تفاوت راهنمایی و مشاوره
سیدمحمد حسینی
گروهی از صاحب نظران، راهنمایی و مشاوره را به منزله امری مشابه دانسته و تفاوتی بین آنها قائل نشده اند. برخی نیز به وجود تفاوتهای بین ایندو، به قرار زیر اشاره کرداند:
1- در راهنمایی، فرد راهنما می تواند از طریق مطالعه پرونده تحصیلی مراجع یا مشورت با اولیای دانش آموز یا معلمان، به اطلاعات گسترده و وسیعی در مورد وی دست یابد. (برای انجام وحدت رویه در راهنمایی کردن باید از دستورالعمل ها، آیین نامه و بخشنامه ها استفاده نمود، مثل انتخاب رشته تحصیلی در دبیرستان) در صورتی که ممکن است در امر مشاوره و در ابتدای کار مشاور یا درمانگر فاقد چنین اطلاعات مفیدی باشد چرا که اغلب اوقات مراجع بدون مقدمه برای مشاوره مراجعه کرده و مشکل خود را با مشاور در میان می گذارد و این هنر درمانگر است که با سئوالات باز و بسته به جزییات مشکل مراجعه پی ببرد.
2- در راهنمایی مسئله وجود دارد و در مشاوره مشکل. در راهنمایی مشکل بیرون فرد وجود دارد اما در مشاوره روانشناسی مشکل درون فرد.
3- راهنمایی مفهومی کلی است و کاربرد وسیعی دارد و کلیه خدمات و فعالیتهای انجام شده، برای کمک به فرد را در بر می گیرد. تعدادی از این فعالیت ها عبارتند از: تهیۀ فهرستی از علایق، اطلاع رسانی، به کار گماری، آشنا سازی با محیط، ارزشیابی و همچنین مشاوره در حالی که مشاوره یکی از فنون اجرایی راهنمایی به حساب می آید و اصطلاحاً « قلب راهنمایی» نامیده می شود.
4- راهنمایی در وهله اول جنبه پیشگیری از مشکلات را دارد و مانع از بروز آنها می شود در حالی که مشاوره بر حل مسائل تاکید دارد و اولویت آن توجه به مشکلات می باشد به بیان ساده تر، راهنمایی از سقوط فرد به چاه ممانعت به عمل می آورد و از طریق مشاوره سعی می شود که فرد به چاه افتاده از چاه بیرون آورده شود.
5- انسانها در تمام مراح زندگی به راهنمایی نیاز دارند اما نیاز آنها به مشاوره، به معنای تخصصی آن مربوط به زمانی است که فرد دچار مشکل شوند.
6- تعداد جلسات راهنمایی خیلی کمتر از جلسات مشاوره است.
انواع راهنمایی
امر راهنمای با توجه به زمینه های مختلف به انواع گوناگون تقسیم می گردد. از نظر موضوع، راهنمایی در انواع (1) تحصیلی (2) شغلی (3) خانوادگی (4) بهداشتی (5) سازشی یا سازگاری طبقه بندی می شود. ازنظر اجرا نیز راهنمایی به انواع (1) فردی (2) گروهی تقسیم می گردد.
از نظر موضوع
تقسیم بندی راهنمایی از لحاظ موضوع، یک طبقه بندی قرار دادی است که صرفاً به منظور سهولت مطالعه و یا برنامه ریزی مواد درسی صورت می پذیرد و گرنه در عمل، از تمام انواع راهنمایی، به طور هم زمان استفاده به عمل می آید. شرح هر یک از انواع راهنمایی از لحاظ موضوعی به قرار زیر است.
1- راهنمایی تحصیلی
راهنمایی تحصیلی به دانش آموزان کمک می کند تا قادر گردد .
الف) دورس و رشتۀ تحصیلی مناسبی را برگزیند
ب) از قوانین آموزشگاه و مقررات آموزشی و امتحانی مطلع گردد
هدف راهنمایی تحصیلی برای دانش آموز بدون شک، کسب موفقیت تحصیلی است
از شیوه های اجرایی راهنمایی تحصیلی برای نیل به این هدف می توان از موارد زیر نام برد
• راهنمایی دانش آموز در کسب عادت صحیح مطالعه
• کمک به دانش آموزان عقب مانده تحصیلی یا پیشرفته ذهنی به منظور پیشرفت تا حداکثر ظرفیت خود
• آشنا ساختن دانش آموزان با چگونگی استفاده از منابع یاد گیری ، یادداشت برداری ، خلاصه نویسی
• آشنا ساختن دانش آموزان با ارتباط بین مواد درسی و رشته های تحصیلی بعدی و آگاه کردن آنان از رابطه بین رشته های تحصیلی و مشاغل
• کمک به دانش آموزان در ارزیابی صحیح توانایی ها و علایق خود
• کمک به معلمان در ارنطباق روش های تدریس خود با استعداد ها و نیاز مندی های فردی دانش آموزان
2- راهنمایی شغلی
از طریق راهنمایی شغلی به فرد کمک می شود تا پس از شناخت استعداد ها و رغبت ها و همچنین محدودیت ها خود
• شغل مناسبی را در جامعه انتخاب کند
• با گذراند دوره های آموزشی لازم برای به عهد گرفتن آن آماده گردد
• در انجام آن با موفقیت عمل کند
• نیازهای مادی و روانی خود را ارضا نماید
• موجبات بهبودی و ضع جامعه را فراهم آورد
3- راهنمایی خانوادگی
هدف از راهنمایی خانواده گی ارائه اطلاعات لازم به منظور کمک برقراری روابط سالم و متعادل بین اعضای خانواده و تامین آرامش و آسایش آن است.
