فرهنگ زرنگی؛ وقتی نفع شخصی بر جمع می‌چربد

 یکی از دغدغه‌های اساسی در زندگی اجتماعی، ترجیح منافع فردی بر مصالح جمعی است و در بسیاری از جوامع، از جمله ایران، این مسئله به یکی از چالش‌های اخلاقی و اجتماعی تبدیل شده است. افراد در موقعیت‌های مختلف روزمره مثل رانندگی، خرید، محل کار یا حتی در روابط دوستانه و خانوادگی، ناچارند بین نفع خودشان و منافع دیگران تصمیم بگیرند. این تصمیم‌ها، حتی اگر کوچک باشند، به مرور الگوهایی می‌سازند که در رفتار عمومی جامعه بازتاب پیدا می‌کنند. وقتی نفع فردی به طور مکرر به نفع جمعی ترجیح داده شود، نتیجه‌اش ضعف همبستگی اجتماعی، کاهش اعتماد عمومی و افزایش بی‌نظمی در سطح جامعه خواهد بود.

این مسئله ریشه‌های عمیقی دارد. بسیاری از جامعه‌شناسان معتقدند که ساختار اجتماعی، تجربه‌های تاریخی و شرایط فرهنگی جامعه ایران باعث شده‌اند که افراد بیشتر به دنبال منافع شخصی باشند. به عنوان مثال، از دوره قاجار تا امروز، سفرنامه‌نویسان و تحلیلگران مختلف از روحیه سودجویی، تقلب و بی‌تفاوتی نسبت به جمع در میان بخشی از مردم ایران نوشته‌اند. نمونه‌هایی مثل رشوه‌گیری، تقلب در تولید مواد غذایی یا فسادهای اداری، همه نشانه‌هایی از این وضعیت هستند. به همین دلیل، بررسی دقیق این پدیده و شناخت علل آن، برای اصلاح رفتارهای اجتماعی و طراحی سیاست‌های فرهنگی موثر، ضروری به نظر می‌رسد.

در همین زمینه، سیدحسین نبوی، استادیار جامعه‌شناسی در دانشگاه خوارزمی، همراه با یکی از همکارانش، تحقیقی را درباره چرایی گرایش شهروندان با تمرکز بر شهر تهران به منفعت‌طلبی فردی انجام داده‌اند. آن‌ها در این پژوهش کوشیده‌اند دلایل اجتماعی ترجیح منافع شخصی بر منافع جمعی را در زندگی روزمره مردم بررسی کنند.

برای انجام این تحقیق، پژوهشگران، ۳۸۵ نفر از ساکنان مناطق مختلف تهران را به صورت تصادفی انتخاب کرده و از آن‌ها درباره رفتارها و نگرش‌هایشان در موقعیت‌های مختلف اجتماعی پرسش کرده‌اند. سپس داده‌های به‌دست‌آمده با کمک نظریه‌های شناخته‌شده جامعه‌شناسی، مثل نظریه‌های پارسونز، مرتون و هومنز، تحلیل شده‌اند. این نظریه‌ها درباره نحوه شکل‌گیری ارزش‌ها و رفتارها در جامعه توضیح می‌دهند.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در دوران سخت کرونا، برخلاف انتظار، اغلب افراد همچنان منافع شخصی خود را در اولویت قرار داده‌اند. در واقع، ۹۴ درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که در حد متوسط یا زیاد، نفع خودشان را به منافع جمعی ترجیح می‌دهند. از دید پژوهشگران، ریشه این رفتار در چیزی است که آن را «نگرش زرنگی» می‌نامند؛ یعنی نوعی ذهنیت که در آن، سود بردن از هر موقعیت، حتی به قیمت ضرر دیگران، عادی و گاهی حتی تحسین‌شده است.

پژوهش همچنین نشان داده است که عوامل مختلفی مثل بی‌تفاوتی عاطفی، تقلید از گروه‌های مرجع، تجربه‌های موفق قبلی از سودجویی، و میل به نوآوری (گاهی به شکل دور زدن قوانین)، در تقویت این فرهنگ موثر هستند. به زبان ساده‌تر، کسانی که قبلاً تجربه موفقی از نفع‌طلبی شخصی داشته‌اند، دوباره آن را تکرار می‌کنند. این پدیده، در صورت تکرار مداوم، به نوعی عادت جمعی و فرهنگ عمومی تبدیل می‌شود.

محققان این نکته را نیز مطرح کرده‌اند که این نگرش فردگرایانه تنها یک موضوع روانی نیست، بلکه در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ریشه دارد. مثلاً افرادی که در شرایط محرومیت بزرگ شده‌اند و با رقابت شدید برای دست‌یابی به منابع زندگی کرده‌اند، در بزرگسالی هم همین الگوی رقابتی را دنبال می‌کنند. بنابراین، فرهنگ زرنگی نتیجه ترکیبی از تجربه‌های زیستی، فشارهای اجتماعی و نبود الگوهای همکاری و همیاری است.

این پژوهش که نکات جالب توجهی را در خصوص فرهنگ نامطلوب زرنگی در جامعه ما آشکار می کند، در نشریه فصلنامه «تحقیقات فرهنگی ایران» منتشر شده است؛ نشریه‌ای علمی که زیر نظر پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم فعالیت می‌کند و با همکاری انجمن مطالعات فرهنگی منتشر می‌شود.