فنون و ابزارهای مشاوره

فنون و مهارتهای مشاوره ای
هدف از به کار گیری " فنون مشاوره " به دست آوردن اطلاعات لازم  جهت کمک به مراجعان است تا به شناخت بهتری از خود برسند تا بتوانند تصمیم مناسبی اتخاذ کنند يكى از مسائل مهم و بنیادی براى مشاوران، آگاهى از فنون گوناگون مشاوره و يادگيرى آنها مى‏باشد تنوع مشكلات و روحيات مراجعان به قدرى است كه مشاور هرچه با فنون بيشترى آشنا باشد و تجربه افزون‏ترى در به كارگيرى آنها كسب كند د رنهایت از يادگيرى فنون جديد بى ‏نياز نخواهد بود

فنونی برای ایجاد رابطه درمانی
رابطه درمانی درست ، بستر لازم را برای تداوم رابطه بین مراجع و مشاور و تغییر رفتار مراجع فراهم می کند . شکل گیری رابطه درمانی ، منوط به پذیرش مراجع و فراهم کردن وضعیتی راحت برای اوست
پذیرش مراجع
در اولین گام مشاور باید نگرش مثبتی توام با توجه ، احترام و عشق بدون قید و شرط نسبت به مراجع و پذیرش او به عنوان یک انسان همانگونه که هست داشته باشد که در این صورت این نگرش دررفتار او نیز انعکاس خواهد یافت .
فراهم کردن وضعیتی راحت برای مراجع
برخی از مراجعان نسبت به روان شناس نگرش منفی دارند که این نگرش منفی می تواند اضطراب ایجاد کند . بنابراین لازم است ابتدا بیمار را در وضعیت راحتی قرار دهید ، از اضطراب او کم کنید و سپس سوالات خود را مطرح کنید . سعی کنید فضای اتاق مشاوره آرام بخش و دلپذیر باشد . ابتدا خودتان را معرفی نمایید . از مراجع بپرسید که ترجیح می دهد او را با چه نامی صدا کنید .( نام خانواگی  یا نام کوچک ) و طبق نظر او عمل کنید . به علاوه اطلاعات اولیه مربوط به سن ، شغل ، تحصیلات و ... را خودتان بدست آورید .
تماس چشمی مناسب :
تماس چشمی مناسب در برقرای رابطه درمانی و تداوم آن نقش زیادی دارد و به مراجع این احساس را می دهد که در مرکز توجه است . از دزدیدن نگاه خود از مراجع یا زیر چشمی نگاه کردن به وی ، به ویژه زمانی که مراجع متوجه نیست ، خود داری کنید زیرا این کار به رابطه درمانی لطمه می زند و مانع از این می شود که مراجع به شما اعتماد  کند .
حفظ فاصله مناسب
حفظ فاصله مناسب با مراجع نیز در شکل گیری و تداوم رابطه درمانی نقش دارد . حداقل یک یا دو متر فاصله  در رابطه درمانی توصیه می شود . مراجعینی که فاصله دورتری را انتخاب می کنند ممکن است دچار اضطراب باشند یا احساس شرم کنند . به علاوه بهتر است بین مراجع و مشاور مانعی نباشد . هم چنین مشاور نباید پشت میز بنشیند بلکه بهتر است رو به روی مراجع یا کنار او بنشیند . به این ترتیب مراجع احساس راحتی و آرامش بیشتری می کند .
وضعیت بدنی راحت
اتخاذ وضعیتی راحت تر از آرامش درونی مشاور حکایت دارد ،آرامشی که  می تواند به مراجع منتقل شود . تکان دادن مداوم دستها و پاها ، حرکات تیماری ( خاراندن گوش ،بینی ، صورت و ... ) دست به سینه یا روی لبه صندلی نشستن ، لم دادن بیش از اندازه ، وول خوردن درمانگر در جای خود ، همگی نشانگر نا آرامی مشاور هستند و مانع از انتقال آرامش به مراجع و شکل گیری رابطه درمانی می شوند.
زبان بدن
حالت های چهر ه ای درمانگر مانند اخم کردن ، حالت نگاه ، لحن کلام و تن صدا بسیار مهم هستند . با توجه به زبان بدن خود ،به ویژه حالتهای چهره ای می توانید روند شکل گیری اعتماد را در مراجع تسهیل کنید .