• این روابط عبارتند از :
• روابط بین زن و مرد
• پدر و فرزند
• مادر و فرزند
• فرزندان با یکدیگر
4- راهنمایی بهداشتی
این نوع راهنمایی به منظور تامین سلامت جسمی و روانی ارائه می گردد و هدف اصلی آن پیشگیری از ابتلا به بیمارهای جسمی و روانی است. راهنمایی بهداشتی همچنین در موارد زیر نقش تعیین کننده ای دارد .
• حفظ سلامت فرد و اجتماع
• ایجاد زمینه به منظور پیشگیری از ابتلا بهه بیمارهای مسری و کنترل آنها
• ممانع از بروز حوادث ناگوار
5- راهنمایی سازشی
به فرد کمک می کند تا خود را با (1) خویشتن (2) دیگران (3) محیط سازگار کند. انجام این نوع راهنمایی مستلزم ارائه ی اطلاعات مناسب به فرد است تا در سایه ی خود شناسی ، اهداف تحصیلی ، شغلی و اجتماعی مناسبی برای خود برگزیند.
از نظر اجرا
از نظر اجرا راهنمایی به دو صورت: (1) فردی (2) گروهی انجام می پذیرد.
1- راهنمای فردی
در این نوع راهنمایی ، فرد به صورت انفرادی مورد هدایت و ارشاد قرار می گیرد.
2- راهنمایی گروهی
تعداد شرکت کنندگان در راهنمایی گروهی از یک نفر یشتر بوده و معمو لاً برای رسیدن به هدف معین یا اهداف شخصی در یک زمان و یک مکان دور هم جمع می شوند در خوص موضوع یا مطلب مشخصی بحث می کنند افراد شرکت کننده در راهنمایی گروهی صرفاً در صدد کسب اطلاعات لازم در زمینه های مختلف تحصیلی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و بهداشتی می باشند از این رو، راهنمایی گروهی در درجه ی اول نقش پیشگیری از بروز مشکلات در زمینه های مختلف را دارد و ضمن صرفه جوی در وقت و هزینه ،فرصت حداکثر بهره گیری از امکانت محدود را برای تعداد بیشتری از افراد فراهم می آورد.
معمولاً روش کار راهنمایی گروهی به صورت نمایش فیلم و سخنرانی است و سپس بحث و سوال و جواب در مورد موضوع صورت می گیرد .
انواع مشاوره
امر مشاوره همانند راهنمایی با توجه به زمینه های مختلف به انواع گوناگون تقسیم می شود از نظر موضوع به تحصیلی، شغلی، خانوادگی ، بهداشتی و سازشی یا سازگاری تقسیم می شود و از نظز اجرا نیز مشاوره در شکلهای فردی و گروهی صورت می پذیرد.
از نظر موضوع
تقسیم بندی مشاوره از نظر موضوعی صرفاً به دلیل سهولت مطالعه صورت می گیرد و گرنه در عمل بسیار از انواع مشاوره به طور همزمان مورد استفاده قرار می گیرد.
1- مشاورۀ تحصیلی
مشاوره تحصیلی مجموعه ی فعالیت هایی است که از طرف مشاوره به منظور رفع مشکلات تحصیلی مراجعان صورت می گیرد. برخی از فعالیتهای مشاوران در این زمینه عبارتند از:
• ارزیابی استعدادها، علایق و شخصیت دانش آموزان به قصد کمک به آنان در شناخت نقاط قوت و ضعف خود و تلاش در رفع کاستیها
• کمک به دانش آموزان دارای عقب ماندگی تحصیلی با هدف جبران عقب ماندگی آنان
• یاری به دانش آموزان باهوشی که زیر حد توان خود کار می کنند به منظور ارتقای پیشرفت تا حداکثر فعالیت
• یاری رساندن به دانش آموزان در جهت رفع نگرانیها و اضطراب امتحانی
• همکاری با والدین، معلمان و سایر کارکنان مدرسه در جهت رفع مشکلات تحصیلی دانش آموزان
2- مشاوره شغلی
مشاوره شغلی به منظور رفع مشکلات مراجعان در زمینه شغل صورت می گیرد .
تعدادی از فعالیت های مشاوران شغلی :
• ارزیابی و یژگیهای شخصیتی، استعدادها و مهارت های افراد و کمک به هماهنگ نمودن آنان با نوع شغل
• ایجاد نگرش مثبت نسبت به کار در افراد کارگریز
• کمک کردن به افراد برای هماهنگ شدن با مقرارت سازمان
• یاری رساندن به مراجعان در جهت سازگاری با سایر کارکنان
• کمک به مراجعان در جهت سازگاری با شغل جدید
3- مشاوره خانوادگی
مشکلات خانوادگی مانع تحقق استعدادهای اعضای خانواده شده و سبب بروز نابسامانیهای روانی و مشکلات رفتاری را فراهم می آورد .
بعضی از فعالیتهای مشاوران خانوادگی:
• کمک به زوجین به منظور کسب درک متقابل و داشتن انتظارات معقول از یکدیگر
• یاری رساندن به والدین در جهت اجتناب از شیوه های فرزند پروری استبدای ، سهل انگارانه یا تبعیض آمیز
• شناخت دانش آموزانی که به دلیل مشکلات خانوادگی از خانه فرای شده اند و یا اقدام به خودکشی نموده اند کمک کند.
