تعریف علم و انواع پژوهش
به گزارش میگنا علم عبارت است از پیگیری و به کارگیری دانش و درک جهان طبیعی و اجتماعی به روشی سیستماتیک و مبتنی بر شواهد این روند توضیحات و پیش‌بینی‌های قابل آزمایش درباره جهان ارایه و سازمان‌دهی می‌کند.
روش شناسی علمی شامل موارد زیر است: مشاهده عینی: اندازه گیری داده ها اگرچه لزوماً از ریاضیات به عنوان ابزار هم استفاده نشود.
ویژگیهای پژوهش علمی:
1. تحقیق علمی به خودی خود و یا به طور اتفاقی به افراد روی نمی دهد.
مشاهدات اتفاقی از پدیده ها و تجارب پراکنده با آنها، که در ضمن کار و زندگی، به اکثر انسانها روی می دهد واجد شرایط تحقیق علمی نبوده، از نتایج معتبری برخوردار نمی باشد. پژوهش علمی فعالیتی است که پژوهشگر آگاهانه و به طور عمدی، طبق طرح و نقشه قبلی که طرح تحقیق نامیده می شود به انجام می رساند.
2. تحقیق علمی فعالیتهای سازمان یافته است.
تحقیق علمی شامل فعالیتهای متعددی است که بر طبق روشهای شناخته شده علمی، سازمان داده شده است. این فعالیتها به طور خلاصه شامل تشخیص و تعریف مسأله، جمع آوری اطلاعات، تهیه و تدوین فرضیه ها و استنتاج می باشد. فعالیتهای به ظاهر پژوهشی که از روشها و مرحله های شناخته شده علمی تبعیت نمی کنند، نمی توانند نتایج معتبری ارائه دهند.
تحقیقات علمی دارای فعالیتهایی است که از نظام و ساختار بارز و معمول در پژوهشهای علمی، برخوردار است.
3. تحقیق علمی به شناخت پدیده ها و روابط بین آنها می پردازد.
تحقیق علمی، بطور عمده متوجه شناخت پدیده ها و روابط بین آنهاست از این رو، پژوهشگران با مفاهیم و متغیرهایی که به پدیده های مختلفی مربوط هستند کار کرده، درصدد ارائه تصویر روشن تر از چگونگی روابط بین آنها می باشند. بنابراین یک تحقیق علمی، همواره مفید و با ارزش است؛ حتی اگر منتهی به شناخت مثلاً عدم رابطه بین پدیده ها، بشود.
4. تحقیق علمی، فرضیه ـ مداراست.
اگر چه فرضیه در برخی از انواع تحقیقات ضرورت زیادی ندارد ولی به طور کلی در پژوهشهای علمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا که محقّق براساس تئوریها و نتایج تحقیقات علمی و نیز با استفاده از تجربه ها و بصیرتهای خود، در خصوص روابط بین متغیرها، فرضیه هایی را در پیش روی می نهد، سپس به آزمودن آنها اقدام می کند. اگر فرضیه وجود نداشته باشد پژوهش فاقد جهت بوده، آزمایشهای آن از هدایت لازم برخوردار نخواهد بود. نظیر شخصی که در میان انبوهی از اشیاء، به دنبال چیزی که بتواند پیدا کند باشد دراین صورت پیدا کردن هر چیزی می تواند هدف او باشد زیرا که هدف خاصی نداشته است درمقابل، اگر همان شخص به دنبال پیدا کردن مثلاً کلید گم شده باشد، در پاسخ به سئوال رهگذری، جواب صریحی ارائه می دهد و در جستجوی خود نیز به دنبال چیز مشخصی است. فرضیه ها، ضمن اینکه پژوهش علمی را جهت می دهد نتایج آن را نیز به صورت تأیید یا رد آن پیش بینی می نماید.
5. تحقیق علمی، آزمایشی و تجربه ـ مدار است.
