ديدگاه اسلام درباره شخصيت و حقوق زن
سالروز ولادت حضرت صديقه طاهره، فاطمه زهرا، سلام ا... عليها روز زن نام گذاري شده که خود بر جايگاه خاص زنان در جامعه اسلامي دلالت دارد. آن چه به همين مناسبت در پي مي آيد پاسخ مرکز مطالعات و پاسخ گويي به شبهات (انديشه قم) به اين سوال است که نظر اسلام درباره شخصيت و حقوق زن چيست؟ مرکز مورد اشاره براي پاسخ گفتن به اين سوال به آيات نوراني قرآن کريم و آثار عالمان بزرگي مانند علامه طباطبايي، آيت ا... جوادي آملي و آيت ا... مکارم شيرازي استناد کرده است.
برابري انساني زن و مرد در قرآن کريم
«اِنَّ المُسلمين وَ المُسلِماتِ وَ المؤمِنينَ و المُؤمِناتِ وَ القانِتينَ وَ القانِتاتِ وَ الصادِقينَ وَ الصادِقاتِ وَ الصابِرينَ وَ الصابِراتِ وَ الخاشِعينَ وَ الخاشِعاتِ وَ المُتَصَدِقينَ وَ المُتَصَدِقاتِ وَ الصائِمينَ وَ الصائِماتِ وَ الحافِظينَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذاکِرينَ اللَّهَ کثيراً وَ الذاکِراتِ اعَدَّاللّهُ لَهُم مَغفِرةً وَ اَجراً عَظيماً»(۱) «مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ايمان و مردان و زنان عبادت پيشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکيبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه دار و مردان و زنان پاک دامن و مردان و زناني که خدا را فراوان ياد مي کنند، خدا براي آن ها آمرزش و پاداشي بزرگ فراهم کرده است.» روزي که خورشيد اسلام در افق بشريت سر زد، زن پايين ترين موقعيت ممکن را داشت، جهانِ آن روز در مورد جايگاه زن جز يک مشت افکار خرافي و نادرست و رفتار ظالمانه چيزي ديگر نداشت و مردم (حتي خود زنان) ببراي اين طبقه، مرتبه و حتي حقي قائل نبودند و او را موجودي پست که براي خدمتگزاري انسان شريف (مرد) آفريده شده است، مي دانستند. اسلام با تمام قوا با اين افکار مخالفت کرد و براي زن، حقوقي را مقرر فرمود. که در اين جا به پاره اي از آن ها اشاره مي کنيم: ۱ - زن، يک انسان واقعي است و از يک جفت انسان نر و ماده آفريده شده و خصايص ذاتي انسان را دارد و در مفهوم انسانيت، مرد بر او امتيازي ندارد، خداي متعال در کلام خود در اين باره مي فرمايد: «يا ايهَا الناس اِنّا خَلقناکُم مِن ذکرٍ و اُنثي و جَعَلناکُم شُعوباً وَ قَبائلَ لِتعارَفُوا انّ اکرمَکُم عِندَ اللَّهِ اَتقاکُم اِنَّ اللَّهَ عليمٌ خَبيرٌ»(۲) «اي مردم، ما شما را از مرد و زني آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يکديگر شناسايي متقابل حاصل کنيد، در حقيقت ارجمندترين شما نزد خداوند، پرهيزگارترين شماست، بي ترديد، خداوند داناي آگاه است.» و در چند آيه ديگر مي فرمايد: «بَعضُکُم مِن بَعضٍ» «همه از جنس هم هستيد.» ۲ - زن مانند مرد، عضو کامل جامعه است و شخصيت حقوقي دارد. ۳ - زن چنان که خويشاوندي طبيعي دارد، خويشاوندي رسمي قانوني نيز دارد. ۴ - دختر، فرزند است، چنان که پسر فرزند است. ۵ - زن، استقلال فکري دارد و مي تواند در زندگي خود هر گونه تصميمي بگيرد و در حدود شرعي به ميل و انتخاب خود شوهر کند و آزادانه، بي آن که تحت ولايت و سرپرستي پدر يا شوهر باشد زندگي و هر شغل مشروعي را که بخواهد انتخاب کند. زن، استقلال عملي دارد و کار و کوشش او محترم است، مي تواند مالک شود و ثروت خويش را خود بدون سرپرستي و دخالت مرد اداره کند و از مال و حقوق فردي و اجتماعي خويش دفاع کند و مي تواند بر نفع يا ضرر ديگران شهادت دهد و جز در مسئله آميزش جنسي - که در آن - طبق پيمان زناشويي