فن گوش دادن
گوش دادن یکی از فنون بسیار مهم مشاوره ای است و مهارتی است که به توجه و تمرین نیازمند است .وقتی به دقت به سخنان دیگری گوش می دهید ،فرد احساس می کند که به او توجه دارید و او را درک می کنید . این کار به شکل گیری و ادامه رابطه درمانی کمک می کند . همچنین به شما کمک تا اطلاعات بیشتری از مراجع به دست آورید . برای گوش دادن باید :
به مراجع نگاه کنید
حرکات چهره ایی مناسبی داشته باشید
زبان بدن مناسبی داشته باشید .
سوال بپرسید
 از فنون باز پردازی و خلاصه کردن استفاده کنید
باز خورد دهید
فنون سوال پرسیدن
در مشاوره  پیش از ازدواج ما به اطلاعات زیادی نیازمندیم که سوال پرسیدن دستیابی به این اطلاعات مهم را میسر می کند .انواع شیوه های سوال پرسیدن  از مراجعان :
سوال باز
به سوالات تشریحی شباهت دارند و مراجع را به صحبت بیشتر ترغیب می کنند .
سوالات بسته
این سوالات پاسخ های کوتاهی را به دنبال دارند در صورتیکه  میخواهید از مراجعان پیش از ازدواج اطلاعات دقیقی بدست آورید از این نوع سوالات استفاده کنید .
سوالات چند گزینه ای
این سوالات اغلب بین سوالات باز و بسته قرار میگیرند.  مشاور چند گزینه را پیشنهاد میکند و مراجع باید گزینه مورد نظر را از بین گزینه ها انتخاب کند.
سوالات چرخشی :
این سوالات ظاهرا" پاسخ بلی یا خیر به همراه دارد اما قصد مشاور از آنها فراخواندن اطلاعات بیشتر است.
سوالات غیر مستقیم یا تلویحی
سوالاتی هستند که به شکل یک اظهار نظر بیان میشوند.
سوالات هدایت کننده
این سوالات مراجع را به سمتی سوق میدهند که به سوالات شما شفاف پاسخ دهد.
فن انتظار علامت
زمانیکه احتمال رفتاری خاص (مانند مصرف الکل ، بد رفتاری با نامزد و ...) داشته باشد از این فن استفاده کنید زیرا به بیمار این احساس القا میشود که شما انتظار شنیدن علایم و نشانه هایی را دارید.  برای مثال مراجع سیگار یا مواد مخدر مصرف میکند اما به دلایلی در مورد آن صحبت نمی کند. در این مورد بهتر است درباره میزان و چگونگی مصرف سیگار و مواد مخدر از وی سوالاتی بپرسید . این پرسش ها مراجع را در وضعیت قرار میدهند که به جای امتناع از پاسخ به سوالات شما پاسخ دهد.
 
فن تسهیل
به کمک این فن مراجع را به صحبت بیشتر ترغیب می کنید. تسهیل میتواند کلامی باشد مانند آها ، متوجه هستم ، ادامه بده و یا به صورت غیر کلامی باشد مانند تکان دادن سر ، خم شدن به طرف بیمار به این منظور که صحبت بیمار را بهتر بشنوید.
فن عادی سازی
با این فن به مراجع کمک میکنید تا از مواردی که از بیان آنها شرم دارد حرف بزند. از این فن می توان برای دریافت اطلاعاتی در زمینه سو مصرف الکل و مواد ، روابط جنسی ، مشکلات قانونی و ... استفاده کرد.
فن دعوت کردن
عبارات یا سوالاتی که مراجع را به صحبت بیشر ترغیب می کند و عبارات ( دعوت کننده ) نامیده می شوند. پس از کاربرد این فن باید به دنبال آ ن سکوت کنید و منتظر پاسخ مراجع باشید. البته سکوت و توجه مشاور نیز به نوعی مشابه دعوت کردن است ، متنها از نوع غیر کلامی.
فن اختصاص کردن
این فن به منظور روشن سازی یک موضوع خاص یا مساله مبهم به کار می رود. از این فن در مصاحبه تشخیصی و مشاوره و روان درمانی  استفاده می شود. مشاور ابتدا یک موضوع نسبتا" کلی را پیش می کشد و به تدریج مسائل اختصاصی تری را مطرح میکند.
فن مقابله با سکوت
سکوت در مشاوره  و روان در مانی اجتناب ناپذیر است ، زیرا بیماران گاهی برای جمع و جور کردن افکارشان سکوت می کنند . در صورتی که سکوت بیش از یک تا 2 دقیقه به طول  انجامد باید دلایل آن را بررسی کنید. به این منظور می توانید مطالب گفته شده توسط مراجع را خلاصه کنید و سپس به کمک فن دعوت کردن از او بخواهید به صحبت خود ادامه دهد.
