معرفي روان شناسي ورزش و تمرين

روانشناسی عبارت است از شناخت علمی رفتار موجود زنده به ویژه انسان در ارتباط با محیط و کشف علت های رفتار و دریافت چگونگی ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار.

یکی از شاخه های روانشناسی، روانشناسی ورزش sport psychology است. اعمال ورزشی از جمله رفتارهائی است که از انسان سر می زند. بنابراین مانند دیگر رفتارهای حرکتی و شناختی قابل مشاهده، اندازه گیری و سنجش است.

روانشناسی ورزش از نظریه ها، تکنیک های ارزیابی روانشناسی و راهبردهای مداخله ای برای کمک به افراد جهت نیل به عملکرد بهتر استفاده می کند. به طور ساده روان شناسی ورزش و تمرين عبارت از مطالعه علمی افراد و رفتارهای آن ها در محیط‌های ورزشی و استفاده کاربردی از علوم حاصل شده از این مطالعات می باشد (گیل و ويليامز، 2008).

در روانشناسی ورزش، رفتار انسانی در زمینه شرکت در ورزش و چگونگی تأثیرپذیری رفتار (عملکرد) از سه منبع اصلی یعنی شخص ورزشکار، مربی تیم و محیطی که این افراد با هم کنش متقابل دارند، مطالعه می شود.ورزش عمده ترین ابزار در توسعه تاب آوری است .

بسیاری از افراد، روان شناسی ورزش را برای دو منظور اصلی مطالعه می نمایند:
اول: درک چگونگی اثرگذاری عوامل روان شناختي بر عملکرد ورزشی به عنوان مثال چگونه اضطراب بر دقت پرتاب آزاد یک بازیکن بسکتبال اثر می‌گذارد؟
دوم: درک چگونکی اثرگذاری مشارکت در فعالیت‌های ورزشی بر بهبود شرایط روان شناختي و سلامتی افراد به عنوان مثال آیا دویدن باعث کاهش اضطراب و تنش در ورزشکار می شود؟

گروه هدف در روان شناسی ورزش جمعیت گسترده‌ای می‌باشند. هر چند بعضی از متخصصان، روان شناسی ورزشی را به منظور رسیدن به اوج عملکرد در قهرمانان نخبه به کار می‌گیرند، اما تعداد زیادی از آن ها از این علم برای کمک به کودکان، افراد دچار ناتوانی های جسمی و روان شناختي، سالمندان و عموم مردم استفاده می‌ کنند.

بسیاری از روان شناسان ورزش بر روی عوامل روان شناختي مرتبط با تمرین، رشد راهکارهایی برای ترغیب افراد کم تحرک به تمرین و یا ارزیابی اثرات درمانی تمرین بر استرس متمرکز می‌شوند (وينبرگ و گولد، 2011).

 

تاریخچه روان شناسی ورزش و تمرين
امروزه روان شناسی ورزش بیشتر از گذشته مورد توجه قرا گرفته است. اما به این معنا نیست که اخیرا ایجاد شده است. تاریخچه پیدایش روانشناسی ورزش به قرن 20 در ایالت متحده امریکا باز می گردد (ویگنز، 1984).

تاریخچه آن شامل شش دوره می باشد:
دوره اول: سال های اولیه (1920-1893) روان شناسی ورزشی در دهه 1890 در آمریکای شمالی آغاز شد. نرمن تریپلت از جمله کسانی بود که تحقیقات ابتدایی در زمینه روان شناسی ورزش را در دانشگاه ایندیانا راه اندازی کرد. وی پس از تحقیقات گسترده‌ای دریافت که اجرای دوچرخه سواران در شرایطی که درگیر مسابقات گروهی یا دو نفره بودند، سریع‌تر و بهتر از زمانی بود که به صورت تنها رکاب می زدند. تریپلت نتیجه گرفت که حضور دیگر ورزشکاران به عنوان محرکی برای آزاد سازی انرژی عمل می کند. این نتایج بعدها به عنوان اثر «تسهیل اجتماعی» تعریف شد (زایونك ، 1965). پس از آن اسکریپچر (1893) مطالعاتی درباره زمان واکنش و زمان حرکت در شمیربازان و دوندگان و نیز انتقال یادگیری انجام داد. همچنین در سال 1899 در تحقیقاتی، صفت های شخصیتی را که اعتقاد داشت از طریق مشارکت در ورزش پرورش می یابند، توصیف کرد.