بايد شوهر خود را اطاعت کند، هر کار ديگري که براي شوهر انجام مي دهد، داراي ارزش به مفهوم خاص کلمه است. ۶ - مرد نسبت به زن حق هيچ گونه تحکّم و تعدّي ندارد و هر تعدّي که در مورد مردان قابل تعقيب است، درباره زن نيز قابل مجازات و تعقيب مي باشد. ۷ - زن، شخصيت معنوي ديني دارد و از سعادت اخروي محروم نيست، به خلاف آن چه که غالب اديان تحريفي و باطل مي پندارند. چنان که گذشت، از نظر اسلام زن و مرد در طبيعت انسانيت و شخصيت حقوقي و معنوي يکسانند، لکن هر يک از اين دو صنف به دليل خصايص ويژه خود تفاوتي با صنف متقابل خواهد داشت، مانند اين که سهم زن در ارث نصف مرد است و شهادت دو زن با شهادت يک مرد برابر است و مرد مي تواند (با شرايط خاص) تا چهار زن اختيار کند، لکن زن حق ندارد بيش از يک شوهر انتخاب کند و طلاق به دست مرد سپرده شده و حکومت و قضاوت و جهاد به مردان اختصاص دارد و مخارج زن به عهده مرد است. البته اين اختلافات فرعي که در اسلام بين زن و مرد هست از اختلاف در روحيات اختصاصي آن ها سرچشمه گرفته است، زيرا هر دو صنف در اصل انسانيت کمترين فرقي ندارند، اختلاف آشکاري که ميان زن و مرد هست، اين است که در طبيعتِ زن عواطف و احساسات قويتر از مرد است.
البته جاي انکار نيست که اين حکم مانند همه نواميس آفرينش موارد استثنايي دارد، يعني زناني در جهان يافت شده اند که نيروي عقلشان از بسياري از مردان قويتر بوده است، ولي به حسب اکثريت نيروي انديشه و خرد در مرد قوي تر و احساسات و عاطفه در زن بيشتر است.
حيثيت زن جنبه حق اللّهي دارد نه حق الناسي
اما آن چه مطرح شد ذره اي از ارزش زن نمي کاهد، چه اين که باعث افتخار مرد نيز نخواهد شد. بلکه از سخنان بزرگان مي توان استفاده کرد در مواردي حقوقي که خداوند متعال براي زن قرار داده، براي مرد قرار نداده است. در اين زمينه حکيم فرزانه آيت ا... جوادي آملي نوشته است: «نگرش اسلام به زن و تنظيم حقوق او و اين که حيثيت وي جنبه «حق ا...» دارد، نه «حق الناس» و هتک حرمت او براي احدي روا نيست و همگان موظف به پاسداري از مقام زن اند در خلال احکام ديني مشهود است. مثلا اگر کسي به حيثيت وي تجاوز و ناموس او را هتک کند، بايد حد وي جاري شود و هيچ چيز مايه سقوط حد زاني نيست، نه رضايت همسر و نه رضايت خود زن، زيرا او جنبه «حق اللَّه» دارد و نظير مال نيست که اگر به سرقت رفت و مال باخته رضايت داد، حق ساقط شود.»(۴) در پايان اين نوشتار بازمي گرديم به سخن اول، يعني کلام الهي در آيه ۳۵ سوره احزاب، گاه بعضي چنين تصور مي کنند که اسلام کفه سنگين شخصيت را براي مردان قرار داده و زنان در نظام اعتقادي اسلام چندان جايي ندارند، شايد منشأ اشتباه آن ها پاره اي از تفاوت هاي حقوقي است که هر کدام دليل و فلسفه خاصي دارد. ولي بدون شک قطع نظر از اين گونه تفاوت ها که ارتباط با موقعيت اجتماعي و شرايط طبيعي آن ها دارد، هيچ گونه فرقي از نظر جنبه هاي انساني و مقامات معنوي ميان زن و مرد در نظام اعتقادي اسلام وجود ندارد. آيه ۳۵ سوره احزاب دليل روشني بر اين واقعيت است، زيرا هنگام بيان ويژگي هاي مومنان و اساسي ترين مسائل اعتقادي و اخلاقي و عملي، زن و مرد را در کنار يکديگر همچون دو کفه يک ترازو قرار مي دهد و براي هر دو پاداشي يکسان بدون کمترين تفاوت قائل مي شود.(۵) از آن چه مطرح شد، استفاده مي شود هيچ کدام از طرفين (زن و شوهر) حق اهانت به طرف مقابل را ندارند و در روايات وعده عذاب سختي به هر کدام از زن يا شوهر براي اهانت و اذيت و آزار ديگري، داده شده است.