فن اطمینان بخشی
اطمینان بخشی نوعی پاسخ هم دلانه است که به منظور تقویت اعتماد به نفس و القای حمایت از مراجع به کار می رود. در این فن درمانگر با تاکید بر واقعیت ها  وتوان مندی های مراجع به او اطمینان می دهد. 
 
فن هم دلی
یکی از مهم ترین مهارت ها در فرایند مشاوره و روان درمانی فن هم دلی است . این مهارت نیز مانند هر مهارت دیگری به آموزش و تمرین نیازمند است. در این فن مشاور خود را جای مراجع میگذارد و سعی میکند مسائل را از دیدگاه او ببیند. توجه داشته باشید در رابطه موارد خاص مانند سوانح طبیعی بلایای انسانی و بیماری های بدخیم نمیتوان با مراجع هم دلی کرد  زیرا او با وضعیت بسیار دردناک مواجه است و به این باور است که هیچ کس حتی درمانگر هم نمی تواند او را درک کند. در این موارد بهتر است از فن انعکاس استفاده کنید.
فن تبیین
تبین یا علت یابی فنی است که به مراجعان کمک می کند تا به دلایل و انگیزه های بسیاری از رفتار های خود پی ببرند و توجیه منطقی برای آن بیاورند. در صورتیکه که این فن درست بکار گرفته شود در ایجاد آرامش و کنار آمدن با مشکلات مفید خواهد بود.
فن متقاعد ساختن
در این فن درمانگر اطلاعاتی را در اختیار مراجع قرار میدهد و سپس او را به سمتی سوق میدهد تا انتخاب مناسبی انجام دهد. از این فن میتوان برای کمک به بیمارانی که در مصرف دارو همکاری لازم ا ندارند یا مراجعانی که در رابطه آزار دهنده قرار دارند و علی رغم  مشکلات بسیار به ازدواج تاکید دارند استفاده کرد.
فن قاب گیری
در این روش مشاور به مراجع کمک میکند تا از زوایای مختلف به یک مشکل نگاه کند. این کار به مراجع کک می کند تا دیدگاه جدیدی پیدا کند و جمع بندی کاملتری برسند.
فن تفسیر
این فن یکی از مهم ترین مهارت های مشاوره و روان  درمانی است و درمانگران به کمک این فن بیمار را با انگیزه های زیر بنایی بسیاری از رفتارهای خود آشنا می کنند. به عبارتی تفسیر به بیمار کمک می کند تا به درک بهتری از احساسات ، افکار و تجارب خود برسد و مشکلات را از زاویه جدیدی ببیند. استفاده از این فن مهارت زیادی می طلبد و بهتر است زمانی به کار گرفته شود که رابطه درمانی به خوبی شکل گرفته باشد و بیمار آمادگی پذیرش تفسیر را داشته باشد. نمایان کردن تناقض ها در بیمار ، ربط دادن علائم ، نشانه ها و رفتارها به ویژگی های تشخیصی و روشن کردن موضوعی مهم به کمک تفسیر امکان پذیر است.
 
فن روشن سازی
در روشن سازی مشاور از مراجع  می خواهد که درباره موضوعی خاص بیشتر توضیح دهد. این فن به بیمار کمک می کند تا موضوع مطرح شده را در روشنایی بیشتری ببیند. به این ترتیب متوجه چیزهایی می شود که تا کنون  متوجه آنها نشده بود.
فن وارسی
مشاور برای اینکه مطمئن شود مراجع متوجه منظور او شده است یا نه از این فن استفاده می کند.
فن ربط دادن مطالب
از آنجا که مراجعان غالبا" مطالب پراکنده ای درباره خود و اطرافیانشان بیان می کنند، یکی از فنون اختصاصی در مشاوره ازدواج این است که درمانگر بین مطالب به ظاهر نا مربوط مراجع ارتباطی برقرار و مراجع را متوجه چنین چیزی نماید.
