نقش و تاثیر دوستان و گروه همسالان در گرایش و پیشگیری از اعتیاد

نقش دوره نوجوانی در مصرف مواد مخدر بسیار مهم است. سر و کار با مواد مخدر طی دوره 14 تا 18 سال پیش شروع می شود. درست در همین دوره سنی در صد وابسته به خانواده، به فردی مستقل تبدیل می شود دوره نوجوانی دوره ای اکنده از تعارض و پرنوسان است. یکی از ویژگی های دوره نوجوانی هویت یابی، سست شدن روابط نوجوانان با خانواده خود، افزایش گرایش او به همسالان و دوستان و الگو یابی و... است.


نقش دوستان در اعتیاد
اعتیاد یک پدیده مهلک و مخرب در هر جامعه ای است. اعتیاد نوجوانان به معنای از بین رفتن نیروی کار و والدین نسل بعد است. دو موضوع اصلی در ارتباط با سن اعتیاد و علل گرایش به اعتیاد دارای اهمیت می باشد:
1 – پایین آمدن میانگین سنی به اعتیاد: به همراه پایین آمدن سن اعتیاد مصرف برخی از مواد اعتیاد آور از جمله حشیش، شیشه و ماریجوآنا در سنین نوجوانی و جوانی نسبت به گذشته افزایش یافته است.

2- گروه دوستان معتاد: در تحقیقاتی که در زمینه علت یابی پدیده اعتیاد انجام شده است، مشخص گردید که یکی از مهم ترین دلایل اعتیاد افراد به خصوص نوجوانان، فشار همسالان و داشتن دوستان مصرف کننده مواد است.


علل آسیب پذیری نوجوانان در برابر اعتیاد
در دوران کودکی، فرد تحت تاثیر خانواده است ولی با افزایش سن نقش همسالان و دوستان پررنگ می شود و در دوران نوجوانی به اوج خود می رسد؛ چرا که نوجوانان در این سنین در جست و جوی استقلال هستند و تلاش می کنند تا هویت خود را در کنار دوستان خود تعریف کنند.

معمولا نوجوانان در برابر مواد مخدر و اعتیاد بیش از سایر گروه ها آسیب پذیر هستند؛ چرا که هنوز به خودشناسی واقعی و مهارت نه گفتن دست نیافته اند. علاوه بر این ها نداشتن مهارت حل مسئله و دشواری در کنترل هیجانات منجر به تشدید ناتوانی فرد در کنترل مصرف مواد خواهد شد. آگاهی از اهمیت خانواده و اتخاذ یک سبک فرزندپروری مناسب از همان دوران کودکی، نوجوان را در برابر خطرات این دوره ایمن خواهد کرد.

در این دوره، نوجوان ممکن است در یک حالت تعلیق روانی - اجتماعی قرار گیرد و ناتوانی برای عبور موفقیت آمیز از این دوره موجب شود که نوجوان هویت مستحکمی پیدا نکند و دچار سردرگمی و آشفتگی هویت شود.

بدیهی است جوان برای هم‌رنگ شدن با ارزش‌ها و هنجارهای گروه‌های نزدیک، زیر فشار قرار می‌گیرد. گاه هنجارها و ارزش‌های دو گروه به هم نزدیک و هماهنگ است و گاه با هم در تضاد قرار دارد. ولی به هر حال هر دو گروه برای هم‌رنگ شدن، جوان را زیر فشار قرار می‌دهند. در بررسی حاضر که با هدف شناخت عوامل مؤثر در گرایش جوانان به اعتیاد و ارائه راه‌کارهایی برای کاهش گرایش آنان به سوء مصرف مواد مخدر انجام گرفته است، پژوهش‌گران با عنایت کلی به نقش اعضای خانواده و بستگان نزدیک، در گرایش جوانان به اعتیاد، به تأثیر معاشرت با دوستان معتاد و هنجارشکن بسیار تأکید کرده‌اند.

 

چرا نوجوانان در برابر اعتیاد آسیب پذیرتند؟
طبق مشاهدات بیشتر اعتیادها از نوجوانی شروع می‌شوند. برای یک نوجوان دوستان اهمیت زیادی دارند. نوجوانان تلاش می کنند از عقاید و افکار هم سن های خود پیروی کنند؛ در واقع آن ها این کار را برای آنکه عضوی از آن گروه باشند انجام می‌دهند. حال اگر این دوستان معتاد باشند، احتمال گرایش به سمت مواد به میزان زیادی افزایش پیدا می‌کند.