سوء برداشت از برخي روايات
اگر چنان چه در برخي از روايات مطرح شده که زن چنين و چنان است، بدون احاطه به فهم روايات نمي توان از آن استفاده کرد. چه اين که بسياري از اين روايات از نظر سند داراي اشکال است و اگر هم از نظر سند مشکل نداشته باشد، از نظر دلالت نياز به دقت دارند. به عبارت ديگر همان طور که آيات قرآن شأن نزول دارد، روايات نيز شأن نزول دارند و همان طور که عده اي از بزرگان نيز گفته اند، برخي کلمات گهربار حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه بدون در نظر گرفتن شرايط زمان و مکان، در بيان آن گفتار و تفسيرِ غلط، جفايي بزرگ است. ممکن است حضرت علي عليه السلام در شرايط جنگ جمل مثلا در وصف عده اي سخن فرموده باشد که با مقدمه و مؤخره، سخني ارزشمند است ولي مي توان بدون در نظر گرفتن شرايط از آن استفاده هاي غلط کرد. پي نوشت ها:
۱ - احزاب / ۳۵، ترجمه محمدمهدي فولادوند.
۲ - حجرات / ۱۳ .
۳ - اقتباس از اسلام و اجتماع، علامه طباطبايي.
۴ - زن در آيينه جلال و جمال، آيت ا... جوادي آملي، ص ۴۲ .
۵ - آيت ا... مکارم شيرازي، تفسير نمونه، ج ۱۷، ص ۳۰۸، اقتباس. خراسان/ شماره انتشار 18116
برابري انساني زن و مرد در قرآن کريم «اِنَّ المُسلمين وَ المُسلِماتِ وَ المؤمِنينَ و المُؤمِناتِ وَ القانِتينَ وَ القانِتاتِ وَ الصادِقينَ وَ الصادِقاتِ وَ الصابِرينَ وَ الصابِراتِ وَ الخاشِعينَ وَ الخاشِعاتِ وَ المُتَصَدِقينَ وَ المُتَصَدِقاتِ وَ الصائِمينَ وَ الصائِماتِ وَ الحافِظينَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذاکِرينَ اللَّهَ کثيراً وَ الذاکِراتِ اعَدَّاللّهُ لَهُم مَغفِرةً وَ اَجراً عَظيماً»(۱) «مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ايمان و مردان و زنان عبادت پيشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکيبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه دار و مردان و زنان پاک دامن و مردان و زناني که خدا را فراوان ياد مي کنند، خدا براي آن ها آمرزش و پاداشي بزرگ فراهم کرده است.» روزي که خورشيد اسلام در افق بشريت سر زد، زن پايين ترين موقعيت ممکن را داشت، جهانِ آن روز در مورد جايگاه زن جز يک مشت افکار خرافي و نادرست و رفتار ظالمانه چيزي ديگر نداشت و مردم (حتي خود زنان) ببراي اين طبقه، مرتبه و حتي حقي قائل نبودند و او را موجودي پست که براي خدمتگزاري انسان شريف (مرد) آفريده شده است، مي دانستند. اسلام با تمام قوا با اين افکار مخالفت کرد و براي زن، حقوقي را مقرر فرمود. که در اين جا به پاره اي از آن ها اشاره مي کنيم: ۱ - زن، يک انسان واقعي است و از يک جفت انسان نر و ماده آفريده شده و خصايص ذاتي انسان را دارد و در مفهوم انسانيت، مرد بر او امتيازي ندارد، خداي متعال در کلام خود در اين باره مي فرمايد: «يا ايهَا