تقويت وجدان حس مسئوليت پذيري را افزايش مي دهد
چنان که مي دانيد خانواده اولين مدرسه کودکان است و والدين، اولين معلمان آن ها، شايد اين جمله به نظر تکراري بيايد اما واقعيت اين است که هر قدر در زمينه مهارت هاي فرزندپروري بيشتر بدانيم، بيشتر متوجه نقش اساسي و مهم والدين در پرورش و تربيت کودک مي شويم. والديني که آگاهانه، مسئولانه و هوشمندانه اقدام به فرزندآوري و تربيت فرزند خود مي کنند، آگاهند که پرورش فضيلت هاي اخلاقي به ويژه بنيادي ترين آن ها يعني همدلي، وجدان و خويشتن داري از همان سال هاي اوليه کودکي آغاز مي شود و هر قدر خود والدين اين مهارت ها را بيشتر بدانند، در آموزش به کودکان موفق تر عمل مي کنند.بايد گفت رفتار پسنديده، کردار مناسب، خدمت به همنوع که به صورت ارادي و اختياري انجام مي گيرد، حاصل پرورش وجدان انساني است و اين امر درهاي کمال و رشد را به روي انسان مي گشايد. وجدان آدمي همه حالات و رفتارش را زيرنظر قرار مي دهد و آن را با معيار فضيلت هاي انساني مي سنجد. در اين مطلب قصد داريم به موضوع پرورش وجدان کودکان بپردازيم. وجدان به عنوان سنگ بناي فضيلت هاي اخلاقي باعث مي شود کودک مسئوليت پذير بار بيايد، بتواند درستي يا نادرستي کارهايش را در ذهن خود بررسي کند و در صورت انجام کار اشتباه آن را اصلاح کند.
وجدان يعني چه؟
وجدان يا همان نداي دروني، بنيان رفتارهاي انسان دوستانه است و نشانه آن در رفتارهايي مانند اعتراف به اشتباه، عذرخواهي، اقدام به جبران اشتباه، نسبت ندادن اشتباه خود به ديگران و خودداري از آسيب رساندن به ديگران آشکار مي شود. انسان باوجدان انساني است که آگاهانه مسئوليت پذير است و همواره نيت و رفتار خود را با ملاک هاي اخلاقي که فراگرفته است مي سنجد. مسعود هنربخش کارشناس ارشد روان شناسي باليني با بيان اين مقدمه به خراسان تاکيد مي کند: تمام فضايل اخلاقي آموختني است. اين سوءتفاهم بزرگ را که «بچه ها اين چيزها را نمي فهمند» بايد از ذهن والدين پاک کرد. کودکان تمام رفتارهاي والدين را از همان دوران کودکي رصد مي کنند و بيشترين تاثير را از افرادي مي گيرند که شديدترين احساسات را نسبت به آن ها دارند. والدين همواره بايد از خود بپرسند اگر تنهاترين افرادي باشند که در معرض ديد کودک قرار دارند، وي بيشتر به انجام چه اعمالي گرايش پيدا خواهد کرد، درست يا نادرست؟ پس اين تصور را که کودکان نمي فهمند يا توان درک همدلي، وجدان يا خويشتن داري را ندارند، کنار بگذاريد و والدگري آگاهانه را از همين امروز در پيش بگيريد.