آنچه که موجب اعتبار علم به معنای تجربی آن شده است، عبارت از: همین مرحله آزمایش یا تجربه در پژوهش علمی است که نتایج حاصل از آن مورد تجزیه و تحلیل واقع می شود و به تأیید یا رد فرضیه می انجامد. آزمایش علمی همان است که اندیشه علمی به محک آن سنجیده می شود. به عبارت دیگر، این آزمودن فرضیه است که نتایج آن، درخدمت فرضیه ها به کار گرفته می شود اگر چه در علوم انسانی انجام آزمایش تجربی به صورت حقیقی یا کامل وجود ندارد، پژوهشگران با تحمل زحمات بیشتر و تدبیرهای علمی تر، آن را هر چه بیشتر به تجربی کامل نزدیکتر می سازند.
6. تحقيق علمی، تكرار پذیر است.
پژوهشهای علمی چنان است که کسان دیگری که به اندازه پژوهشگر دارای تجربه و تخصّص لازم می باشند می توانند آنها را به اجراء در آورند. می توان گفت که یکی از ارکان عینیّت نتایج پژوهشهای علمی، بر قابلیت تکرار آنها در اثر تکرار آزمایشها توسط افراد مختلف می باشد. بدین صورت تجارب علمی، نه در انحصار عدة خاصی است و نه محدود و منحصر به زمانها و شرایط خاص، بلکه چنان است که در شرایط مختلف و توسط افراد مختلف، می تواند تکرار پذیرد و به همین دلیل نیز اتفاق نظر بیشتری را سبب می شود.
7. تحقیق علمی، مبتنی بر تئوری است.
هر تحقیق علمی بر یک یا چند تئوری استوار است و یا اینکه باید باشد زیرا که بدون تئوری، تحقیق و بویژه فرضیه های آن بدو ن پشتوانه نظری خواهد بود. پژوهشگران برای اینکه تحقیق خود را به تحقیقات قبل متصل بکنند،چه برای تأیید و چه برای رد آنها ـ ناگزیر از پی سازی تئوریک برای بررسی پژوهش علمی خود می باشد.
خلاصه این است که تحقیق علمی به فعالیتهایی اطلاق می شود که به صورت آگاهانه از روی طرح و نقشه از پیش تهیه شده، توسط پژوهشگر به انجام می رسد. از شناخت مسأله شروع شده و به رد یا تأیید فرضیه ها منتهی می شود و نتیجه آن به شناخت بیشتر انسان از پدیده ها و روابط آنها با یکدیگر می انجامد که در ادامه به غنای تئوریهای علمی برای فهم بهتر هستی کمک می کند.
روش شناسی علمی شامل موارد زیر است: مشاهده عینی: اندازه گیری داده ها اگرچه لزوماً از ریاضیات به عنوان ابزار هم استفاده نشود.
ویژگیهای پژوهش علمی:
1. تحقیق علمی به خودی خود و یا به طور اتفاقی به افراد روی نمی دهد.
مشاهدات اتفاقی از پدیده ها و تجارب پراکنده با آنها، که در ضمن کار و زندگی، به اکثر انسانها روی می دهد واجد شرایط تحقیق علمی نبوده، از نتایج معتبری برخوردار نمی باشد. پژوهش علمی فعالیتی است که پژوهشگر آگاهانه و به طور عمدی، طبق طرح و نقشه قبلی که طرح تحقیق نامیده می شود به انجام می رساند.
2. تحقیق علمی فعالیتهای سازمان یافته است.
تحقیق علمی شامل فعالیتهای متعددی است که بر طبق روشهای شناخته شده علمی، سازمان داده شده است. این فعالیتها به طور خلاصه شامل تشخیص و تعریف مسأله، جمع آوری اطلاعات، تهیه و تدوین فرضیه ها و استنتاج می باشد. فعالیتهای به ظاهر پژوهشی که از روشها و مرحله های شناخته شده علمی تبعیت نمی کنند، نمی توانند نتایج معتبری ارائه دهند.