نوجوانان در برابر مشکلات زندگی و مسائلی که با آن ها مواجهه می شوند، مانند عدم درک شدن توسط بزرگسالان، از خانواده و اجتماع دور می شوند و درصدد پیدا کردن تکیه گاه های دیگری بر می آیند پس به سمت دوستان جذب می شوند زیرا دوستان نه تنها او را سرزنش نمی کنند بلکه احساس درک متقابل را در فرد ایجاد می کنند. نوجوانان معمولاً تحت تأثیر اعمال، رفتار، گفتار و افکار دوستان خود قرار می گیرند و خواسته ها و نظرات آنان را با مقاومت کم تری می پذیرند؛ چرا که با بودن در کنار آن ها احساس فردیت و استقلال بیشتری می کنند. در این شرایط نوجوانان آسیب پذیرترند و زمینه انحراف به سمت اعتیاد فراهم می شود.

بدیهی است جوان برای هم‌رنگ شدن با ارزش‌ها و هنجارهای گروه‌های نزدیک، زیر فشار قرار می‌گیرد. گاه هنجارها و ارزش‌های دو گروه به هم نزدیک و هماهنگ است و گاه با هم در تضاد قرار دارد. ولی به هر حال هر دو گروه برای هم‌رنگ شدن، جوان را زیر فشار قرار می‌دهند.

علاوه بر موارد گفته شده یکی از ویژگی های نوجوانی هیجان خواهی است. در جمع‌های نوجوانان اموری مانند استعمال سیگار و مواد مخدر و مصرف الکل برای برای افزایش هیجان و سرگرمی رواج دارد. ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوء مصرف مواد، عامل زمینه ساز قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد است. برخی در ابتدا مواد مجانی به دوست خود تعارف می‌کنند و پس از معتاد شدن در قبال گرفتن مواد از آن‌ها پول می گیرند و این گونه برخی افراد مواد فروش کسب درآمد می‌کنند. از طرفی شرط ورود به برخی از گروه ها همرنگ شدن با سایر اعضا است. بنابراین اصرار و فشار برای مصرف مواد و مسخره کردن افرادی که از مشارکت امتناع می کنند فرد را برای مصرف مواد سپس گرفتن تایید دوستان تحریک می کند.

مواد مخدردركنار فقر و ازدیاد جمعیت جزء ‌معضلات جامعهٔ‌جهانی می‌باشند . ازآنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده بشمار می‌رود ، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل بعنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. عاملی كه در مطالعات متعدد بر دخالت آن در این زمینه صحه گذاشته شده است و چیزی جز دوست ناباب نیست. مطالعات متعددی در زمینهٔ سبب شناسی پدیدهٔ اعتیاد بعمل آمده و محققان عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نمود‌ه‌اند.

یكی از یافته‌‌های ثابت تحقیقات نقش عمدهٔ دوستان و همسالان دركشیده شدن به اعتیاد است و همچنین عواملی مانند .محل سكونت ، تأثیر پذیری از دوست ناباب، مشكلات خانوادگی و شرایط محیط زندگی و شرایط عاطفی از عوامل مؤثر بر بروز جرم در نوجوانان می‌باشد.


عوامل زمینه ساز گرایش به دوستان معتاد از پارامترهای مهم دوره نوجوانی، هویت یابی، استقلال از خانواده، افزایش گرایش نوجوان به دوستان و الگویابی است. ناتوانی برای عبور موفقیت آمیز از این دوره شرایط را برای انحراف فرد به سمت سوء مصرف مواد و اعتیاد فراهم می کند.

 

هویت
فرد اگر نتواند هویت تثبیت شده ای پیدا کند، تعادل روانی وی به هم می خورد و دچار ناامیدی، گوشه گیری، انزوا، بی اعتمادی خواهد شد که می تواند زمینه ساز سوء مصرف مواد یا اعتیاد شود. همچنین اختلال بحران هویت در طول زمان منجر به بروز اختلالات شخصیت در فرد می شود. در اختلال شخصیت مرزی احتمال گرایش به مصرف مواد بسیار بالا می باشد. چنان چه خانواده و جامعه زمینه لازم را برای هویت یابی فرد فراهم آورند و این نیاز به صورت مناسب برآورده شود؛ فرد برای رسیدن به هویت و ابراز وجود راه های انحرافی یا عضویت در گروه های خلاف را انتخاب نمی کند. در غیر این صورت فرد جذب کسانی می شود که فرصت ابراز وجود را در اختیار او قرار دهند. برای مثال وقتی والدین نوجوان را به رسمیت نمی شناسند و با او مانند کودک برخورد می کنند؛ باعث می شوند تا نوجوان برای شنیده شدن با رفتارهایی مانند سیگار و اعتیاد بخواهد نشان دهد که دیگر کودک نیست.