الناس اِنّا خَلقناکُم مِن ذکرٍ و اُنثي و جَعَلناکُم شُعوباً وَ قَبائلَ لِتعارَفُوا انّ اکرمَکُم عِندَ اللَّهِ اَتقاکُم اِنَّ اللَّهَ عليمٌ خَبيرٌ»(۲) «اي مردم، ما شما را از مرد و زني آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يکديگر شناسايي متقابل حاصل کنيد، در حقيقت ارجمندترين شما نزد خداوند، پرهيزگارترين شماست، بي ترديد، خداوند داناي آگاه است.» و در چند آيه ديگر مي فرمايد: «بَعضُکُم مِن بَعضٍ» «همه از جنس هم هستيد.» ۲ - زن مانند مرد، عضو کامل جامعه است و شخصيت حقوقي دارد. ۳ - زن چنان که خويشاوندي طبيعي دارد، خويشاوندي رسمي قانوني نيز دارد. ۴ - دختر، فرزند است، چنان که پسر فرزند است. ۵ - زن، استقلال فکري دارد و مي تواند در زندگي خود هر گونه تصميمي بگيرد و در حدود شرعي به ميل و انتخاب خود شوهر کند و آزادانه، بي آن که تحت ولايت و سرپرستي پدر يا شوهر باشد زندگي و هر شغل مشروعي را که بخواهد انتخاب کند. زن، استقلال عملي دارد و کار و کوشش او محترم است، مي تواند مالک شود و ثروت خويش را خود بدون سرپرستي و دخالت مرد اداره کند و از مال و حقوق فردي و اجتماعي خويش دفاع کند و مي تواند بر نفع يا ضرر ديگران شهادت دهد و جز در مسئله آميزش جنسي - که در آن - طبق پيمان زناشويي بايد شوهر خود را اطاعت کند، هر کار ديگري که براي شوهر انجام مي دهد، داراي ارزش به مفهوم خاص کلمه است. ۶ - مرد نسبت به زن حق هيچ گونه تحکّم و تعدّي ندارد و هر تعدّي که در مورد مردان قابل تعقيب است، درباره زن نيز قابل مجازات و تعقيب مي باشد. ۷ - زن، شخصيت معنوي ديني دارد و از سعادت اخروي محروم نيست، به خلاف آن چه که غالب اديان تحريفي و باطل مي پندارند. چنان که گذشت، از نظر اسلام زن و مرد در طبيعت انسانيت و شخصيت حقوقي و معنوي يکسانند، لکن هر يک از اين دو صنف به دليل خصايص ويژه خود تفاوتي با صنف متقابل خواهد داشت، مانند اين که سهم زن در ارث نصف مرد است و شهادت دو زن با شهادت يک مرد برابر است و مرد مي تواند (با شرايط خاص) تا چهار زن اختيار کند، لکن زن حق ندارد بيش از يک شوهر انتخاب کند و طلاق به دست مرد سپرده شده و حکومت و قضاوت و جهاد به مردان اختصاص دارد و مخارج زن به عهده مرد است. البته اين اختلافات فرعي که در اسلام بين زن و مرد هست از اختلاف در روحيات اختصاصي آن ها سرچشمه گرفته است، زيرا هر دو صنف در اصل انسانيت کمترين فرقي ندارند، اختلاف آشکاري که ميان زن و مرد هست، اين است که در طبيعتِ زن عواطف و احساسات قويتر از مرد است.
البته جاي انکار نيست که اين حکم مانند همه نواميس آفرينش موارد استثنايي دارد، يعني زناني در جهان يافت شده اند که نيروي عقلشان از بسياري از مردان قويتر بوده است، ولي به حسب اکثريت نيروي انديشه و خرد در مرد قوي تر و احساسات و عاطفه در زن بيشتر است.