4- مشاوره بهداشتی
این نوع مشاوره با هدف کاهش یا رفع عوارض مشکلات جسمانی یا روانی صورت می گیرد
برخی از فعالیتهای مشاوران بهداشتی عبارتند از :
• شناسایی دانش آموزان با مشکلات حسی مانند نزدیک بینی،دور بینی یا کم شنوایی
• شناسایی داری مشکلات تکلمی
• شناسایی دانش آموزان داری انحرافات در ستون فقرات و یا معلولیتهای حرکتی
• شناسایی دانش آموزان دارای درجات متفاوت اختلال در هوش و کمک به جایگزینی مناسب آنها
5- مشاوره سازشی
در این نوع مشاوره به افراد ی که ناتوان از سازگاری با خود، دیگران و محیط هستند کمک می شود تا مشکلات آنها رفع گردد.
برخی از فعالیتهای مشاوران سازشی عبارتند از :
• تلاش در رفع نیاز های معقول دانش آموزان با هدف رفع ناسازگاریها
• کمک به دانش آموزان برای درک و شناخت مسائل ، مشکلات و علل ناسازگاریها خود و کوشش در رفع آنها
• شناسایی دانش آموزان دارای مشکلات در روابط خود با دیگران
• ایجاد زمینه مناسب جهت سازگاری دانش آموزان با مقررات آموزشگاه
• شرکت دانش آموزان در فعالیتهای فوق برنامه جهت کمک به سازگاری آنان
از نظر اجرا
از نظر اجرا نیز مشاوره به دو نوع فردی و گروهی صورت می گیرد.
الف)مشاوره فردی
در مشاوره ی فردی نیز همانند راهنمایی فردی ، امر مشاوره به شیوۀ انفرادی صورت می گیرد و مراجع مشکلات خود را در زمینه های مادی، خانوادگی، سازشی و نظایر آن را مطرح می کند. توجه به مسائل فردی محرمانه شمردن آنها دراین نوع مشاروه دارای اهمیت ویژه ای است .
ب) مشاوره گروهی
مشاوره گروهی به صورت تلاش اندیشمندانه برای تغییر افکار، احساسات و رفتارهای گروه تعریف شده است.
منظور از گروه دو نفر یا بیشتر که دارای هدف مشترک، کنش متقابل، احساس عاطفی نسبت به هم دارند. تشکیل گروهها باعث می شود تا اعضای آنها بر یکدیگر تاثیر بگذارند و از یکدیگر تاثیر بپذیرند. به این امر پویایی گروهی گفته می شود. هدف پویایی گروهی ، تغییر نگرشها و رفتار فرد برای منطبق نمودن آنها با هنجار های گروهی است . کورت لوین بنیانگذار علم پویایی گروهی است.
روشها و فنون شناخت دانش آموزان
1- روشهای شناخت ذهنی
مشاور می تواند با استفاده از انواع روشهای شناخت ذهنی اطلاعات مفید و لازم دربارۀ دانش اموزان را بدست آورد.از خصوصیات روشهای شناخت ذهنی این است که نتایج سنجش تحت تاثیر نظر و قضاوت ارزیاب قرار گیرد از جمله روشهای شناخت ذهنی:
1- مشاهده
2- مصاحبه، پرسشنامه، مقیاس درجه بندی ، شرح حال نویسی و گروه سنجی
1- مشاهده
مشاهده یعنی توجه آگاهانه و آن را دقت در اعمال و رفتار فرد تعریف کرده اند .
این روش یکی از مهمترین فنون راهنمایی محسوب می شده و پایه و اساس بسیاری از روش های ارزیابی رفتار دانش آموزان است و زمانی مفید و موثر واقع می شود که مبتنی بر درک روشن ودقیق از رفتار دانش آموزان بوده و در واقع معین صورت می گیرد.
مشاهده فعالیتی ارادی و فعال است و نباید با دیدن که عملی است غیره ارادی است اشتباه گرفت. از طریق مشاهده خصوصیاتی چون : اضطراب،افسردگی، تحریک پذیری، تندخویی، تنش، خستگی و زود رنجی دانش آموز به سهولت قابل تشخیص است. همچنین موقعیت و مکان و زمان مشاوره دارای اهمیت زیادی است. از این رو دانش آموزان را باید در موقعیتهای گوناگون و روزهای مختلف مورد مشاهد قرار داد. بهترین موقعیتها ، معمولاً موقعیتهای طبیعی نظیر زنگ ورزش می باشد. واضح است که مشاهده گر نمی تواند موقعیت معینی را به طور کامل درک کند.
2- مصاحبه
یکی از مهمترین فنون راهنمایی و مشاوره که از قدیمیترین و رایجترین روشهای شناخت به حساب می آید. مصاحبه گفتگوی حضوری و دو جانبه بین مشاوران می باشد که به منظور نیل به هدف معین انجام می شود با وجود نیازبه وقت و هزینۀ زیاد هنوز هم این روش طریق مناسبی جهت کسب اطلاعات در زمینۀ رفتارهای عادی و غیر عادی مصاحبه شونده محسوب می شود.