مراحل پرورش وجدان
طبيعي است که کودک بايد در شرايط مناسبي قرار بگيرد تا پرورش وجدان امکان پذير باشد. بنابراين فراهم کردن شرايط و محيطي که در آن صداقت، عشق، محبت و صميميت جاري است وظيفه اصلي والدين است. پس از آن والدين بايد خود الگوي مناسبي براي کودک باشند تا کودک بتواند درس هاي بزرگي از قابليت هاي رواني و فضايل اخلاقي والدين بياموزد. واکنش والدين نسبت به اتفاقات روزمره اغلب به تعارض هايي منجر مي شود که کودک بلافاصله آن را به عنوان الگو به ذهن مي سپارد. بنابراين در گام اول والدين بايد خودشان رفتارهاي اخلاقي داشته باشند و شفاف و واضح رفتار کنند قوانين مناسب و ضروري در منزل داشته باشند، با صداقت و احترام متقابل با يکديگر رفتار کنند و به حريم خصوصي يکديگر احترام بگذارند. اين رفتارها را بايد از کودک خواست و به صورت عملي به وي نشان داد که رفتار اخلاقي چگونه رفتاري است.در گام دوم لازم است والدين درباره رفتار غيراخلاقي يا نادرستي که از کودک سرزده است از وي سوالاتي بپرسند. در اين مرحله بايد والدين بدون ذهن خواني و پيش فرض با کودک روبه رو شوند و سعي کنند جواب را از کودک بگيرند، نه اين که بر مبناي ذهنيتي که از کودک دارند، قضاوت کنند. هنربخش با اشاره به اين که بچه ها خيلي خوب مي دانند چه کار کرده اند و جواب سوالات را دارند، تصريح مي کند: ما در واقع با طرح سوال و درخواست پاسخ کودک را وادار مي کنيم تا به بازبيني مجدد رفتار خود بپردازد. طرح سوال به کودک کمک مي کند تا قوه استدلالش تقويت شود پيامد رفتار و عمل نادرست و غيراخلاقي خود را بفهمد و سعي کند قابليت ها و ظرفيت هاي رواني خود را افزايش دهد. در واقع با اين روش والدين به کودک فرصت مي دهند که درباره کارش فکر کند، تصور کنيد کودکي در مدرسه تقلب کرده است و آن را براي مادرش شرح مي دهد. اگر مادر سکوت کند، کودک به اين نتيجه مي رسد که کارش درست بوده است و مي تواند آن را تکرار کند. اگر مادر سوال کند «چرا تقلب کردي» در واقع مي خواهد انگيزه کودک را از تقلب کردن بفهمد. او بايد صبور باشد تا کودک خودش بگويد چرا تقلب کرده است. اين کار باعث مي شود کودک به بازبيني رفتار نادرستش بپردازد. والدين بايد از او بپرسند «فکرمي کني اگر همه بچه ها در امتحان تقلب کنند چه مي شود؟ به تو چه احساسي دست مي دهد؟ اگر تمام درس هايت را با تقلب نمره بگيري چه اتفاقي مي افتد؟» اين سوالات باعث تقويت قدرت استدلال کودک مي شود و کودک خود به اين نتيجه مي رسد که نتيجه رفتار نادرستش چه خواهد بود.
والدين بايد صبر کنند تا کودک ديدگاهش را مطرح کند و اگر هم دليل رفتار کودک را مي دانند، اجازه بدهند خودش بگويد.
در مرحله چهارم لازم است کودک رفتار اصلاح گرانه و ترميمي را بلد باشد. به عبارتي کودک بايد پس از رفتار نادرست خود، فرصت جبران داشته باشد و بايد اين کار را بکند. اين کار باعث مي شود کودک روي رفتارهاي نادرست خود بيشتر بينديشد و بداند بايد پاسخگوي رفتارهاي خود باشد.
نکات کليدي
هنربخش در ادامه صحبت هاي خود با بيان اين که چند نکته کليدي در پرورش فضايل اخلاقي وجود دارد که والدين بايد مدنظر قرار دهند، مي گويد: اولين نکته اين است که والدين بايد همواره در مقابل رفتارهاي نادرست کودک خونسرد و منطقي باشند و از واکنش تند و شديد نسبت به وي خودداري کنند، زيرا اين کار باعث مي شود کودک از آن ها فاصله بگيرد.
درست زماني که کودک با مشکل مواجه شد، نياز به حمايت والدين دارد و والدين نبايد در اين شرايط حمايت خود را از کودک دريغ کنند. والدين بايد «چرايي» کار نادرست کودک را از زبان وي بشنوند و کار نادرست را بزرگ نکنند. تاکيد بر «چرايي» کار نادرست در فرآيند پرورش وجدان بسيار مهم است. زيرا از اين لحظه است که کودک درباره کارش فکر مي کند و به تاثير رفتار خود روي ديگران مي انديشد. بيشتر والدين تنبيه را براي کارهاي نادرست کودک در نظر مي گيرند و تصور مي کنند تنبيه به تنهايي مانع از تکرار رفتار نادرست مي شود، در صورتي که تاکيد بايد بر «چرايي» انجام کار نادرست باشد تا به پرورش وجدان کودک بينجامد. خراسان / شماره 18111
