حضور قلب در نماز چگونه به دست مي آيد؟
يکي از شرط هاي اساسي پذيرفته شدن نماز در نزد خداي متعال، مسئله «حضور قلب پيدا کردن» در حين نماز است؛ از اين رو آيات و روايات فراواني در اين باره وارد شده که همه بر اين مطلب تصريح مي کنند که ميزان قبولي نماز، بستگي به ميزان توجه انسان در نماز دارد.متأسفانه بسياري از ما عبادت هاي خود را بدون حضور قلب و با حواس پرتي کامل انجام مي دهيم و به همين جهت است که يک عمر نماز مي خوانيم، اما اثري از آثار معنوي و روح نواز آن را در خود نمي بينيم. لزوم تحصيل حضور قلب در ضرورت تحصيل حضور قلب همين بس که بدانيم: نماز بي حضور قلب، نماز حقيقي نيست و وقتي نماز از حقيقت و باطن خود جدا شد و به صورت يک عمل بي روح در آمد، تمام ثمرات و فوايدي که در آيات و روايات، براي نماز آمده، ديگر در چنين نمازي وجود ندارد. امام صادق - عليه السلام - مي فرمايد:«ان العبد ليرفع له من صلاته نصفها او ثلثها او ربعها او خمسها و ما يرفع له الا ما اقبل عليه بقلبه؛1 همانا از نماز انسان، نصفش، ثلثش، ربعش يا خمسش بالا برده مي شود و آن مقداري از نماز که توجه قلبي داشته باشد بالا برده مي شود.» گر چه حضور قلب از شرايط صحت نماز نيست؛ يعني با نبودن حضور قلب نماز باطل نمي شود و از لحاظ فقهي اشکالي ندارد ولي چنين نمازي، قالبي و بي فضيلت و غير مقبول است، يعني بالا نمي رود و اثر معراجي خود را از دست مي دهد. امکان کسب حضور قلب گاهي تصور مي کنيم، تحصيل حضور قلب از امور محال است و از کسب آن، نااميد مي شويم و به يک عبادت صوري و ظاهري اکتفا مي کنيم. چه بسا اين نااميدي، از فريب دادن خود نشأت بگيرد، به اين معنا که براي فرار از نماز با حضور قلب، دايما خود را فريب داده و مشکل بودن آن را بهانه اي براي ترک آن، قرار مي دهيم.دلايلي براي امکان کسب حضور قلب وجود دارد بهترين دليل براي امکان شي ، وقوع آن است. همين که پيغمبران ما و ائمه عليهم السلام و اولياي خدا، بر حسب معرفت و ايمان و قرب و طلبشان، حضور قلب داشتند، دليل بر امکان آن مي باشد. همچنين وجود دستور جهت تحصيل حضور قلب از ناحيه رسول اکرم صلي الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام و بزرگاني که در اين باره کتاب نوشته اند، همه دليل بر امکان کسب آن مي باشد، چرا که تکليف و دستور به آنچه در توان نيست بي معنا و غلط است، زيرا تحصيل امر محال، محال است. مراتب حضور قلب درباره مراتب حضور قلب، سخنان بسياري از بزرگان اهل معرفت رسيده، ولي ما به جهت مختصرگويي و ساده نويسي برآنيم تا با الهام از سخنان ارزشمند آنان به ذکر پنج مرتبه از مراتب حضور قلب بپردازيم.مرتبه اول: شخص نمازگزار بايد اجمالا بداند که با خداوند سخن مي گويد و حمد و ثناي او مي کند، اگر چه به معاني الفاظ توجه نمي کند. اين مرتبه براي آناني است که معاني نماز را نمي دانند. مرتبه دوم: علاوه بر مرحله قبلي، به معاني کلمات و اذکار نيز توجه داشته باشد و بداند که چه مي گويد. امام صادق(ع) مي فرمايد:«من صلي رکعتين يعلم ما يقول فيهما. انصرف و ليس بينه و بين الله ذنب لا غفرله؛۲ هر کس دو رکعت نماز بخواند در صورتي