انواع مصاحبه:
مصاحبه بر دو نوع است:
الف) مصاحبه تحقیقی
ب)مصاحبه مشاوره ای
مصاحبه تحقیقی معمولاً به وسیله مصاحبه گر اجرا می شود و مصاحبه های مشاوره ای چون امری تخصصی است صرفاً به وسیله مشاور انجام می شود.
مصاحبۀ تحقیقی از نظر هدف به چهار نوع تقسیم می گردد که عبارتنداز :
الف) مصاحبۀ اطلاعاتی
ب ) مصاحبۀ حقیقت یابی
پ ) مصاحبۀ عقیدتی
ت ) مصاحبۀ استخدامی
الف ) مصاحبه اطلاعاتی
اساساً به منظور جمع آورای اطلاعات در مورد مراجع یا عرضه اطلاعات به وی صورت می گیرد .
ب) مصاحبۀ حقیقت یابی
جهت تایید یا تکذیب اطلاعات قبلی و یا پاسخ برای نکات نا شناخته و مبهم انجام می شود .
پ ) مصاحبۀ عقیدتی
که قدری مشکلتر است، هدفش وقوف و به عقاید ، نگرش و ارزشهای فرد نسبت به امور و مسائل مختلف
ت ) مصاحبه استخدامی
به منظور کسب آگاهی از تجارب ، آمادگیها ، توانمنیها ، شخصیت و علایق مراجع در راستای شرایط احزار شغلی خاص انجام می شود .
3- پرسشنامه
پرسشنامه را ساده ترین، کم هزینه ترین و عملی ترین وسیلۀ گردآوری اطلاعات می دانند به همین دلیل هم هست که محققان به وفور از پرسشنامه استفاده می کنند و سازمانهای متعددی جامعه نیز به کمک این وسیله قادرند اطلاعات زیادی را کسب نمایند . در علوم تربیتی ، به ویژه در راهنمایی و مشاوره از این ابزار ارزشمند به منظور شناخت دانش آموزان و کمک و یاری به آنان ، استفاده های زیادی به عمل می آید.
پرسشنامه مجموعه ای منظم از سوالات است که به درستی برگزیده شده اند و به منظور سنجش خصوصیات فرد مورد استفاده قرار می گیرد و اگر با دقت تهیه و تنظیم گردداطلاعات ارزشمندی را درمورد رفتار دانش آموزان در اختیار مشاور قرار می دهد.
پرسشنامه شامل پرسشهای در مورد: امور ومسائل خانوادگی، محیط زندگی، سلامت جسمانی ، فعالیت های فوق برنامه، طرح ریزیهای تحصیلی و شغلی، بهداشتی، عادات مطالعه و .....
4- مقیاس های درجه بندی رفتار
یکی دیگر از شیوه ای شناخت دانش آموزان مقیاس درجه بندی است. درجه بندی یکی از فنون راهنمایی است که از طریق آن خصوصیات و همچنین رفتار های بارز و قابل مشاهده دانش آموزان در زمینه ی مشخصی ارزیابی می شود.
مقیاس درجه بندی معمولاً برای ارزیابی رفتارها و خصیصه هایی به کار می رود که برای آنها ابزار انداز گیری دقیقی وجود ندارد. همچنین این روش برای بررسی اعتبار سایرروشهای شناخت مورد استفاده قرار می گیرد.
درجه بندی رفتار هم از طریق ارزشیابی به وسیله مشاهده گران مهارت یافته صورت می پذیرد. به بیان دیگر یا از معلمان و مشاوران و سایر افراد خواسته می شود تا دانش آموز را در زمینه هایی مانند همکاری با دیگران، اعتماد به نفس، جدیت، انضباط و قدرت رهبری ارزیابی کنند و یا این که از خود دانش آموزان خواسته می شود تا براساس مقیاس درجه بندی به ارزیابی خویش اقدام کنند. نتایج بدست آمده از مقیاس درجه بندی هم در شناخت نقاط قوت و هم نقاط ضعف دانش آموز می تواند مفید واقع شود و هم در جلسات مشاوره مورد استفاده قرار گیرد.
5- شرح حال نویسی
شرح حال به معنای گزارش کتبی مراجع درباره وقایع زندگی خود در گذشته، حال و آینده است و یکی از شیوهای مهم شناخت می باشد که علاوه بر ارائه اطلاعات لازم، اهداف، نگرشها، ارزشها، تمایلات و احساسات فرد را در زمینه های گوناگون نیز مشخص می سازد.
این روش همواره توسط محققان علوم اجتماعی و مورخان برای کسب اطلاعات در باره سوابق ، نوع روابط و شیوه های زندگی مردم مورد استفاده قرار گرفته است. نوعی از شرح حال نویسی، علم رجال است که که زمرۀ علوم مورد توجه در جهان اسلام بوده است و به وسیله ی آن ویژگیهای روایان حدیث اعم از احوال، صداقت و درستی گفتار و کردار آنان مورد توجه قرار می گیرد. همچنین تاریخ فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی حاوی شرح حال ادبا، اندیشمندان، شعرا، نویسندگان و هنرمندانی است که هریک در گسترش این فرهنگ عظیم و غنای آن سهم به سزایی داشته اند.
