مهمترین دوره های رخداد علمی در ایران
رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری با ارائه مهمترین جزئیات و علل کاهش و افزایش تولیدات علمی در ایران به آخرین آمار ارائه شده تولید مقالات علمی در ایران اشاره کرد.
جعفر مهراد در گفتگو با خبرنگار مهر با یادآوری اینکه نشریات علمی از دیرباز با هدف برقراری ارتباط علمی منتشر می شوند و می کوشند جامعه استفاده کنندگان از مقالات منتشر شده را از جدیدترین یافته های علمی و تحقیقاتی با خبر سازند، ادامه داد: انتشار مجلات علمی تقریبا تاریخی 400 ساله دارد و نخستین نشریه علمی تحت عنوان Journal de Scavant در سال 1665 میلادی در پاریس منتشر شد و مطالبی را در حوزه علوم پایه و یافته هایی در باب هنر و علوم به چاپ می رساند.
وی افزود: همزمان با این تاریخ، انجمن سلطنتی لندن نیز مجله Philosophical Transaction را منتشر کرد، با تاسیس انجمنهای علمی به تدریج بر تعداد نشریات علمی نیز افزوده شد و تاسیس و توسعه دانشگاهها نیز در اروپا و آمریکای شمالی باعث شد که نشریات علمی در رشته های مختلف چاپ و منتشر شوند.
وضعیت چاپ نشریات علمی در ایران
به گفته مهراد در ایران نشر مجله از نظر تاریخی قدمت زیادی ندارد. از دلایل آن می توان به تعداد بسیار اندک دانشگاه ها، نبود انجمنهای علمی، ظرفیت کم دانشگاهها برای جذب دانشجو و عدم رشد دوره های تحصیلات تکمیلی اشاره کرد.
وی تاکید کرد که این عوامل مانع عمده پیش روی نشریات ایران پیش از انقلاب اسلامی محسوب می شود که عدم توجه به این موانع در هرگونه تحلیل نسبت به نشریات علمی می تواند نقص مهمی تلقی شود.
سرپرست ISC خاطرنشان کرد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ضعف نهادهای پژوهشی، انجمنهای علمی، مشکلات مالی و مسائل حقوقی مربوط به انتشار مجلات علمی، آثار نامطلوب خود را بر نشر مجلات علمی وارد کرد که در مجموع نظر به این شرایط، زمینه های لازم برای تولید علم فراهم نشد.
میزان تولیدات علمی ایران در پیش از انقلاب
به گفته سرپرست ISC، با این حال انتشار مقالات علمی هرچند اندک به زبان فارسی و غیرفارسی و عمدتا به زبان انگلیسی در دانشگاههای بزرگ کشور معمول بود. آماری که پایگاه تامسون رویترز از میزان تولیدات علمی ایران در این دوره ارائه می دهد بسیار ناچیز است. به عنوان مثال از سال 1349 تا 1351 شمسی به ترتیب 9، 13 و 39 مقاله از ایران در این نظام بین المللی استنادی به ثبت رسیده است. ارائه آمار برای مقالات فارسی در این دوره میسر نیست.
مهراد با بیان اینکه نظامی که بتواند عملکرد پژوهشی دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی کشور را اندازه گیری کند در این تاریخ در ایران تاسیس نشده بود، اظهار داشت: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) که مسئولیت این مهم را بر عهده دارد در سال 1387 تاسیس شده است. در دهه 1350 شمسی که دانشگاههای کشور به خاطر افزایش بهای نفت در مقایسه با سال های پیش از آن حرکت هایی را تجربه می کردند، علیرغم تقلیدی بودن دانشگاهها و نداشتن استقلال علمی، آمارهای موجود و مستخرج از پایگاه تامسون رویترز نشان می دهد که میزان تولیدات علمی رو به افزایش بوده و از سال 1352 تا 1357 شمسی، یعنی سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران به ترتیب 241، 284، 370، 459، 582، 669 مقاله شامل مقالات مجلات و مقالات کنفرانس های علمی منتشر شده است. در سال 1357، ایران با بیشترین تولید علم یعنی 669 مقاله کلا سهمی برابر با 32 /. درصد از کل تولید علم جهان را به خود اختصاص داده بود.
ادامه کاهش تولیدات علمی به علت وقوع جنگ تحمیلی
مهراد گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز تجدید در ساختار دانشگاهها و سپس وقوع انقلاب فرهنگی در سال 1359 به منظور بازسازی برنامه های آموزشی از میزان تولیدات علمی کاسته شد طوری که در سال های 1358 و 1359 تنها 489 و 341 مقاله از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه تامسون رویترز به ثبت رسید.
وی در ادامه افزود: سال 1359 مصادف با حمله عراق به جمهوری اسلامی ایران و شروع جنگ تحمیلی است که در طول سالهای جنگ، نظر به توجه ویژه دولت و با پشتیبانی مردم به منظور طرد دشمن از میهن اسلامی، میزان تولیدات علمی دانشگاهها کاهش یافت. در طی سال های جنگ میزان تولیدات علمی از این قرار است: 341، 266، 163، 150، 142، 183، 183، 165مقاله.