دوره دوم: عصر گریفیث (1938-1921) اولین روان شناس آمریکای شمالی که بخش مهمی از شغل خود را وقف تحقیق، تدریس و خدمت به روان شناسی ورزش کرد، کلمن گریفیتث بود. گریفیتث و دانشجویانش تأثیر عمده‌ای بر این رشته در بین سال‌های 1920 تا 1940 داشتند. چرا که کارهای او اولین تحقیقات و آموزش‌های منظم در عرصه روان شناسی ورزش بود.

وی به عنوان پدر علم روان شناسی ورزش آمریکا شناخته شده است. وی روانشناس دانشگاه ایلی نویز بود که در بخش رفاه جسمانی (تربیت بدنی و دو و میدانی) نیز کار می کرد. او اولین آزمایشگاه روان شناسی ورزشی را تاسیس کرد. گریفیتث علاوه بر کارهاي تحقیقاتی در زمینه‌های آموزش و مشاوره روانشناسی نیز فعالیت می‌کرد. کتاب‌های او با عناوین «روان شناسی مربیگری» و «روان شناسی دو و میدانی» در سال 1926 و 1928 منتشر شدند که به عنوان آثار کلاسیک این رشته مورد توجه می باشند.

 

گریفیتث دیدگاه‌هایی را در حیطه روان شناسی ورزش مطرح کرد. در ابتدا او پیشنهاد کرد که روان شناسان ورزش تکنیک‌ها و اصول به کار گرفته شده توسط بهترین مربیان آن زمان را مورد مطالعه قرار دهند و بعد از خلاصه و دسته بندی کردن این تکنیک‌ها، آن ها را به مربیان جوان و کم تجربه عرضه کنند. بدین وسیله روان شناسان ورزش می‌توانستند به رشد مربیان کمک نمایند.

گریفتیث یادگیری روان – حرکتی و رابطه ما بین عوامل شخصیتی و اجرای جسمانی را مورد مطالعه قرار داده و زمینه‌ای را برای مطالعه بیشتر فراهم نموده است. به طوری که هنوز هم باب مطالعه در این حوزه‌ها باز بوده و ادامه دارد.

دوره سوم: آمادگی برای آینده (1965-1939) فرانکلین هنری در دانشگاه کالیفرنیا، تحقیقات خود را بر روی مطالعه جنبه های روانی و اکتساب مهارت های حرکتی متمرکز کرد. دیگر محققین از جمله وارن جانسون و آرتور اسلاتر همل (1939 تا 1965) به زمینه سازی برای مطالعات آتی روان شناسی ورزش کمک کردند. آن ها نقش مهمی در شکل گیری رشته دانشگاهی علم ورزش و تمرین داشتند، هر چند کار عملی در روان شناسی ورزش هنوز محدود بود. بتس یکی از نخستین زنان در ایالت متحده بود که به کار پژوهش در این حوزه پرداخت. بتس (1943) با بوکسورهای دانشگاهی کار می کرد و اثرات مداخله ای تمرینات آرام سازی خود را مورد بررسی قرار می داد.

دوره چهارم: تاسیس روان شناسی آکادمیک ورزش (1977-1966) در اواسط 1960، تربیت بدنی به یک رشته دانشگاهی تبدیل شده بود و روان شناسی ورزش بخشی متمایز با یادگیری حرکتی در این رشته شد. روان شناسان ورزشی به مطالعه اثر عوامل روان شناختی (اضطراب، عزت نفس و شخصیت) بر ورزش و اجرای مهارت های حرکتی و چگونگی اثر مشارکت در ورزش بر رشد روان شناختی پرداختند. همچنین مشاوران روان شناسی ورزش کاربردی، کار با تیم ها و ورزشکاران را آغاز کردند. بروس اگیلوی اولین شخصی بود که این کار را آغاز کرد و اغلب او را به عنوان پدر روان شناسی ورزش کاربردی در آمریکای شمالی می شناسند. در این زمان نخستین انجمن های روان شناسی ورزش در آمریکای شمالی تاسیس شد. در سال 1967 نخستین کنفرانس سالانه انجمن روان شناسی ورزشی در آمریکای شمالی برگزار شد و در سال 1974 برای نخستین بار کتاب مقالات کنفرانس انجمن روان شناسی ورزشی آمریکای شمالی منتشر شد.