شرح حال نویسی امروزه بیشتر در کلینیکهای پزشکی و روانپزشکی مورد توجه قار می گیرد و روانشناسان، روانپزشکان و روانکاوی، به اطلاعات حاصله از این طریق بسیار اهمیت داده و در تنظیم پرونده مراجع به دریافت شرح حال وی نیز اقدام می کنند. در آموزش و پرورش، به ویژه در برنامه های راهنمایی آموزشگاه ها نیز از این فن استفاده زیادی به عمل می آید و مشاوران با کمک آن با دیدگاهها و مشکلات دانش آموزان آشنا شده و آنان را در زمینه یابی علل مشکلات و چگونگی حل آنها یاری می دهند. برخی نوجوانان وقایع زندگی خود را در دفترچه خاطرات یادداشت می کنند که این امر میتواند مشاوران را در شناخت احساسات، افکار و حالات روانی و عواطفی آنان یاری دهد.
2- در راهنمایی مسئله وجود دارد و در مشاوره مشکل. در راهنمایی مشکل بیرون فرد وجود دارد اما در مشاوره روانشناسی مشکل درون فرد.
3- راهنمایی مفهومی کلی است و کاربرد وسیعی دارد و کلیه خدمات و فعالیتهای انجام شده، برای کمک به فرد را در بر می گیرد. تعدادی از این فعالیت ها عبارتند از: تهیۀ فهرستی از علایق، اطلاع رسانی، به کار گماری، آشنا سازی با محیط، ارزشیابی و همچنین مشاوره در حالی که مشاوره یکی از فنون اجرایی راهنمایی به حساب می آید و اصطلاحاً « قلب راهنمایی» نامیده می شود.
4- راهنمایی در وهله اول جنبه پیشگیری از مشکلات را دارد و مانع از بروز آنها می شود در حالی که مشاوره بر حل مسائل تاکید دارد و اولویت آن توجه به مشکلات می باشد به بیان ساده تر، راهنمایی از سقوط فرد به چاه ممانعت به عمل می آورد و از طریق مشاوره سعی می شود که فرد به چاه افتاده از چاه بیرون آورده شود.
5- انسانها در تمام مراح زندگی به راهنمایی نیاز دارند اما نیاز آنها به مشاوره، به معنای تخصصی آن مربوط به زمانی است که فرد دچار مشکل شوند.
6- تعداد جلسات راهنمایی خیلی کمتر از جلسات مشاوره است.
انواع راهنمایی
امر راهنمای با توجه به زمینه های مختلف به انواع گوناگون تقسیم می گردد. از نظر موضوع، راهنمایی در انواع (1) تحصیلی (2) شغلی (3) خانوادگی (4) بهداشتی (5) سازشی یا سازگاری طبقه بندی می شود. ازنظر اجرا نیز راهنمایی به انواع (1) فردی (2) گروهی تقسیم می گردد.
از نظر موضوع
تقسیم بندی راهنمایی از لحاظ موضوع، یک طبقه بندی قرار دادی است که صرفاً به منظور سهولت مطالعه و یا برنامه ریزی مواد درسی صورت می پذیرد و گرنه در عمل، از تمام انواع راهنمایی، به طور هم زمان استفاده به عمل می آید. شرح هر یک از انواع راهنمایی از لحاظ موضوعی به قرار زیر است.
1- راهنمایی تحصیلی
راهنمایی تحصیلی به دانش آموزان کمک می کند تا قادر گردد .
الف) دورس و رشتۀ تحصیلی مناسبی را برگزیند
ب) از قوانین آموزشگاه و مقررات آموزشی و امتحانی مطلع گردد
هدف راهنمایی تحصیلی برای دانش آموز بدون شک، کسب موفقیت تحصیلی است
از شیوه های اجرایی راهنمایی تحصیلی برای نیل به این هدف می توان از موارد زیر نام برد
• راهنمایی دانش آموز در کسب عادت صحیح مطالعه
• کمک به دانش آموزان عقب مانده تحصیلی یا پیشرفته ذهنی به منظور پیشرفت تا حداکثر ظرفیت خود
• آشنا ساختن دانش آموزان با چگونگی استفاده از منابع یاد گیری ، یادداشت برداری ، خلاصه نویسی
• آشنا ساختن دانش آموزان با ارتباط بین مواد درسی و رشته های تحصیلی بعدی و آگاه کردن آنان از رابطه بین رشته های تحصیلی و مشاغل
• کمک به دانش آموزان در ارزیابی صحیح توانایی ها و علایق خود
• کمک به معلمان در ارنطباق روش های تدریس خود با استعداد ها و نیاز مندی های فردی دانش آموزان
2- راهنمایی شغلی
از طریق راهنمایی شغلی به فرد کمک می شود تا پس از شناخت استعداد ها و رغبت ها و همچنین محدودیت ها خود
• شغل مناسبی را در جامعه انتخاب کند
• با گذراند دوره های آموزشی لازم برای به عهد گرفتن آن آماده گردد
• در انجام آن با موفقیت عمل کند
• نیازهای مادی و روانی خود را ارضا نماید
• موجبات بهبودی و ضع جامعه را فراهم آورد
3- راهنمایی خانوادگی
هدف از راهنمایی خانواده گی ارائه اطلاعات لازم به منظور کمک برقراری روابط سالم و متعادل بین اعضای خانواده و تامین آرامش و آسایش آن است.
• این روابط عبارتند از :
• روابط بین زن و مرد
• پدر و فرزند
• مادر و فرزند
• فرزندان با یکدیگر
4- راهنمایی بهداشتی
این نوع راهنمایی به منظور تامین سلامت جسمی و روانی ارائه می گردد و هدف اصلی آن پیشگیری از ابتلا به بیمارهای جسمی و روانی است. راهنمایی بهداشتی همچنین در موارد زیر نقش تعیین کننده ای دارد .