که بداند چه مي گويد، از نماز فارغ مي شود در حالي که بين او و خداوند گناهي نيست، مگر اين که خداوند آنها را مي بخشد». در اين مرحله، قلب تابع زبان است. مرتبه سوم: اسرار عبادت و حقيقت اذکار و تسبيح و تحميد و ساير مفاهيم را بفهمد و در حال نماز به آنها توجه کند تا خوب بداند چه مي گويد و چه مي خواهد. مرتبه چهارم: نمازگزار علاوه بر مراحل سابق، بايد اسرار و حقايق اذکار را به طور کامل در باطن ذاتش نفوذ داده و به مرحله يقين و ايمان کامل برسد. در اين صورت است که زبان از قلب پيروي مي کند. قلب چون به آن حقايق ايمان دارد، زبان را به اذکار وادار مي کند. مرتبه پنجم: در اين مرحله، نماز گزار به مرتبه کشف و شهود و حضور کامل مي رسد که به اين مرحله حضور قلب در معبود مي گويند نه حضور قلب در عبادت؛ يعني مرحله اي که اسما و صفات و کمالات حق را با چشم باطن مشاهده مي کند،چيزي را جز خدا نمي بيند، حتي به خودش و افعال و حرکات و اذکارش نيز توجه نداشته از سخنگو و سخن نيز غافل است و در حقيقت در انجذاب کامل قرار دارد، البته در اين مرحله هم مراتبي است که نسبت به سالکين متفاوت است. حواس پرتي در نماز و درمان آن در نمازي که مي خوانيم، انواع تصورات خيالي وجود دارد، مگر کساني که قوه خيال را کاملا تربيت کرده و متمرکز بر نماز کرده باشند. گاهي آنچه در نماز به ذهن خطور مي کند، انجام کار خيري است؛ مثلا نمازگزار در اين تصور است که چگونه بعد از نماز سخنراني کند و يا با فلان بزرگ يا دوست، چگونه گفت وگو کند. و يا انجام کار شري است، مثلا در اين تصور است که چگونه بر سر ديگري کلاه بگذارد و... . گاهي آنچه در خاطر و خيال مي آيد، صرف خيال است و آن يا خيال پسنديده است مثلا (در خاطر خود بگذراند که پولدار شود تا بتواند گرسنگاني را سير و برهنگاني را لباس بپوشاند و...) و يا خيال فاسد مي باشد (مثلا در خاطر خود لذت گناه و چگونگي آن را بياورد و با آن دلخوش کند). پس آنچه که در قوه خيال ما مي آيد از اين چهار حالت خارج نيست، اگر چه گاهي در نماز قوه خيال در امور پسنديده فعاليت مي کند ولي در جهت کسب حضور قلب، خيال در امور پسنديده هم بايد کنترل شود و از پرواز آن به امور مختلف، خوب نگه داشته شود تا قلب يکسره متوجه خداوند شود. کيفيت تغذيه قوه خيال هر يک از قواي ما محتاج به تغذيه مناسب خود مي باشد. بايد براي منظم کردن قوه خيال و جهت دادن به آن، از عوامل کنترل قوه خيال و گفتن ذکر دايم با توجه و متمرکز کردن ذهن به امور پسنديده، استفاده کرد. از جمله امور پسنديده عبارتند از: ياد خدا بودن؛ تمام کارها و اعمال خود را نيت و هدف خدايي دادن؛ تفکر در مسائل علميه و مسائل اعتقاديه (مبدأ و معاد) و وظايف انساني و عملي (کسب اخلاق حسنه و رفتار انساني)؛ مراقبت بر احوال و رفتار خود که چه مقدار منطبق با عقل، شرع و رضاي خداوند است و هم چنين يادآوري گذرگاه بودن دنيا و مسافر بودن خود و دقت و تعقل به عجايب خلقت و آثار نظم و قدرت پروردگار؛ همه اين ها عوامل کمک کننده در کنترل قوه خيال مي باشد. 1 . بحارالانوار، ج 84، ص 238. ۲ . ثواب الاعمال، ص 72. خراسان / شماره انتشار 18094