دوره پنجم: علم و عمل چند رشته ای در روان شناسی ورزش و تمرین (2000-1978) در اواسط 1970 تا سال 2000 رشد چشم گیری در روان شناسی ورزش و تمرین در آمریکای شمالی و سراسر جهان مشاهده شد و این رشته بیشتر مورد پذیرش قرار گرفت. همچنین روان شناسی ورزش و تمرین از دیگر علوم وابسته به ورزش و تمرین، به ویژه کنترل و یادگیری حرکتی و رشد حرکتی جدا شد. تحقیقات بیشتری در این زمان انجام و کنفرانس های تخصصی در این حوزه برگزار و مجلات و کتاب های زیادی منتشر شد. در این دوره وپس از آن حوزه تحقیقات در زمینه روان شناسی ورزش گسترش یافت. موضوعاتی مانند عوامل شناختی مربوط به اجرای بهینه، بیش تمرینی، تحليل رفتگي و آسیب دیدگی‌های ورزشي مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند.

در سال 1979 مجله روان شناسی ورزش که امروزه روان شناسی ورزش و تمرین نامیده می شود، منتشر شد. در سال 1986 اولین مجله پژوهشی کاربردی، روان شناسی ورزش منتشر شد و در همین سال انجمن روان شناسی کاربردی ورزش تاسیس شد. اما مشکلاتی مانند تعریف استاندارهای آموزشی، ایجاد معیارهای اخلاقی، صدور پروانه کاری، مواردی بودند که علاقه مندان و فعالین این حوزه با آن مواجه بودند اما درنهایت در سال 1991 انجمن روان شناسی کاربردی ورزش، طرح مشاوران دارای مجوز را راه اندازی کرد.
 

دوره ششم: روان شناسی ورزش و تمرین معاصر (تاکنون-2001) امروزه روان شناسی ورزش و تمرین، به یکی از علوم ورزشی سودمند و قابل توجه در سر تا سر جهان تبدیل شده است. متخصصین روان شناسی ورزش در بیش از 70 کشور مختلف مشغول به کار هستند و بسیاری از دانشگاه ها این رشته را دایر کرده اند چرا که افراد بیشتری به آموزش در مهارت های روان شناختی و کاربرد آن علاقه مند شده اند. امروزه افرادی که می خواهند نقش مشاور ورزش و تمرین را به عهده بگیرند، نه تنها علم تمرین و ورزش بلکه جنبه های مشاوره روان شناسی بالینی را نیز باید درک کنند و برنامه های تحصیلات تکمیلی در روان شناسی ورزش و تمرین با تاکید بر مشاوره و روان شناسی بالینی ایجاد شده اند.

روانشناسان ورزشی فرصت های شغلی بیشتری نسبت به قبل دارند. آن ها فرصت های بیشتری برای کار با تیم ها و مشاوره روانشناسی با ورزشکاران پیدا کرده اند و برخی از تیم های حرفه ای روان شناس ورزشی استخدام می کنند. البته افراد برای تبدیل شدن به یک متخصص روان شناسی ورزشی واجد شرایط، به آموزش های پیشرفته تکمیلی نیاز دارند و بر این باور هستیم که هنوز دستاوردهای بزرگ تری در راه است.



*دکتر مریم نزاکت الحسینی
دانشیار گروه رفتار حرکتی دانشکده علوم ورزشی دانشگاه اصفهان





منابع:
1- نزاکت الحسینی مریم، جابری اکبر. روان شناسی ورزش و تمرین. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان؛ 1396.
2- واعط موسوی محمد کاظم، حجتی علی، رضاسلطانی نجمه، اسماعیلی میلاد، راهداربیگ ریحانه. مبانی روان شناسی ورزش و تمرین. تهران: انتشارات حتمی؛ 1392.