گسست از خانواده
عدم صمیمیت و فقدان رابطه عاطفی بین والدین و فرزندان احتمال فرار از خانه، پناه بردن به شخص یا گروه های دیگر افزایش پیدا می کند. در واقع هنگامی که فرد فکر می کند در خانواده و جامعه جایگاهی ندارد احساس انزوا و طرد شدگی می کند و زمینه سرکشی فراهم می شود . در واقع زمانی که نیازهای عاطفی فرد در محیط خانواده برآورده نشود، او سعی می‌کند این نیاز را با اتکا بر دوستان و گروه های دیگر حل کند. در این شرایط آسیب پذیری او نسبت به اعتیاد افزایش می یابد و ممکن است برای کم کردن احساسات ناخوشایند و فراموش کردن کمبودهای عاطفی فرد مصرف مواد را شروع کند.

نیاز به تعلق
نیاز به تعلق داشتن، نیاز به پذیرفته و تایید شدن افراد در گروه دوستان و همسالان از جمله نیازهای مهم به خصوص در نوجوانی است. پس برخی از افراد برای ارضا این نیاز، به راحتی با گروه مورد نظر خود همنوایی می کنند، هنجار های گروه خود را می پذیرد و از عقاید آن ها تقلید می کنند. نوجوانان با هدف رسیدن به استقلال، شروع به سازمان دهی گروه های اجتماعی خاص خود می کنند. معمولا اولین مصرف مواد به دنبال تعارف‌های دوستان رخ می‌دهد، ارتباط دوستی با همسالان مبتلا به مواد مخدر، عامل زمینه ساز قوی برای ابتلای نوجوان به اعتیاد است. نوجوانان به تعلق داشتن به یک گروه بسیار نیازمندند و بیشتر پیوستن به گروه‌هایی که مواد مصرف می‌کنند، بسیار آسان است. هر چه پیوند فرد با خانواده، مدرسه و اجتماعات سالم کمتر باشد، احتمال پیوند او با این قبیل گروه‌ها بیشتر است.
 

الگویابی و همانند سازی
وقتی فرد عضویت در گروهی را می پذیرد، تمایل دارد با ارزش ها و نگرش های گروه هماهنگ شود. الگو پذیری و و همانند سازی از مهم ترین روش یادگیری اجتماعی در کودکی و نوجوانی است. یکی از علل ناهنجاری های اجتماعی مانند اعتیاد الگو برداری ناصحیح است. افرادی که بیش از حد از دوستان و همسالان خود تاثیر می پذیرند، در زمینه های مختلف از جمله اعتیاد با هم تعامل و همانند سازی می کنند.

تاثیر دوستان در اعتیاد
نوجوانان در برابر مشکلات زندگی و مسائلی که با آن ها مواجهه می شوند، مانند عدم درک شدن توسط بزرگسالان، از خانواده و اجتماع دور می شوند و درصدد پیدا کردن تکیه گاه های دیگری بر می آیند پس به سمت دوستان جذب می شوند زیرا دوستان نه تنها او را سرزنش نمی کنند بلکه احساس درک متقابل را در فرد ایجاد می کنند.

نوجوانان معمولاً تحت تأثیر اعمال، رفتار، گفتار و افکار دوستان خود قرار می گیرند و خواسته ها و نظرات آنان را با مقاومت کم تری می پذیرند؛ چرا که با بودن در کنار آن ها احساس فردیت و استقلال بیشتری می کنند. در این شرایط نوجوانان آسیب پذیرترند و زمینه انحراف به سمت اعتیاد فراهم می شود.

در همین دوستی هاست که نوجوان برای اولین بار، خواهش دوست خود را پذیرفته و نادانسته با تجربه مصرف مواد مخدر، زندگی خود را به مخاطره می اندازد از طرفی منحرفین و معتادان معمولاً دوست دارند که رفقا و دوستان و اطرافیان خود را همانند خود بنمایند. در اینجا نقش خانواده درشکل گیری شخصیت نوجوان روشن تر می شود؛ زیرا در محیط خانوادگی ناسالم، نوجوان زودتر از دیگران بدام دوستان منحرف و معتاد می افتد یا بعلت عقده ها، ناکامیها و شکست ها، جهت عضویت و پذیرفته شدن در گروه دوستان به مصرف مواد مخدر روی می آورد.
 

سلامت روان نوجوان
اختلالات بیش فعالی، سلوک در کودک،استرس، اضطراب، اختلالات خلق و خویی، بدسرپرستی و والدین مصرف کننده، طلاق، سبک دل بستگی ناایمن، کمبود اعتماد به نفس، عقده حقارت، و ... عواملی هستند که ممکن است از همان کودکی در فرد و یا در زندگی وی وجود داشته باشد که بر روی دوست یابی وی نیز تاثیرگذار خواهد بود.