دوره های رخداد علمی در ایران
به گفته رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری، این میزان از تولیدات علمی حتی بعد از جنگ تحمیلی و شروع دوران بازسازی همچنان ادامه داشته و از سال 1370 مشاهده می شود که به تدریج با راه اندازی و بازگشایی دانشگاهها همچنین تاسیس مراکز آموزش عالی جدید و موسسات تحقیقاتی به ویژه وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سامان بخشیدن به نشریات علمی بر روی هم موجبات افزایش تولیدات علمی ایران را فراهم آورد.
سرپرست ISC اعلام کرد که این دوره و دهه 1380 شاهد رخدادهای علمی متعدد از جمله تاسیس دوره های تحصیلات تکمیلی در رشته های مختلف، تاسیس انجمنهای علمی در حوزه های تخصصی، تاسیس نشریات علمی با کمک مالی دانشگاهها و موسسات پژوهشی و آغاز اعطا مجوز و اعتبار دهی به نشریات علمی تخصصی از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با 245 نشریه و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با 155 نشریه و دانشگاه آزاد با 90 نشریه، است.
رشد تولیدات علمی ایران در دهه 70
عضو کمیسیون نشریات معتبر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه اظهار داشت: در فاصله سالهای 1370 تا 1375، میزان تولیدات علمی در ایران به طور کاملاً محسوسی رو به افزایش بوده و عملکرد پژوهشگران فعال در قالب نشر مقالات علمی شامل 234، 258، 416، 485، 604، 716 مقاله (شامل مقالات و مجلات و کنفرانس ها). علاوه بر این در سال 1376 یکباره آمار تولید علم ایران به 980 مقاله فزونی یافت و در سال 1377 از مرز 1000 مقاله گذشت و در سال 1380 به بیش از 2000 مقاله افزایش پیدا کرد.
دهه 80 توجه بیشتر به جذب دانشجو
وی با بیان اینکه در دهه 1380 دولت جمهوری اسلامی ایران بر جذب هرچه بیشتر دانشجو می کوشید و بر گسترش دوره های تحصیلات تکمیلی تاکید داشت، ادامه داد: با نظر به تولید پایان نامه ها و استخراج مقالات علمی از پایان نامه های دوره های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره های دکتری و نیز با توجه به اصلاح آئین نامه ارتقاء مرتبه علمی اساتید دانشگاه ها و موسسات پژوهشی، تولید علم در دانشگاه های کشور نهادینه شد و میزان تولیدات علمی افزایش یافت.
مهراد ادامه داد: در فاصله سالهای 1381، تا 1385 شمسی، به ترتیب 2843، 3922، 5147، 6879، 9198 مقاله (شامل مقالات مجلات و کنفرانس ها) منتشر شده است. همچنین در دهه 1380 به موازات توسعه آموزش عالی بر تعداد نشریاتی که مجوز خود را از وزارتین علوم و بهداشت دریافت می کردند افزوده شد.
وی خاطرنشان کرد که در این دوره پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تاسیس شد و نمایه سازی نشریات در پایگاههای مختلف مانند مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری، SID، و "نمایه" صورت پذیرفت. پیوستن به نمایه های بین المللی نیز پدیده جدیدی بود که هر روز بر تعداد آن افزوده می شد.
افزایش تولیدات علمی ایران در دهه 90
سرپرست ISC اضافه کرد: در جریان این پدیده های مثبت و مترقی، میزان تولیدات علمی کشور از سال 1389 تا 1390 درخور توجه است. در طی این سال ها به ترتیب حجم انتشارات مستند ثبت شده ایران در پایگاه استنادی تامسون رویترز عبارت است از: 13372، 17271، 2007، 21646، 26749 مقاله (شامل مقالات مجلات و کنفرانس ها).
این مقام مسئول یادآوری کرد: امروز روند توسعه تولید علم در ایران به همراه میزان تولیدات علمی ثبت شده در ISC نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران به جایگاهی که از نظر تولید علم در اسناد بالادستی تعریف شده است دست یافته است. میزان تولید علم به شکل مقاله های فارسی که در نشریات معتبر علمی پژوهشی و علمی ترویجی در طی سال های 1385 تا 1389 منتشر شده است خود گواه این ادعا است.
مهراد تاکید کرد که در طی این سال ها به ترتیب 14168، 16680، 17459 و 19001 مقاله تنها به شکل مقالات مجلات علمی در ISC از دانشمندان و پژوهشگران مراکز علمی کشور به ثبت رسیده است. متاسفانه تاخیر در چاپ نشریات فارسی مانع از آن است که بتوانیم به طور دقیق میزان تولیدات علمی فارسی مربوط به سال های 1390 و 1391 را گزارش کنیم اما، بیان میزان تولید علم ایران در پایگاه استنادی تامسون رویترز در سال 2012 امکان پذیر است. کل آمار تولید علم ایران در این سال برابر با 13552 مقاله است.