• حفظ سلامت فرد و اجتماع
• ایجاد زمینه به منظور پیشگیری از ابتلا بهه بیمارهای مسری و کنترل آنها
• ممانع از بروز حوادث ناگوار
5- راهنمایی سازشی
به فرد کمک می کند تا خود را با (1) خویشتن (2) دیگران (3) محیط سازگار کند. انجام این نوع راهنمایی مستلزم ارائه ی اطلاعات مناسب به فرد است تا در سایه ی خود شناسی ، اهداف تحصیلی ، شغلی و اجتماعی مناسبی برای خود برگزیند.
از نظر اجرا
از نظر اجرا راهنمایی به دو صورت: (1) فردی (2) گروهی انجام می پذیرد.
1- راهنمای فردی
در این نوع راهنمایی ، فرد به صورت انفرادی مورد هدایت و ارشاد قرار می گیرد.
2- راهنمایی گروهی
تعداد شرکت کنندگان در راهنمایی گروهی از یک نفر یشتر بوده و معمو لاً برای رسیدن به هدف معین یا اهداف شخصی در یک زمان و یک مکان دور هم جمع می شوند در خوص موضوع یا مطلب مشخصی بحث می کنند افراد شرکت کننده در راهنمایی گروهی صرفاً در صدد کسب اطلاعات لازم در زمینه های مختلف تحصیلی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و بهداشتی می باشند از این رو، راهنمایی گروهی در درجه ی اول نقش پیشگیری از بروز مشکلات در زمینه های مختلف را دارد و ضمن صرفه جوی در وقت و هزینه ،فرصت حداکثر بهره گیری از امکانت محدود را برای تعداد بیشتری از افراد فراهم می آورد.
معمولاً روش کار راهنمایی گروهی به صورت نمایش فیلم و سخنرانی است و سپس بحث و سوال و جواب در مورد موضوع صورت می گیرد .
انواع مشاوره
امر مشاوره همانند راهنمایی با توجه به زمینه های مختلف به انواع گوناگون تقسیم می شود از نظر موضوع به تحصیلی، شغلی، خانوادگی ، بهداشتی و سازشی یا سازگاری تقسیم می شود و از نظز اجرا نیز مشاوره در شکلهای فردی و گروهی صورت می پذیرد.
از نظر موضوع
تقسیم بندی مشاوره از نظر موضوعی صرفاً به دلیل سهولت مطالعه صورت می گیرد و گرنه در عمل بسیار از انواع مشاوره به طور همزمان مورد استفاده قرار می گیرد.
1- مشاورۀ تحصیلی
مشاوره تحصیلی مجموعه ی فعالیت هایی است که از طرف مشاوره به منظور رفع مشکلات تحصیلی مراجعان صورت می گیرد. برخی از فعالیتهای مشاوران در این زمینه عبارتند از:
• ارزیابی استعدادها، علایق و شخصیت دانش آموزان به قصد کمک به آنان در شناخت نقاط قوت و ضعف خود و تلاش در رفع کاستیها
• کمک به دانش آموزان دارای عقب ماندگی تحصیلی با هدف جبران عقب ماندگی آنان
• یاری به دانش آموزان باهوشی که زیر حد توان خود کار می کنند به منظور ارتقای پیشرفت تا حداکثر فعالیت
• یاری رساندن به دانش آموزان در جهت رفع نگرانیها و اضطراب امتحانی
• همکاری با والدین، معلمان و سایر کارکنان مدرسه در جهت رفع مشکلات تحصیلی دانش آموزان
2- مشاوره شغلی
مشاوره شغلی به منظور رفع مشکلات مراجعان در زمینه شغل صورت می گیرد .
تعدادی از فعالیت های مشاوران شغلی :
• ارزیابی و یژگیهای شخصیتی، استعدادها و مهارت های افراد و کمک به هماهنگ نمودن آنان با نوع شغل
• ایجاد نگرش مثبت نسبت به کار در افراد کارگریز
• کمک کردن به افراد برای هماهنگ شدن با مقرارت سازمان
• یاری رساندن به مراجعان در جهت سازگاری با سایر کارکنان
• کمک به مراجعان در جهت سازگاری با شغل جدید
3- مشاوره خانوادگی
مشکلات خانوادگی مانع تحقق استعدادهای اعضای خانواده شده و سبب بروز نابسامانیهای روانی و مشکلات رفتاری را فراهم می آورد .
بعضی از فعالیتهای مشاوران خانوادگی:
• کمک به زوجین به منظور کسب درک متقابل و داشتن انتظارات معقول از یکدیگر
• یاری رساندن به والدین در جهت اجتناب از شیوه های فرزند پروری استبدای ، سهل انگارانه یا تبعیض آمیز
• شناخت دانش آموزانی که به دلیل مشکلات خانوادگی از خانه فرای شده اند و یا اقدام به خودکشی نموده اند کمک کند.