حيثيت زن جنبه حق اللّهي دارد نه حق الناسي
اما آن چه مطرح شد ذره اي از ارزش زن نمي کاهد، چه اين که باعث افتخار مرد نيز نخواهد شد. بلکه از سخنان بزرگان مي توان استفاده کرد در مواردي حقوقي که خداوند متعال براي زن قرار داده، براي مرد قرار نداده است. در اين زمينه حکيم فرزانه آيت ا... جوادي آملي نوشته است: «نگرش اسلام به زن و تنظيم حقوق او و اين که حيثيت وي جنبه «حق ا...» دارد، نه «حق الناس» و هتک حرمت او براي احدي روا نيست و همگان موظف به پاسداري از مقام زن اند در خلال احکام ديني مشهود است. مثلا اگر کسي به حيثيت وي تجاوز و ناموس او را هتک کند، بايد حد وي جاري شود و هيچ چيز مايه سقوط حد زاني نيست، نه رضايت همسر و نه رضايت خود زن، زيرا او جنبه «حق اللَّه» دارد و نظير مال نيست که اگر به سرقت رفت و مال باخته رضايت داد، حق ساقط شود.»(۴) در پايان اين نوشتار بازمي گرديم به سخن اول، يعني کلام الهي در آيه ۳۵ سوره احزاب، گاه بعضي چنين تصور مي کنند که اسلام کفه سنگين شخصيت را براي مردان قرار داده و زنان در نظام اعتقادي اسلام چندان جايي ندارند، شايد منشأ اشتباه آن ها پاره اي از تفاوت هاي حقوقي است که هر کدام دليل و فلسفه خاصي دارد. ولي بدون شک قطع نظر از اين گونه تفاوت ها که ارتباط با موقعيت اجتماعي و شرايط طبيعي آن ها دارد، هيچ گونه فرقي از نظر جنبه هاي انساني و مقامات معنوي ميان زن و مرد در نظام اعتقادي اسلام وجود ندارد. آيه ۳۵ سوره احزاب دليل روشني بر اين واقعيت است، زيرا هنگام بيان ويژگي هاي مومنان و اساسي ترين مسائل اعتقادي و اخلاقي و عملي، زن و مرد را در کنار يکديگر همچون دو کفه يک ترازو قرار مي دهد و براي هر دو پاداشي يکسان بدون کمترين تفاوت قائل مي شود.(۵) از آن چه مطرح شد، استفاده مي شود هيچ کدام از طرفين (زن و شوهر) حق اهانت به طرف مقابل را ندارند و در روايات وعده عذاب سختي به هر کدام از زن يا شوهر براي اهانت و اذيت و آزار ديگري، داده شده است.
سوء برداشت از برخي روايات
اگر چنان چه در برخي از روايات مطرح شده که زن چنين و چنان است، بدون احاطه به فهم روايات نمي توان از آن استفاده کرد. چه اين که بسياري از اين روايات از نظر سند داراي اشکال است و اگر هم از نظر سند مشکل نداشته باشد، از نظر دلالت نياز به دقت دارند. به عبارت ديگر همان طور که آيات قرآن شأن نزول دارد، روايات نيز شأن نزول دارند و همان طور که عده اي از بزرگان نيز گفته اند، برخي کلمات گهربار حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه بدون در نظر گرفتن شرايط زمان و مکان، در بيان آن گفتار و تفسيرِ غلط، جفايي بزرگ است. ممکن است حضرت علي عليه السلام در شرايط جنگ جمل مثلا در وصف عده اي سخن فرموده باشد که با مقدمه و مؤخره، سخني ارزشمند است ولي مي توان بدون در نظر گرفتن شرايط از آن استفاده هاي غلط کرد. پي نوشت ها:
۱ - احزاب / ۳۵، ترجمه محمدمهدي فولادوند.
۲ - حجرات / ۱۳ .
۳ - اقتباس از اسلام و اجتماع، علامه طباطبايي.
۴ - زن در آيينه جلال و جمال، آيت ا... جوادي آملي، ص ۴۲ .
۵ - آيت ا... مکارم شيرازي، تفسير نمونه، ج ۱۷، ص ۳۰۸، اقتباس. خراسان/ شماره انتشار 18116