فنون قطع کلام
قطع کلام بیمار در فرایند مشاوره و رواندرمانی توصیه نمی شود اما زمانی که با مراجعان پر حرف و حاشیه پرداز طرف هستید خود را ناگزیر می بیند که از مهارت قطع کلام استفاده نمایید. هدف از قطع کلام تغییر مسیر صحبت مراجع و پرداختن به موضوعات مهمی است که باید در جلسه پرسیده شود بنابراین درصورتیکه از مهارت کافی برخوردار باشید نه تنها مراجع احساس رنجش نخواهد کرد بلکه با شما همراه نیز خواهد شد. این کار به 3 شکل صورت میگیرد:
قطع همدلانه :
در این نوع ، ابتدا با بیمار همدلی کنید و سپس موضوع جدیدی را پیش میکشید.
قطع تعویقی :
در این نوع قطع ، به بیمار گوشزد می کنید مطالبی که در باره اش صحبت می کند مهم است و بعدا" به آن خواهید پرداخت ، اما مایلید موضوع جدیدی را پیش بکشید .
قطع توضیحی :
در این نوع قطع ، ابتدا برای بیمار توضیح می دهید که زمان محدودی در اختیار دارید و ناچارید در این زمان کوتاه به مسائل مختلفی بپردازید .
فن باز پردازی
باز پردازی فرآیند 2 قسمتی است که اولین قسمت آن توجه به محتوای اظهارات و دومین قسمت ، انتقال آن مطلب در قالب لغات جدید به مراجع است . به این ترتیب مراجع احساس می کند که شما به او توجه دارید ، به خوبی به صحبت هایش گوش داده اید و او را درک کرده اید .
فن خلاصه کردن
مشاور مطالب گفته شده توسط بیمار را خلاصه می کند ، به این ترتیب مراجع ، احساس می کند که مشاور به او توجه داشته و او را کاملا درک کرده است . خلاصه کردن به باز پردازی شبیه است اما بین آنها تفاوت زیادی وجود دارد . باز پردازی معمولا" برای مطالب کوتاه گفته شده مفید است  اما کل مطالب یک یا چند جلسه را می توان خلاصه کرد .
فن مواجهه
این فن به مراجعان کمک می کند تا با تضادهای خود مانند (دوگانگی در رفتار ، گفتار و ... ) مواجه شوند و به این ترتیب به شناخت بهتری از خود می سند . از این فن می توان به منظور شناخت دیگران نیز بهره گرفت .بهترین شیوه برای به کارگیری فن مواجهه استفاده از جملات دو عبارتی " از یک طرف ... از طرف دیگر ..." است .
فن کاوش
هدف از کاوش به دست آوردن اطلاعات بیشتر در مورد یک موضوع خاص است . با کمک این فن به عمق می روید و به انگیزه ها، باورها ، قواعد شخصی و احساسات مراجعین پی می برید .
فن تصمیم
به کمک فن تصمیم می توانید مراجعان را متوجه نکات مشترک در  گفته ها یشان نمایید . این فن به مراجعان کمک می کند تا پی ببرند که اغلب در روابط بین فردی خود با دیگران چگونه عمل می کنند و اینکه بسیاری از رفتارهای مشابه آنها در موقعیت های مختلف تحت تاثیر ویژگی های رفتاری آنهاست .
فن انعکاس احساس
وقتی احساس مراجع را به او بر می گردانید ، در واقع از فن انعکاس استفاده می کنید . انعکاس از 2 قسمت تشکیل می شود . ابتدا باید به حالتهای چهره و وضعیت اندامی مراجع توجه کنید و به دقت به صحبت های او گوش دهید تا بتوانید احساس یا هیجانی که در ورای گفته ها یا حالت های چهره ای بیمار است را بیرون بکشید و در مرحله دوم برداشت خود را به مراجع انتقال دهید .
گذار ها
به کمک این فن می توانید از موضوعی به موضوع دیگر بپردازید و اطلاعات لازم را به دست آورید . گذارها را می توان به 3 قسمت تقسیم کرد :
گذار آرام یا ملایم
 در این فن از میان مطالب گفته شده توسط بیمار ، موضوعی را پیش می کشید و آن را مطرح می کنید .
گذار ارجاعی
 در این نوع گذار ، برای عوض کردن صحبت و پرداختن به موضوعی دیگر ،  به مطالبی که مراجع قبلا" گفته اشاره می کنید و سپس موضوع جدیدی را پیش می کشید .
گذار ناگهانی
گذار ناگهانی اغلب به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد ، مگر در موارد ی که وقت بسیار کمی در اختیار دارید و ناچارید در این زمان کوتاه ، موارد زیادی را بررسی کنید .

^{_{برگرفته از: کتاب مشاوره پیش از ازدواج
نویسنده: دکتر شهربانو قهاری}}