4- مشاوره بهداشتی
این نوع مشاوره با هدف کاهش یا رفع عوارض مشکلات جسمانی یا روانی صورت می گیرد
برخی از فعالیتهای مشاوران بهداشتی عبارتند از :
• شناسایی دانش آموزان با مشکلات حسی مانند نزدیک بینی،دور بینی یا کم شنوایی
• شناسایی داری مشکلات تکلمی
• شناسایی دانش آموزان داری انحرافات در ستون فقرات و یا معلولیتهای حرکتی
• شناسایی دانش آموزان دارای درجات متفاوت اختلال در هوش و کمک به جایگزینی مناسب آنها
5- مشاوره سازشی
در این نوع مشاوره به افراد ی که ناتوان از سازگاری با خود، دیگران و محیط هستند کمک می شود تا مشکلات آنها رفع گردد.
برخی از فعالیتهای مشاوران سازشی عبارتند از :
• تلاش در رفع نیاز های معقول دانش آموزان با هدف رفع ناسازگاریها
• کمک به دانش آموزان برای درک و شناخت مسائل ، مشکلات و علل ناسازگاریها خود و کوشش در رفع آنها
• شناسایی دانش آموزان دارای مشکلات در روابط خود با دیگران
• ایجاد زمینه مناسب جهت سازگاری دانش آموزان با مقررات آموزشگاه
• شرکت دانش آموزان در فعالیتهای فوق برنامه جهت کمک به سازگاری آنان
از نظر اجرا
از نظر اجرا نیز مشاوره به دو نوع فردی و گروهی صورت می گیرد.
الف)مشاوره فردی
در مشاوره ی فردی نیز همانند راهنمایی فردی ، امر مشاوره به شیوۀ انفرادی صورت می گیرد و مراجع مشکلات خود را در زمینه های مادی، خانوادگی، سازشی و نظایر آن را مطرح می کند. توجه به مسائل فردی محرمانه شمردن آنها دراین نوع مشاروه دارای اهمیت ویژه ای است .
ب) مشاوره گروهی
مشاوره گروهی به صورت تلاش اندیشمندانه برای تغییر افکار، احساسات و رفتارهای گروه تعریف شده است.
منظور از گروه دو نفر یا بیشتر که دارای هدف مشترک، کنش متقابل، احساس عاطفی نسبت به هم دارند. تشکیل گروهها باعث می شود تا اعضای آنها بر یکدیگر تاثیر بگذارند و از یکدیگر تاثیر بپذیرند. به این امر پویایی گروهی گفته می شود. هدف پویایی گروهی ، تغییر نگرشها و رفتار فرد برای منطبق نمودن آنها با هنجار های گروهی است . کورت لوین بنیانگذار علم پویایی گروهی است.
روشها و فنون شناخت دانش آموزان
1- روشهای شناخت ذهنی
مشاور می تواند با استفاده از انواع روشهای شناخت ذهنی اطلاعات مفید و لازم دربارۀ دانش اموزان را بدست آورد.از خصوصیات روشهای شناخت ذهنی این است که نتایج سنجش تحت تاثیر نظر و قضاوت ارزیاب قرار گیرد از جمله روشهای شناخت ذهنی:
1- مشاهده
2- مصاحبه، پرسشنامه، مقیاس درجه بندی ، شرح حال نویسی و گروه سنجی
1- مشاهده
مشاهده یعنی توجه آگاهانه و آن را دقت در اعمال و رفتار فرد تعریف کرده اند .
این روش یکی از مهمترین فنون راهنمایی محسوب می شده و پایه و اساس بسیاری از روش های ارزیابی رفتار دانش آموزان است و زمانی مفید و موثر واقع می شود که مبتنی بر درک روشن ودقیق از رفتار دانش آموزان بوده و در واقع معین صورت می گیرد.
مشاهده فعالیتی ارادی و فعال است و نباید با دیدن که عملی است غیره ارادی است اشتباه گرفت. از طریق مشاهده خصوصیاتی چون : اضطراب،افسردگی، تحریک پذیری، تندخویی، تنش، خستگی و زود رنجی دانش آموز به سهولت قابل تشخیص است. همچنین موقعیت و مکان و زمان مشاوره دارای اهمیت زیادی است. از این رو دانش آموزان را باید در موقعیتهای گوناگون و روزهای مختلف مورد مشاهد قرار داد. بهترین موقعیتها ، معمولاً موقعیتهای طبیعی نظیر زنگ ورزش می باشد. واضح است که مشاهده گر نمی تواند موقعیت معینی را به طور کامل درک کند.
2- مصاحبه
یکی از مهمترین فنون راهنمایی و مشاوره که از قدیمیترین و رایجترین روشهای شناخت به حساب می آید. مصاحبه گفتگوی حضوری و دو جانبه بین مشاوران می باشد که به منظور نیل به هدف معین انجام می شود با وجود نیازبه وقت و هزینۀ زیاد هنوز هم این روش طریق مناسبی جهت کسب اطلاعات در زمینۀ رفتارهای عادی و غیر عادی مصاحبه شونده محسوب می شود.
انواع مصاحبه:
مصاحبه بر دو نوع است:
الف) مصاحبه تحقیقی
ب)مصاحبه مشاوره ای
مصاحبه تحقیقی معمولاً به وسیله مصاحبه گر اجرا می شود و مصاحبه های مشاوره ای چون امری تخصصی است صرفاً به وسیله مشاور انجام می شود.
مصاحبۀ تحقیقی از نظر هدف به چهار نوع تقسیم می گردد که عبارتنداز :
الف) مصاحبۀ اطلاعاتی
ب ) مصاحبۀ حقیقت یابی
پ ) مصاحبۀ عقیدتی
ت ) مصاحبۀ استخدامی
الف ) مصاحبه اطلاعاتی
اساساً به منظور جمع آورای اطلاعات در مورد مراجع یا عرضه اطلاعات به وی صورت می گیرد .