عوامل دیگری همچون سوء استفاده از کودک، کتک زدن کودک، سوء استفاده جنسی از وی، غفلت یا نادیده گرفتن کودک، عدم حمایت عاطفی از کودک از دیگر عواملی است که بر روی دست یابی شخص موثر است.

اعتیاد در فرد به واسطه خلای که در وی وجود دارد، ایجاد می شود و در حقیقت فرد معتاد با ماده مخدر، خلاء خود را پوشش می دهد.

یکی از عواملی که سبب می شود تا فرد معتاد نشود، وجود بخش بازدارندگی در مغز وی است،برخی از کودکان دچار اختلال بیش فعالی هستند که بخش بازدارندگی مغز آن ها ضعیف عمل کرده و نمی توانند در مقابل وسوسه ها مقابله کنند در نتیجه هر کاری را باید امتحان کنند و باید تمامی این افراد در دوران کودکی درمان شود.

باید اختلالات روحی و روانی کودکان درمان شود تا بتوانند در سنین بزرگسالی دوست یابی صحیحی داشته باشند و اگر این امر حل نشود با مشکلات آسیب های اجتماعی مواجه خواهند شد.


●دوستان ناباب
عامل عمده اعتیاد ؟
ممکن است دوستانی معتاد به یک ماده مخدر داشته باشید و یا متوجه شده اید فرزندتان دوستانی معتاد دارد. اغلب این دوستان اطرافیان خود را به مصرف تشویق می کنند. خیلی از افراد این تعارفات و تشویق ها را بی تاثیر می پندارند. اما واقعا تاثیر دوستان در اعتیاد چه قدر است؟ آیا چنین دوستانی می توانند عاملی برای شروع اعتیاد باشند؟ طبق مشاهدات بیشتر اعتیادها از نوجوانی شروع می شوند. برای یک نوجوان دوستان اهمیت زیادی دارند. نوجوانان تلاش می کنند از عقاید و افکار هم سن های خود پیروی کنند؛ در واقع آن ها این کار را برای آنکه عضوی از آن گروه باشند انجام می دهند. حال اگر این دوستان معتاد باشند، احتمال گرایش به سمت مواد به میزان زیادی افزایش پیدا می کند. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد نقش دوستان در اعتیاد تا پایان مطلب با ما همراه باشید. مواد مخدردركنار فقر و ازدیاد جمعیت جزء ‌معضلات جامعهٔ‌جهانی می‌باشند.

ازآنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده بشمار می‌رود ، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل بعنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. عاملی كه در مطالعات متعدد بر دخالت آن در این زمینه صحه گذاشته شده است و چیزی جز دوست ناباب نیست.

مطالعات متعددی در زمینهٔ سبب شناسی پدیدهٔ اعتیاد بعمل آمده و محققان عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نمود‌ه‌اند . یكی از یافته‌‌های ثابت تحقیقات نقش عمدهٔ دوستان و همسالان دركشیده شدن به اعتیاد است . درپی به‌ این تحقیقات اشاره می‌شود . دوستان و معاشران و بطوركلی همسالان در سال‌های جوانی نقش مهمی در كشیده شدن فرد به اعتیاد دارند ( اورنگ ۱۱۳ : ۱۳۶۷ ، كی‌نیا ۲۸۳ : ۱۳۶۷ نقل از تقوی ۲۷۵ : ۱۳۷۷ )

در تحقیق فرجاد و همكاران ( ۴۸ : ۱۳۷۴ ) ۶۳ % از نمونه شروع اعتیادرا درنتیجهٔ توصیهٔ دوستان اعلام‌كرد‌ه‌اند . این میزان به‌نسبتی مشابه در تحقیقات دیگرنیزیافت شد‌ه‌ است . ۶۰ % نمونهٔ معتادان موردبررسی عدالتی ( ۴۸۸ : ۱۳۷۷ ) توسط دوستان با مواد مخدر آشنا شد‌ه‌اند . ۶۱ % نمونهٔ مورد بررسی زرگر (۴۵ : ۱۳۷۸ب) دوستان یا همكاران را اولین پیشنهاد دهندهٔ مصرف مواد مخدر عنوان كرد‌ه‌اند . همچنین فرخاك (۳۶ : ۱۳۷۸) دریافت ۴/۶۱ % معتادان یك نمونهٔكشوری تحت تأثیر دوستان به‌مصرف مواد روی‌آورد‌ه‌اند . چنانكه‌گفته‌شد این‌یافته جزء مواردمكرر بوده و در تحقیقات خارج ازكشور نیز به آن اشاره شد‌ه‌است . دینز و مارتین (۱۹۹۲ نقل از سراج خرمی ۶۷ : ۱۳۷۵) دریافتند همهٔ آزمودنی‌‌هایی‌كه در ماه قبل‌از تحقیق مواد مخدر مصرف كرده بودند ، بصورت غیرقابل تغییر دوستانی معتاد داشته‌اند. مطالعات هیوگز (۱۹۹۵ نقل ازعدالتی ۴۸۷ : ۱۳۷۷) نشان می‌دهد نقش همسالان در گرایش نوجوانان به مواد حائز اهمیت بسیار است . بنابر شواهد فوق دوستان نقش تعیین‌كنند‌های دربروز اعتیاد دارند ودر مطلب حاضر سعی می‌شود ضمن شكافتن ابعاد مختلف این معضل ، راه‌حل‌‌هایی برای پیشگیری از آن ارائه شود .