تحقیقات علمی دارای فعالیتهایی است که از نظام و ساختار بارز و معمول در پژوهشهای علمی، برخوردار است.
3. تحقیق علمی به شناخت پدیده ها و روابط بین آنها می پردازد.
تحقیق علمی، بطور عمده متوجه شناخت پدیده ها و روابط بین آنهاست از این رو، پژوهشگران با مفاهیم و متغیرهایی که به پدیده های مختلفی مربوط هستند کار کرده، درصدد ارائه تصویر روشن تر از چگونگی روابط بین آنها می باشند. بنابراین یک تحقیق علمی، همواره مفید و با ارزش است؛ حتی اگر منتهی به شناخت مثلاً عدم رابطه بین پدیده ها، بشود.
4. تحقیق علمی، فرضیه ـ مداراست.
اگر چه فرضیه در برخی از انواع تحقیقات ضرورت زیادی ندارد ولی به طور کلی در پژوهشهای علمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا که محقّق براساس تئوریها و نتایج تحقیقات علمی و نیز با استفاده از تجربه ها و بصیرتهای خود، در خصوص روابط بین متغیرها، فرضیه هایی را در پیش روی می نهد، سپس به آزمودن آنها اقدام می کند. اگر فرضیه وجود نداشته باشد پژوهش فاقد جهت بوده، آزمایشهای آن از هدایت لازم برخوردار نخواهد بود. نظیر شخصی که در میان انبوهی از اشیاء، به دنبال چیزی که بتواند پیدا کند باشد دراین صورت پیدا کردن هر چیزی می تواند هدف او باشد زیرا که هدف خاصی نداشته است درمقابل، اگر همان شخص به دنبال پیدا کردن مثلاً کلید گم شده باشد، در پاسخ به سئوال رهگذری، جواب صریحی ارائه می دهد و در جستجوی خود نیز به دنبال چیز مشخصی است. فرضیه ها، ضمن اینکه پژوهش علمی را جهت می دهد نتایج آن را نیز به صورت تأیید یا رد آن پیش بینی می نماید.
5. تحقیق علمی، آزمایشی و تجربه ـ مدار است.
آنچه که موجب اعتبار علم به معنای تجربی آن شده است، عبارت از: همین مرحله آزمایش یا تجربه در پژوهش علمی است که نتایج حاصل از آن مورد تجزیه و تحلیل واقع می شود و به تأیید یا رد فرضیه می انجامد. آزمایش علمی همان است که اندیشه علمی به محک آن سنجیده می شود. به عبارت دیگر، این آزمودن فرضیه است که نتایج آن، درخدمت فرضیه ها به کار گرفته می شود اگر چه در علوم انسانی انجام آزمایش تجربی به صورت حقیقی یا کامل وجود ندارد، پژوهشگران با تحمل زحمات بیشتر و تدبیرهای علمی تر، آن را هر چه بیشتر به تجربی کامل نزدیکتر می سازند.
6. تحقيق علمی، تكرار پذیر است.
پژوهشهای علمی چنان است که کسان دیگری که به اندازه پژوهشگر دارای تجربه و تخصّص لازم می باشند می توانند آنها را به اجراء در آورند. می توان گفت که یکی از ارکان عینیّت نتایج پژوهشهای علمی، بر قابلیت تکرار آنها در اثر تکرار آزمایشها توسط افراد مختلف می باشد. بدین صورت تجارب علمی، نه در انحصار عدة خاصی است و نه محدود و منحصر به زمانها و شرایط خاص، بلکه چنان است که در شرایط مختلف و توسط افراد مختلف، می تواند تکرار پذیرد و به همین دلیل نیز اتفاق نظر بیشتری را سبب می شود.
7. تحقیق علمی، مبتنی بر تئوری است.