ب) مصاحبۀ حقیقت یابی
جهت تایید یا تکذیب اطلاعات قبلی و یا پاسخ برای نکات نا شناخته و مبهم انجام می شود .
پ ) مصاحبۀ عقیدتی
که قدری مشکلتر است، هدفش وقوف و به عقاید ، نگرش و ارزشهای فرد نسبت به امور و مسائل مختلف
ت ) مصاحبه استخدامی
به منظور کسب آگاهی از تجارب ، آمادگیها ، توانمنیها ، شخصیت و علایق مراجع در راستای شرایط احزار شغلی خاص انجام می شود .
3- پرسشنامه
پرسشنامه را ساده ترین، کم هزینه ترین و عملی ترین وسیلۀ گردآوری اطلاعات می دانند به همین دلیل هم هست که محققان به وفور از پرسشنامه استفاده می کنند و سازمانهای متعددی جامعه نیز به کمک این وسیله قادرند اطلاعات زیادی را کسب نمایند . در علوم تربیتی ، به ویژه در راهنمایی و مشاوره از این ابزار ارزشمند به منظور شناخت دانش آموزان و کمک و یاری به آنان ، استفاده های زیادی به عمل می آید.
پرسشنامه مجموعه ای منظم از سوالات است که به درستی برگزیده شده اند و به منظور سنجش خصوصیات فرد مورد استفاده قرار می گیرد و اگر با دقت تهیه و تنظیم گردداطلاعات ارزشمندی را درمورد رفتار دانش آموزان در اختیار مشاور قرار می دهد.
پرسشنامه شامل پرسشهای در مورد: امور ومسائل خانوادگی، محیط زندگی، سلامت جسمانی ، فعالیت های فوق برنامه، طرح ریزیهای تحصیلی و شغلی، بهداشتی، عادات مطالعه و .....
4- مقیاس های درجه بندی رفتار
یکی دیگر از شیوه ای شناخت دانش آموزان مقیاس درجه بندی است. درجه بندی یکی از فنون راهنمایی است که از طریق آن خصوصیات و همچنین رفتار های بارز و قابل مشاهده دانش آموزان در زمینه ی مشخصی ارزیابی می شود.
مقیاس درجه بندی معمولاً برای ارزیابی رفتارها و خصیصه هایی به کار می رود که برای آنها ابزار انداز گیری دقیقی وجود ندارد. همچنین این روش برای بررسی اعتبار سایرروشهای شناخت مورد استفاده قرار می گیرد.
درجه بندی رفتار هم از طریق ارزشیابی به وسیله مشاهده گران مهارت یافته صورت می پذیرد. به بیان دیگر یا از معلمان و مشاوران و سایر افراد خواسته می شود تا دانش آموز را در زمینه هایی مانند همکاری با دیگران، اعتماد به نفس، جدیت، انضباط و قدرت رهبری ارزیابی کنند و یا این که از خود دانش آموزان خواسته می شود تا براساس مقیاس درجه بندی به ارزیابی خویش اقدام کنند. نتایج بدست آمده از مقیاس درجه بندی هم در شناخت نقاط قوت و هم نقاط ضعف دانش آموز می تواند مفید واقع شود و هم در جلسات مشاوره مورد استفاده قرار گیرد.
5- شرح حال نویسی
شرح حال به معنای گزارش کتبی مراجع درباره وقایع زندگی خود در گذشته، حال و آینده است و یکی از شیوهای مهم شناخت می باشد که علاوه بر ارائه اطلاعات لازم، اهداف، نگرشها، ارزشها، تمایلات و احساسات فرد را در زمینه های گوناگون نیز مشخص می سازد.
این روش همواره توسط محققان علوم اجتماعی و مورخان برای کسب اطلاعات در باره سوابق ، نوع روابط و شیوه های زندگی مردم مورد استفاده قرار گرفته است. نوعی از شرح حال نویسی، علم رجال است که که زمرۀ علوم مورد توجه در جهان اسلام بوده است و به وسیله ی آن ویژگیهای روایان حدیث اعم از احوال، صداقت و درستی گفتار و کردار آنان مورد توجه قرار می گیرد. همچنین تاریخ فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی حاوی شرح حال ادبا، اندیشمندان، شعرا، نویسندگان و هنرمندانی است که هریک در گسترش این فرهنگ عظیم و غنای آن سهم به سزایی داشته اند.
شرح حال نویسی امروزه بیشتر در کلینیکهای پزشکی و روانپزشکی مورد توجه قار می گیرد و روانشناسان، روانپزشکان و روانکاوی، به اطلاعات حاصله از این طریق بسیار اهمیت داده و در تنظیم پرونده مراجع به دریافت شرح حال وی نیز اقدام می کنند. در آموزش و پرورش، به ویژه در برنامه های راهنمایی آموزشگاه ها نیز از این فن استفاده زیادی به عمل می آید و مشاوران با کمک آن با دیدگاهها و مشکلات دانش آموزان آشنا شده و آنان را در زمینه یابی علل مشکلات و چگونگی حل آنها یاری می دهند. برخی نوجوانان وقایع زندگی خود را در دفترچه خاطرات یادداشت می کنند که این امر میتواند مشاوران را در شناخت احساسات، افکار و حالات روانی و عواطفی آنان یاری دهد.