●محل سكونت یا دوست ؟
معمولاً انتخاب دوست و معاشر با توجه به محل سكونت فرد صورت می‌پذیرد. بنابراین نوع دوستان را می‌توان نمودی از شرایط محیطی و خانوادگی فرد تلقی كرد . باید توجه داشت كه درمورد پدیده‌‌های اجتماعی نظیر اعتیاد یك عامل به تنهایی نقش‌چندانی ندارد و مقادیرطرح شدهٔ فوق درمورد علل‌گرایش به مواد مخدر را می‌توان بگونه‌ای دیگر نیز توجیه‌كردكه درجای خود مورد بررسی قرار می‌گیرد . یكی از مسائلی راكه قبل‌از بررسی نقش دوستان درگرایش به‌مواد بایدموردتوجه قرار داد ، سن شروع مصرف سیگاربعنوان پیش‌آیندمصرف مواد مخدر است. بررسی‌‌های متعددی دراین موردصورت‌گرفته‌است. ۹۳ % نمونهٔمورد بررسی‌زرگر(۴۰ : ۱۳۷۸ب) شامل معتادین خود معرف ، مصرف سیگار را ازسنین زیر ۲۵ سال شروع كرد‌ه‌اند كه محدودهٔ پایین آن زیر ۱۰ سالگی است.

در مطالعهٔ فرخاك (۳۸ : ۱۳۷۸) معلوم شد اكثر معتادین درگروه سنی بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی هستند ومیانگین سن شروع مصرف سیگار آن‌ها ۸/۱۸ سال می‌باشد . بعلاوه دریك مطالعه معلوم شده هرچه سن شروع مصرف سیگار پایین‌تر باشد سن شروع مصرف مواد نیز پایین‌تر بوده و پیش‌آگهی بدتر است (زرگر ۷۹ : ۱۳۷۸ب)، در همین مطالعه سن آغاز مصرف سیگار ۲/۱۷ و میانگین سن مصرف مواد ۲/۲۱ گزارش شد‌ه‌ است . در تحقیقی پیرامون كودكان خیابانی شهرستان اهواز (برات‌وند ۴۵ : ۱۳۷۸) معلوم شد ۹۰ % نمونهٔ مورد بررسی سیگاری بود‌ه‌اند، ضمن اینكه میانگین سن نمونه ۵/۱۲ سال بود‌ه‌است .

همچنین در بخش دیگری از همین مطالعه معلوم شد ۳۵% اعضای نمونه قبل‌از ۱۰ سالگی شروع به مصرف سیگار نمود‌ه‌اند .

یك نكتهٔ هشدار دهندهٔ این مطالعه ، آغاز مصرف مواد توسط برخی از كودكان و بدون مصرف قبلی سیگار توسط آنان است. از آنجا كه دیدگاه سنتی درمورد سیر گرایش به مصرف مواد سیگار را بعنوان پیش‌آیند مصرف مواد تلقی می‌كند، با توجه به این یافته به‌نظر می‌رسد دیدگاه مزبور نیاز به نقد و تجدید نظر دارد. باتوجه به موارد مطرح شده بنظر می‌رسدگروه سنی نوجوان و جوان جزءگروه‌‌های در معرض خطر اعتیاد باشند . این امر با توجه به جوانی جمعیت كشور موضوعی مهم است بر اساس برخی آمار‌ها بیش‌از ۵۰ % جمعیت كشور زیر ۲۵ سال می‌باشد (قنبر ۸۰ : ۱۳۷۴) .

●ویژگی دورهٔ جوانی
طی دورهٔ كودكی ، فرد بشدت تحت تأثیر خانواده است اما بتدریج وبا افزایش سن ، نقش افراد خارج از خانواده بخصوص همبازی‌‌ها و همكلاس‌‌ها افزایش می‌یابد و از اهمیت خانواده كاسته می‌شود . این شرایط با افزایش سن فرد سیر فزاینده می‌یابد و طی دورهٔ نوجوانی به اوج خود می‌رسد .