هر تحقیق علمی بر یک یا چند تئوری استوار است و یا اینکه باید باشد زیرا که بدون تئوری، تحقیق و بویژه فرضیه های آن بدو ن پشتوانه نظری خواهد بود. پژوهشگران برای اینکه تحقیق خود را به تحقیقات قبل متصل بکنند،چه برای تأیید و چه برای رد آنها ـ ناگزیر از پی سازی تئوریک برای بررسی پژوهش علمی خود می باشد.
خلاصه این است که تحقیق علمی به فعالیتهایی اطلاق می شود که به صورت آگاهانه از روی طرح و نقشه از پیش تهیه شده، توسط پژوهشگر به انجام می رسد. از شناخت مسأله شروع شده و به رد یا تأیید فرضیه ها منتهی می شود و نتیجه آن به شناخت بیشتر انسان از پدیده ها و روابط آنها با یکدیگر می انجامد که در ادامه به غنای تئوریهای علمی برای فهم بهتر هستی کمک می کند.
انواع پژوهشهای علمی:
منظور نهایی همة پژوهشها، دستیابی به حقایقی درباره جهان پیرامون است که انسان به کمک آنها بتواند در پدیده های مورد نظر خود تغییراتی داده و یا شرایط را بر طبق میل و نظر خود هموار سازد. با این وصف شناخت حاصل از تحقیقات علمی بطور یکسان مورد استفاده بشر قرار نمی گیرد. بنابراین پژوهشها را بطور عمومی برحسب کاربرد آنها به سه نوع تقسیم می کنند:
1) پژوهشهای بنیادی
2) پژوهشهای کاربردی
3) پژوهشهای عملی
1. پژوهشهای بنیادی:
پژوهشهای بنیادی، پژوهشهایی است که در نتیجه یافته های آنها، بر وسعت معلومات انسان در زمینه پژوهش مربوطه افزوده می شود و شناخت انسان عمق بیشتری می یابد و همچنان که از اسم آن پیداست به بنیادهای علمی مربوط است. بنابراین به کاربردهای فوری منتهی نمی شود بلکه به پرورش تئوریها، اصول و قوانین علمی می پردازد. تحقیق بنیادی معمولاً در موقعیّت آزمایشگاهی انجام می گیرد.
این نوع پژوهش جنبة محض پژوهش دارد و نتایج آن جهت استفاده برنامه ریزان یا سایر امور مختلف ممکن است استفاده گردد. (بصورت تئوریهای علمی به جهان عرضه می گردد)
در این نوع پژوهش، پژوهشگر بخاطر ارضای فطرت و حس کنجکاوی و نوگرایی خود و یا جامعة خود به انجام طرحهای پژوهشی مبادرت می ورزد. در این نوع تحقیق، پژوهشگر در طبیعت و محیط خارج و پیرامون خود به مسائلی رازگونه برخورد می کند و برای کشف این رازها دست به عملیات پژوهشی می زند. به همین دلیل است که به این نوع کار، پژوهشهای محض می گویند.
برای مثال می توان پژوهش های تاریخی انسان را در زمینه علوم سماوی و یا ستاره شناسی و نجوم نام برد.
تحقیق در خصوص فرآیند شناخت انسان، خاستگاههای اجتماعی بوروکراسی، تجارب عام و خاص و چگونگی تعامل آنها در فرآیند یادگیری، مثالهایی برای این نوع تحقیقات می باشد.
2. پژوهشهای کاربردی:
این نوع پژوهشها، پژوهشهایی است که بلافاصله پس از اتمام آنها، نتایج مربوطه را می توان به کار بست. به عبارت دیگر دارای نتایج کاربردی است. جنبه کاربردی این پژوهشها بر جنبه نظری آنها چیرگی دارد. پژوهشهای کاربردی اگرچه بر بنیادهای نظری تکیه دارد، با این تعریف بیش از اینکه در خدمت افزایش عمق و یا وسعت معلومات انسان باشد، در خدمت کاربردهای عملی نظریه ها و اصول علمی در خصوص جامعه آماری مربوط است. نتایج این تحقیقات را می توان پس از اتمام آنها، به کار بست.
