آموزاني باشند كه البته بايد نسبت به دانش آموز ،دانش بيشتري داشته باشند.
تدريس تعاملي با ايجاد چالش موردنيازبراي پيشرفت دانش آموزان به مراحل بالاتريادگيري ازطريق آزمون وپرسش هاي سطح بالا نقشي مهم درفرآيند(داربست زدن) ايفا مي كند. migna.ir
پاسخگويي به سوال ها نيزبه دانش آموزان امكان مي دهد تافهم وانديشه ي خودرادرباره ي مفهوم تدريس شده تصريح كنندوانديشه ي خود رابه زبان آورند،به ويژه اگر از آنها خواسته شود تاشيوه يا دانشي را كه براي پيداكردن پاسخي خاص به كاربرده اندتوضيح دهند.اين امر به رشد مهارت هاي كلامي مورد نياز دانش آموزان درمدرسه ومحيط كار كمك خواهد كرد. (1)
● تعریف خلاقیت
خلاقیت همانا تمایل و ذوق به ایجادگری و آفرینندگی است که در همه افراد به‌طور بالقوه وجود دارد؛ البته غنی‌سازی محیط در این زمینه تأثیر مستقیم دارد. ● رابطه بین حواس و خلاقیت در کودکان
چنانچه مربیان مدارس بتوانند برای پرورش حواس کودکان برنامه‌ریزی کنند، بستر لازم برای تقویت دقت و کنجکاوی فراهم میشود که این خود مقدمه توسعه خلاقیت و نوآوری در آنان خواهد شد.
الف) تربیت دست‌ها
دست‌ها ابزار آفرینش و نوآوری هستند. کودکان چیزهای زیادی را از طریق این حس خدادادی می‌آموزند. اگر حرکات و فعالیت دست‌ها منظم شوند شگفتی‌های زیادی را رقم خواهند زد.
برای این منظور تهیه کاردستی‌های مختلف از جمله روش‌هایی است که دستانی قوی و مطمئن به بچه‌ها هدیه می‌کند.
ب) تربیت بینایی
فعالیت چشم‌ها پیش از فعالیت دست‌ها پدیدار میشود. کودک در مواجهه با پدیده‌های خلقت، صحنه‌ها، حرکات و رفتارهای زیادی را مشاهده می‌کند. با تماشای هستی مفاهیم زیادی در ذهن کودک نقش می‌بندد چنانچه خوب دیدن آموزش داده شود و از آنچه دیده میشود سؤال طرح شود، قدرت تخیل و تفکر راه خود را باز می‌کند و نگاه نو، نوآوری را سبب میشود.
ج) تربیت شنوایی
حس شنوایی نیز از جمله حواسی است که در رشد افکار و ابتکارات کودکان مؤثر است. کودک از طریق حس شنوایی به صداها گوش می‌دهد، روی آنها کنجکاو میشود و پاسخ پرسش‌های خود را از این طریق به دست می‌آورد.
اگر کودکان مهارت خوب‌شنیدن را به دست آورند گوش‌های آنها نسبت به صداهای اطراف تیزتر میشود و این دقت و توجه بر رشد خلاقیت و ابتکار آنان اثر مستقیم خواهد گذاشت.
د) تربیت سخن‌گفتن
بیان آنچه کودک لمس می‌کند و می‌بیند و می‌شنود زمینه‌ساز شخصیت او میشود زیرا او به‌عنوان یک فرد مستقل می‌تواند از افکار و احساسات و دریافت‌های خود سخن بگوید و از این طریق با دیگران ارتباط برقرار کند. توجه و احترام به افکار و احساسات کودک موجب رشد اجتماعی او میشود. مربی با طرح پرسش‌های مناسب می‌تواند کودکان را مورد سؤال قرار داده و بدین‌وسیله تفکر و تخیل آنان را تحریک کند. این تمرین توانایی پردازش اطلاعات را تقویت کرده، قدرت تجزیه و تحلیل را افزایش داده و امکان خلاقیت و حل مسئله را برای آنها مهیا می‌سازد. چگونه دانش آموزان را فعال تر کنیم؟
والدین تاثیر کلیدی در تعلیم فرزندان شان دارند و می توانند فعالیت و پیشرفت دانش آموزان را در درس، ورزش و ... افزایش دهند و برای این کار باید:
▪ واژه های آزاردهنده را به حداقل برسانید. به فرزند خود کمک کنید تا ۶ کلمه نه، نمی توانم، نمی خواهم، هرگز، شاید و اگر را کمتر به کار ببرد زیرا این کلمات قبل از رسیدن به نقطه شروع، او را متوقف می سازد.
▪ بر جمله من آن را انجام می دهم تاکید کنید. روی عباراتی مثل بله، می توانم، من می خواهم بیشتر کار کنید.
به دانش آموز در بازی و ورزش شانس برنده شدن بدهید. بازی بسکتبال راهی عملی و سرگرم کننده است و به دانش آموز نشان می دهد که برای کسب موفقیت در تحصیل هم می تواند خودش موثر باشد.
▪ به او تاکید کنید که تعیین کردن هدف بسیار مهم است. فرد با فراگرفتن این که چگونه اهداف خود را تعیین کند و در کلاس های درس به آن اصول برسد، پیشرفت تحصیلی خود را متعلق به خود خواهد دانست. فرد زمانی که این اصول را یاد می گیرد کمک شما را برای رسیدن به موفقیت مشتاقانه می پذیرد.
▪ مسئولیت پذیری را به آن ها بیاموزیم. اغلب والدین دانش آموزان را در مدرسه مسئول اعمال خود می دانند اما به عنوان پدر و مادر، ما نیز مجبوریم نسبت به عملکرد آن ها جواب گو باشیم. اگر می گوییم در تکالیف شان به آن ها کمک و یا برای تحصیل شان سرمایه گذاری می کنیم پس مجبوریم فعالیت های شان را یک اولویت بدانیم و الگوی رفتاری مناسب برای آن ها باشیم. دخالت مثبت ما در فعالیت های مدرسه مهم است.
▪ اهمیت کمک به دیگران را به آن ها یادآور شویم. به فرزندان تان کمک کنید تا همیشه در مرکز کمک گرفتن نباشند و گاهی هم به دیگران کمک کنند.
▪ کمک کنید تا از وقت خود خوب استفاده کنند.
▪ به قدرت تمرکز فرزندان خود توجه کنید.
1- طیبه مسلمی‌جاوید / همشهری آنلاین
2- روزنامه خراسان
3-مجله رشد –نویسنده: الله نظر یعقوبی www.migna.ir ..................................................................................... (1) : برگرفته شده از كتاب آموزش موثر (روش تدريس كارآمد)-دكتر محمد علي بشارت و حميد شمسي پور