دورهٔ نوجوانی به خودی خود یكی از حادترین ادوار زندگی است . در این دوره فشار دوستان و همسالان ممكن است افكار و نوع تربیت خانوادگی او را تحت‌الشعاع قرار دهد . بسیاری از نوجوانان متعلق به خانواده‌‌های عاری از مواد مخدر ممكن است اولین تجربهٔ استعمال مواد را از دوستان خود فراگیرند (لیاقت ۵۳ : ۱۳۷۴) . علاوه براین شرایط ، طی دورهٔ جوانی برای فرد نیاز‌های جدیدی بوجود می‌آید . بعنوان مثال نیاز به كسب هویت ازآن جمله است . چنانچه خانواده و جامعه شرایط لازم برای نیل به هویت فرد را فراهم آورند این نیاز بصورت مناسب برآورده می‌شود ، درغیر اینصورت فرد برای نیل به هویت و ابراز وجود راه‌های انحرافی را برمی‌گزیند، ازجمله این راه‌های انحرافی عضویت در گروه‌‌های كجرو است ، نوجوانی كه خوا‌هان تثبیت هویت خود بعنوان عضوی از گروه است با رغبت تام درهمهٔ فعالیت‌‌های گروه شركت می‌كند تا وفاداری خود را به گروه ثابت نماید . براساس همین شرایط درحدود ۷۳ % از مددجویانی كه بدلیل اعتیاد به كانون اصلاح و تربیت اهواز فرستاده شد‌ه‌اند مصرف سیگار را از مدرسه و در سنین بین ۱۴ - ۱۲ سالگی آغاز كرد‌ه‌اند ( مركز جرمشناسی ادارهٔ كل زندان‌های استان خوزستان : ۱۵ ) .

تأثیر پذیری از دوست ناباب بعنوان نمودی از مشكلات خانوادگی و محیط زندگی چنانكه ذكر شد فرآیند هویت‌یابی جوان با مشكلاتی همراه است كه به شرط آگاهی والدین و جوانان از این مشكلات ، طی كردن این دوره تسهیل می‌شود . اما در برخی خانواده‌‌ها آنقدر مشكل و درگیری وجود دارد كه افراد درگیر فرآیند هویت‌یابی، به ناگزیر از راه‌‌های انحرافی به این مهم نایل می‌آیند . بدلیل این مشكلات ، جوان در خانه امكان ابراز وجود نمی‌یابد ، درعین حال ابراز وجود برای او یك نیاز است. این موقعیت دركنار یك محیط جرم خیز كه درآن استعمال سیگار نشانه‌ای برای بلوغ و به اصطلاح ‹‹ كسی شدن ›› است ، باعث می‌شود فرد بسوی كسانی سوق داده شود كه امكانات ابراز وجود را در اختیار او قرار دهند . وقتی والدین با جوان برخوردی كودكانه دارند ، سبب می‌شوند تا وی با انجام رفتار‌های مربوط به بزرگسالان ، نشان دهد كه دیگر كودك نیست . دراین شرایط ممكن است فرد به سیگار ، مصرف الكل یا مواد مخدر روی آورد (كرباسی ۲۸۵ : ۱۳۷۷) .

