استعدادیابی تحصیلی در ایران؛ از ادعا تا واقعیت

استعدادیابی تحصیلی، یکی از مهم ترین نیازهای جوامع است که در صورت کارکرد صحیح می تواند خدمات بی شماری را برای آینده یک مملکت رقم بزند. محققان کشورمان به آسیب شناسی این موضوع مهم در ایران پرداخته اند.
یکی از مهم ترین اهداف یک نظام آموزشی، هدایت دانش آموزان در مسیری است که با پیمودن آن، نیازهای جامعه از یک‌سو و نیازهای فردی دانش آموزان از سوی دیگر برطرف شوند.

تعلیم و تربیت رسمی موظف است ضمن پذیرش تفاوت های فردی، به کشف و هدایت استعدادهای متنوع فطری و پاسخ گویی به نیازها و علایق و رغبت دانش آموزان بپردازد.

در این راستا، مسئولان وزارت آموزش و پرورش برای هماهنگ ساختن برنامه های آموزشی با توانایی‌ها، هوش، استعداد و سایر خصوصیات روان شناختی دانش آموزان و نیازها و مقتضیات جامعه، بخشی از فرآیند برنامه نظام جدید آموزش متوسط را به هدایت تحصیلی اختصاص داده اند.

بر اساس گفته های متخصصان، با هدایت تحصیلی صحیح، زمان شکوفایی استعداد های تحصیلی و شغلی دانش آموزان به بهترین شکل مورد توجه قرار گرفته و با ایجاد احساس خوشایند برای آن ها در ادامه مسیر زندگی، می‌توان نیازهای جامعه را نیز به شکل متعادل برطرف کرد. البته هدایت تحصیلی دانش‌آموزان، بدون شناخت و آگاهی از تمامی استعدادها و انرژی های نهفته درون آن ها شدنی نیست و تا زمانی که هر یک از ابعاد و ویژگی های فردی یک دانش آموز به طور شایسته شناسایی نشوند، شکوفایی استعدادها و پرورش آینده کارآمدتر میسر نخواهد.
برای اجرای طرح هدایت تحصیلی هزینه های زیادی به وزارت آموزش و پرورش تحمیل می‌شود، اما متاسفانه بر اساس یافته های برخی پژوهش ها، این موضوع برای دانش‌آموزان چندان موفق نبوده است و تعداد ترک تحصیل کنندگان و تغییر رشته دهندگان در دوره های بالاتر مصداق این مسئله است و بایستی به درستی ریشه یابی شود.

در تحقیقی که توسط پژوهشگران دانشگاه تهران در همین زمینه انجام شده است، استعدادیابی تحصیلی در ایران با مروری ساختارمند بر ادبیات پژوهشی سه دهه اخیر مورد آسیب‌شناسی علمی قرار گرفته است.
در این تحقیق، اسناد پژوهشی مربوطه از پایگاه های دادهGoogle scholar ، SID، Magiran، Noormags، Civilica و Irandoc استخراج و مورد تجزیه و تحلیل واقع شدند.
نتایج این بررسی ها نشان می دهد، کمتر از پنج درصد از مطالعات استعدادیابی در ایران، به استعدادیابی تحصیلی پرداخته اند؛ ضمن آن که در این پژوهش ها تعریف درستی از استعداد تحصیلی و یا استعدادیابی تحصیلی ارائه نشده است.
بیشتر این مطالعات، استعداد تحصیلی را با مفاهیمی همچون هوش، خلاقیت، استعداد عمومی، پیشرفت تحصیلی، رغبت، نگرش و علاقه و یا استعداد برتر مترادف یا یکسان درنظرگرفته اند.
به گفته کیوان صالحی، استادیار و محقق گروه علوم تربیتی دانشکدة روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران و چهار همکار دیگرش در این تحقیق، ازجمله چالش های مطرح در زمینه استعدادیابی تحصیلی در ایران می‌توان به نبود مرکز و مرجع رسمی معتبر به منظور الف) ارائه تعریف و رهیافت‌های روشن و واحد از استعداد تحصیلی و استعدادیابی تحصیلی، ب) هدایت فرایند آزمون‌سازی، استانداردسازی آزمونهای روان­شناختی و آموزشی؛ ج) هدایت و نظارت بر فرایند استعدادیابی تحصیلی، د) بررسی اعتبار آزمون های به کار گرفته شده در استعدادیابی تحصیلی در کشور و د) اعتبارسنجی مراکز فعال در حوزه استعدادیابی اشاره کرد.

آن ها می گویند: همچنین بدفهمی‌ها و کژکارکردهایی نظیر مترداف فرض‌کردن استعداد، هوش، خلاقیت، رغبت، نگرش و پیشرفت تحصیلی با استعداد تحصیلی، استفاده  از آزمون های هوش و خلاقیت به جای آزمون های استعداد تحصیلی، استفاده نادرست و عدم‌هنجاریابی و استانداردسازی آزمون های استعدادیابی تحصیلی ترجمه شده و نپرداختن به نیازهای ویژه در این خصوص از مهم ترین کاستی هاست.
بر این اساس، باتوجه به اهمیت راهبردی استعدادیابی تحصیلی و وجود خلاها، بدفهمی‌ها و کژکارکردی‌های فراوان و مخاطره‌آمیز در مسئله تشخیص و پرورش استعدادهای تحصیلی و نخبه‌پروری و همچنین پیچیده‌شدن مشاغل و فعالیت‌ها در عصر دیجیتال، توجه و اقدام فوری متولیان کلان در نظام آموزشی و تربیتی کشور و سرمایه‌گذاری وسیع در این حوزه، ضرورتی انکارناپذیر بوده و ادامه روند معیوب موجود، می‌تواند تبعات گسترده‌تری را به جامعه تحمیل کرده و زمینه‌ شکاف و گسست‌ راهبردی از توسعه جهانی و عقب‌گرد از اهداف کلان توسعه کشور را رقم زند.

این یافته های علمی پژوهشی را فصل نامه مطالعات اندازه‌گیری و ارزشیابی آموزشی وابسته به سازمان سنجش آموزش کشور به انتشار رسانده است.