این نوع پژوهش در اصل دارای خصوصیّاتی مشابه پژوهشهای بنیادی است با این تفاوت که پژوهشهای کاربردی برای نیل به هدف خاصی انجام می گیرند. در این نوع از پژوهش، هدف تحقیق مربوط می شود به بهبود کمی و کیفی شرایط زندگی انسانها در مسائل مختلف.
بطور کلّی تأمین نیازهای هر جامعه انسانی یا هر کشوری منوط به انجام پژوهشهای کاربردی است که توسط پژوهشگران هر منطقه ای صورت گیرد. در این سیستم برای حل مشکلات موجود در هر اجتماع از طریقی علمی و منطقی راه حلی پیدا می شود و نیازها یکی پس از دیگری برطرف میگردند. بدین ترتیب در پژوهشهای کاربردی از نتایج پژوهشهای بنیادی استفاده می گردد. انجام پژوهشهای بنیادی باتوجه به اولویّتی که دارد ضروری است. اما از آنجا که نتایج پژوهشهای کاربردی سریعاً وارد جامعه می گردد، تمایل به انجام اینگونه پژوهشها بیشتر است و رضایت خاطر افراد یک جامعه را بدنبال دارد.
تحقیق در خصوص عوامل موثر بر رضایت شغلی هنرمندان یا صنعتگران صنایع دستی ، بررسی موانع بهره وری از گارگاههای خانگی، عوامل مربوط به کم کاری هنرمندان یا صنعتگران صنایع دستی ، مطالعه بین سبکهای رهبری و اثربخشی مدیران موسسات دولتی با بخش خصوصی سنتی صنایع دستی و .... نمونه هایی از تحقیقات کاربردی می باشند.
3. پژوهشهای عملی:
این نوع پژوهشها، پژوهشهایی است که نتایج آنها درصدد بهبود و اصلاح فرآیند انجام کارها و یا رفع مشکلات عملی در سطح محدود یعنی در خصوص سازمانها و یا زمینه های اجرایی معیّن می باشد. محقّقان با انجام این نوع تحقیقات، نه درصدد ایجاد تئوری ها و اصول بوده، نه درصدد پیدا کردن کاربردهای عمومی آنها هستند بلکه براي رفع مشکلات خاص و یا گشایش فرصتها و امکانات جدید در موقعیّتهای محدودتر تلاش می کنند این نوع پژوهشها را تحقیقات اکتشافی نیز می نامند.
1) پژوهشهای بنیادی
2) پژوهشهای کاربردی
3) پژوهشهای عملی
1. پژوهشهای بنیادی:
پژوهشهای بنیادی، پژوهشهایی است که در نتیجه یافته های آنها، بر وسعت معلومات انسان در زمینه پژوهش مربوطه افزوده می شود و شناخت انسان عمق بیشتری می یابد و همچنان که از اسم آن پیداست به بنیادهای علمی مربوط است. بنابراین به کاربردهای فوری منتهی نمی شود بلکه به پرورش تئوریها، اصول و قوانین علمی می پردازد. تحقیق بنیادی معمولاً در موقعیّت آزمایشگاهی انجام می گیرد.
این نوع پژوهش جنبة محض پژوهش دارد و نتایج آن جهت استفاده برنامه ریزان یا سایر امور مختلف ممکن است استفاده گردد. (بصورت تئوریهای علمی به جهان عرضه می گردد)
در این نوع پژوهش، پژوهشگر بخاطر ارضای فطرت و حس کنجکاوی و نوگرایی خود و یا جامعة خود به انجام طرحهای پژوهشی مبادرت می ورزد. در این نوع تحقیق، پژوهشگر در طبیعت و محیط خارج و پیرامون خود به مسائلی رازگونه برخورد می کند و برای کشف این رازها دست به عملیات پژوهشی می زند. به همین دلیل است که به این نوع کار، پژوهشهای محض می گویند.