●شرایط عاطفی
یك موضوع دیگر كه با مشكلات خانوادگی مربوط است ، عدم صمیمیت و فقدان رابطهٔ عاطفی بین والدین و فرزندان می‌باشد . زمانی كه نیاز‌های عاطفی جوان در محیط خانواده برآورده نشود ، او سعی می‌كند این نیاز را با اتكا بر دوستان حل كند و به اصطلاح (( نگاه به بیرون)) دارد . ازآنجا كه فقدان تجربه و هیجان پذیری ازجمله مؤلفه‌‌های دورهٔ جوانی است، دراین جمع‌‌های دوستانه اموری مانند استعمال سیگار ، مواد مخدر و موضوعات جنسی بعنوان نوعی سرگرمی تلقی می‌شود . بدیهی است كه همهٔ افراد با هدف غرق شدن دراین امور وارد محافل دوستانه نمی‌شوند، ولی گروه از مكانیزم‌‌هایی برای یكدست كردن افراد استفاده می‌كند كه همهٔ افراد را ناگزیر به مشاركت دراین فعالیت‌‌ها یا ترك گروه می‌نماید . اصرار در استعمال مواد ، سبك مصرف مشاركتی ( كه درآن اعضای گروه بصورت دوره می‌نشینند و به نوبت مواد استعمال می‌كنند) ، تمسخركردن افرادی‌كه ازمشاركت امتناع می‌كنند یا مخاطب قرار دادن آنان با القابی مانند ‹‹ جوجه، بچه‌ننه، آدم حسابی و . . . ›› ازجملهٔ این مكانیزم‌‌ها است. همچنین شرایط مزبور سبب كاهش اثر تلاش‌‌هایی می‌شود كه در جهت بازپروری معتادین صورت می‌پذیرد . مثلاً دریك مطالعه معلوم شده است ۳۴ % معتادین سابق بدلیل وجود دوستان معتاد و تحت تأثیر اصرار‌های آنان مجدداً به اعتیاد روی آورد‌ه‌اند (فرجاد ۵۲ : ۱۳۷۴) . البته همین شرایط را با توجه به محیط و برگشت فرد به موقعیتی كه نسبت به نشانه‌های آن شرطی شده و به همین دلیل به مصرف مجدد مواد گرایش می‌یابد،نیز می‌توان تبیین نمود. دربرخی تحقیقات علاوه بر تشویق و فشار همسالان ، وجود گسستگی در خانواده ، فقدان رابطه باسایراعضای خانواده و ناامیدی نسبت به‌آینده ازجمله عوامل مؤثر در پیوستن فرد به گروه همسالان‌كجرو تلقی می‌شود (عدالتی ۴۹ : ۱۳۷۷) . در تحقیقی دیگر (نریمانی ۱۲۲ : ۱۳۷۷) آمده است كه ۵۲ % معتادان نمونهٔ مورد بررسی گفته‌اند كه حداقل یك دوست معتاد داشته‌اند و از جمله عوامل مهم بازگشت مجدد به اعتیاد ، دوستان معتاد هستند .

●روش‌‌های مقابله با فشار همسالان
روش‌‌های مختلفی برای كاهش فشار ناشی از شرایط گروهی دوستان و همسالان وجود دارد كه همگی برآموزش تأكید دارند . ازآن جمله واكسیناسیون ذهنی ، آموزش قاطعیت و آموزش مهارت‌های زندگی است كه درپی به تفكیك بررسی می‌شوند .

●واكسیناسیون یا مصون سازی ذهنی
از زمان كشف عوامل میكروبی ایجاد بیماری‌های واگیر توسط پاستور، ایجاد مصونیت در برابر عوامل بیماری‌زا ازطریق واكسینه كردن افراد یكی از طرق مهم پیشگیری از بیمار‌ی‌های عفونی بشمار رفته است (مهریار و جزایری ۱۹ : ۱۳۷۷) . هرچند درمورد مشكلات اجتماعی نظیر اعتیاد امكان واكسیناسیون به معنی دقیق آن وجود ندارد ، اما فرض برآن است كه با هشدار دادن به افراد نوعی آمادگی برای مقابله با شرایط سوق دهنده به سوی مصرف مواد درآن‌ها بوجودمی آید . ازنظر تاریخی آغاز كاربرد این روش به دوران جنگ كره برمی‌گردد كه تعداد زیادی از خلبانان آمریكایی به اسارت نیرو‌های چینی درآمدند . تجربهٔ ناشی ازاین شرایط باعث شد مطالبی درمورد نحوهٔ مقابله با اندیشه‌‌های كمونیستی به نیرو‌های درمعرض خطر اسارت ارائه دهند ، با این هدف كه درصورت اسارت افراد امكان مقابله با اندیشه‌‌های كمونیستی و مقاومت دربرابر آن‌ها داشته باشند . نحوهٔ كار بدینگونه بود كه حملاتی خفیف به مبانی فكری افراد می‌شد تا به استدلال دربرابر این حملات بپردازند (ارونسون ۹۲ : ۱۹۹۱) . درارتباط با اعتیاد نیز امكان استفاده از این روش برای گروه‌‌های در معرض خطر وجود دارد . با تشخیص دقیق روش‌های اعمال فشار گروهی می‌توان فرد را برای مقابله با این شرایط آماده كرد ، درست همانطوركه گویی اورا برای مقابله با یك میكروب آماده می‌كنیم .