برای مثال می توان پژوهش های تاریخی انسان را در زمینه علوم سماوی و یا ستاره شناسی و نجوم نام برد.
تحقیق در خصوص فرآیند شناخت انسان، خاستگاههای اجتماعی بوروکراسی، تجارب عام و خاص و چگونگی تعامل آنها در فرآیند یادگیری، مثالهایی برای این نوع تحقیقات می باشد.
2. پژوهشهای کاربردی:
این نوع پژوهشها، پژوهشهایی است که بلافاصله پس از اتمام آنها، نتایج مربوطه را می توان به کار بست. به عبارت دیگر دارای نتایج کاربردی است. جنبه کاربردی این پژوهشها بر جنبه نظری آنها چیرگی دارد. پژوهشهای کاربردی اگرچه بر بنیادهای نظری تکیه دارد، با این تعریف بیش از اینکه در خدمت افزایش عمق و یا وسعت معلومات انسان باشد، در خدمت کاربردهای عملی نظریه ها و اصول علمی در خصوص جامعه آماری مربوط است. نتایج این تحقیقات را می توان پس از اتمام آنها، به کار بست.
این نوع پژوهش در اصل دارای خصوصیّاتی مشابه پژوهشهای بنیادی است با این تفاوت که پژوهشهای کاربردی برای نیل به هدف خاصی انجام می گیرند. در این نوع از پژوهش، هدف تحقیق مربوط می شود به بهبود کمی و کیفی شرایط زندگی انسانها در مسائل مختلف.
بطور کلّی تأمین نیازهای هر جامعه انسانی یا هر کشوری منوط به انجام پژوهشهای کاربردی است که توسط پژوهشگران هر منطقه ای صورت گیرد. در این سیستم برای حل مشکلات موجود در هر اجتماع از طریقی علمی و منطقی راه حلی پیدا می شود و نیازها یکی پس از دیگری برطرف میگردند. بدین ترتیب در پژوهشهای کاربردی از نتایج پژوهشهای بنیادی استفاده می گردد. انجام پژوهشهای بنیادی باتوجه به اولویّتی که دارد ضروری است. اما از آنجا که نتایج پژوهشهای کاربردی سریعاً وارد جامعه می گردد، تمایل به انجام اینگونه پژوهشها بیشتر است و رضایت خاطر افراد یک جامعه را بدنبال دارد.
تحقیق در خصوص عوامل موثر بر رضایت شغلی هنرمندان یا صنعتگران صنایع دستی ، بررسی موانع بهره وری از گارگاههای خانگی، عوامل مربوط به کم کاری هنرمندان یا صنعتگران صنایع دستی ، مطالعه بین سبکهای رهبری و اثربخشی مدیران موسسات دولتی با بخش خصوصی سنتی صنایع دستی و .... نمونه هایی از تحقیقات کاربردی می باشند.
3. پژوهشهای عملی:
این نوع پژوهشها، پژوهشهایی است که نتایج آنها درصدد بهبود و اصلاح فرآیند انجام کارها و یا رفع مشکلات عملی در سطح محدود یعنی در خصوص سازمانها و یا زمینه های اجرایی معیّن می باشد. محقّقان با انجام این نوع تحقیقات، نه درصدد ایجاد تئوری ها و اصول بوده، نه درصدد پیدا کردن کاربردهای عمومی آنها هستند بلکه براي رفع مشکلات خاص و یا گشایش فرصتها و امکانات جدید در موقعیّتهای محدودتر تلاش می کنند این نوع پژوهشها را تحقیقات اکتشافی نیز می نامند.