●آموزش قاطعیت
دراین روش فرض برآن است كه نوجوانان بدلیل فقدان اعتماد به‌نفس و احساس ضعف در برابر دیگران نمی‌توانند به تقاضا‌های نامعقول آنان جواب منفی بدهند . راه حل پیشنهادی عبارتست از تمرین در شرایط خطرساز ( كه قبلاً با توجه به شرایط سنی و موقعیت اجتماعی فرد مشخص شد‌ه‌است ) ، و مشابه‌سازی این شرایط مخاطر‌ه‌آمیز بگونه‌ای كه فرد وقتی در شرایط واقعی قرار گیرد با توجه به تمرین‌‌های انجام شده توان ایستادگی دربرابر تقاضا‌های نامعقول ازجمله دعوت به استعمال مواد مخدر را داشته باشند . این شرایط نه‌تنها درمورد پیشگیری از اعتیاد بلكه پیشگیری از عود مجدد اعتیاد در افراد بازپروری شده نیز مؤثر است. با توجه به سن، سواد و شرایط اجتماعی فرد امكان استفاده از تمرین فردی، مشاهدهٔ فیلم مناسب با نیاز فرد ویا تركیبی از دو روش وجود دارد. فرض برآن است كه مكانیزم‌های تنبیه و تقویت جانشین ( بندورا ۱۹۸۵ نقل از سیف ۲۱۶ : ۱۳۸۱ ) در این زمینه فعال می‌شوند و فرد را از عواقب اعمال خود آگاه می‌كنند.
 

●آموزش مهارت‌های زندگی و اطلاع رسانی
دراین روش فرض براین است كه فرد بدلیل فقدان تجربه و مهارت ممكن است در مسیر‌های انحرافی گرفتار آید و ازسوی كسانی راهنمایی شود كه فاقد صلاحیت لازم هستند . به همین دلیل با آموزش مهارت‌های پایه و نیز اطلاع رسانی درمورد مخاطرات موجود امكان پرهیز از شرایط منجر به سوءمصرف وجود دارد .

اجزاء این روش شامل موارد زیر هستند :
▪آموزش روش‌‌های تصمیم‌گیری و قبول مسئولیت
▪ آموزش روش‌‌های غلبه بر اضطراب و نگرانی
▪ اطلاع رسانی دربارهٔ میزان سوءمصرف مواد بین جوانان و كل جمعیت
▪ آگاهی و اطلاع رسانی دربارهٔ عوارض سوءمصرف مواد

از آنجایی که سیگار دروازه ورود به سایر اعتیادهاست بایستی از دوستان سیگاری دوری نمود حتی بسیاری از نوجوانان متعلق به خانواده های عاری از مواد مخدر اولین تجربۀ استعمال مواد را از دوستان خود فرامی گیرند و بیش از ۷۵ درصد موارد، اولین مصرف مواد بدنبال تعارف دوستان رخ می دهد.

لازم به توضیح است كه این برنامه بصورت وسیع تحت عنوان همیاران جوان توسط ادارهٔ كل زندان‌های استان خوزستان در سال ۱۳۷۷ انجام شد و با دعوت از دانش‌آموزان دبیرستان‌های اهواز درمجتمع فرهنگی ورزشی سپید این ادارهٔكل ضمن پر كردن قسمتی از اوقات فراغت این گروه از جوانان آموزش‌های لازم در زمینهٔ اعتیاد و مواد مخدر به آنان ارائه شد (زرگر ۱۹ : ۱۳۷۸) . پیشنهادات برنامه‌ریزی برای پر كردن اوقات فراغت جوانان بعنوان یك گروه درمعرض خطر از طریق گسترش فضا‌های ورزشی ، فرهنگی، هنری و آموزشی . برنامه‌ریزی برای آموزش روش‌‌های قاطعیت،مهارت‌های زندگی و واكسیناسیون ذهنی به افراد درمعرض خطر. آموزش والدین برای برخورد تربیتی مناسب با فرزندان و امن كردن محیط خانه برای پیشگیری از فرار عاطفی فرزندان و نیز واگذاری مسئولیت و اجازهٔ ابراز وجود به آنان جهت پیشگیری از انتخاب راه‌های انحرافی ابراز وجود ازسوی این گروه. ایجاد تشكل‌‌های دانش‌آموزی بعنوان مفری برای كسب هویت با تأكید ویژه بر اهداف تفریحی ، آموزشی و هنری .


سخن آخر
علاوه بر نوجوانان، بزرگسالان نیز در برابر اعتیاد آسیب پذیر هستند. همان طور که دوست معتاد بر نوجوان تاثیر دارد بر یک فرد بزرگسال نیز می تواند تاثیر بگذارد. فراموش نکنید هر موضوعی که نابهنجار و معضل تلقی شود به مرور زمان برای فرد ممکن است امری عادی جلوه کند. بنابراین خطرات بودن در چنین گروه هایی را جدی بگیرید و قبل از درمان به فکر پیشگیری باشید. همانطور که نوجوانان به دلایل مختلف می توانند آسیب پذیر باشند، علل گرایش به اعتیاد در بزرگسالان نیز عامل خطرناکی محسوب می شود.