تربيت صحيح فرزندان از نگاه امام کاظم عليه السلام

تربيت فرزند يکي از مقوله هاي مطرح و قابل توجه در خانواده است که اهل بيت عليهم السلام نيز درباره آن سفارش هاي بسياري داشته اند. اگر بخواهيم اجتماعي سالم و امن داشته باشيم، بايد فرزندان خويش را درست تربيت کنيم تا در نتيجه آن، جامعه اي سالم، با نشاط و در حال پيشرفت داشته باشيم. امامان معصوم(ع) براي هدايت و تربيت صحيح فرزندان دستوراتي ارائه فرموده اند که در مسير پر فراز و نشيب زندگي کمک هاي شاياني به والدين خواهد کرد. تبيان در گزارشي با استناد به احاديث امام کاظم(ع) درخصوص تربيت صحيح کودکان به اين مقوله پرداخته است که در ادامه به بخشي از اين گزارش اشاره مي کنيم.

پيوند عاطفى والدين و فرزندان از مواهب خداوند است. پيوندي ناگسستنى که بر اساس محبت است. نياز به عاطفه سراسر وجود کودک را فرا گرفته و او را به عنايت والدين نيازمند ساخته است. کودک تحمل دورى از والدين را ندارد و هرگونه بى توجهى پدر و مادر به اين وابستگى، براى آينده کودک مشکل آفرين است. متاسفانه امروزه برخى از والدين بدون آن که مجبور باشند، فرزندان خود را به مهد کودک مى‌سپارند.

هر چند مهد کودک بعد اجتماعى شخصيت کودکان را پرورش مى‌دهد اما هرگز پاسخگوى نياز حياتى کودک به عاطفه مادري و پدري نيست؛ بنابراين شايسته است والدين تا جايي که برايشان ممکن است، فرزندان خود را از حلاوت مهر مادرى و عطوفت پدرى برخوردار سازند. توجه به وابستگى کودک چنان مهم است که حتى در محافل نبايد ميان پدر و فرزندي که کنار هم نشسته‌اند، فاصله انداخت. امام کاظم (ع) در همين باره مى‌فرمايند: رسول خدا(ص) از فاصله انداختن در مجالس بين پدر و فرزند نهى فرموده است. ( الکافى، ج6، ص50)

وفاى به وعده از صفات پسنديده و مورد توجه پيشوايان دين ماست. اين عمل مهم در برخورد با کودکان از اهميت بيشترى برخوردار است. کودکان جز به تحقق وعده والدين نمى‌انديشند، در وفاى والدين ترديد ندارند و همواره به انتظار لحظه موعود مى‌نشينند. هرگونه تاخير و تخلف در وفاى به وعده، آن ها را مى‌آزارد و به تخريب اعتمادشان نسبت به والدين مى‌انجامد. افزون بر اين، چنين کردار ناپسندى غيرمستقيم درس پيمان شکنى به آنان مى‌آموزد. کليب صيداوى نقل مى‌کند که امام کاظم(ع) فرمودند: هنگامى که به فرزندانتان وعده داديد، حتما به آن وفا کنيد. همانا کودکان چنان مى‌پندارند که شما به آنها روزى مى‌دهيد. ( مستدرک الوسائل، ج3، ص 558)

نماز ستون دين و سرچشمه همه نيکي هاست. هر چند اين امر مهم همزمان با سن تکليف بر انسان واجب مى‌شود اما هر چه زودتر فرزندان با آن آشنا شوند، شتابان تر در راه کسب فضايل اخلاقى گام خواهند گذاشت. انسانى که از کودکى با نماز آشنا و مانوس شود، زودتر شيرينى عبادت و ارتباط با پروردگار را مى‌چشد و ديگر هرگز ذائقه اش، طعم تلخ گناه را نمى‌پسندد. از بعد اجتماعى نيز نماز، نوجوان را به جماعت نيک رفتاران و پسنديدگان پيوند مى‌دهد و از فرو رفتن در گرداب آشنايى با آلودگان و تبهکاران باز مى‌دارد. به همين خاطر ائمه اطهار(ع) فرزندان خود را قبل از سن تکليف با نماز آشنا مى‌ساختند. امام کاظم(ع) فرمودند: هنگامى که فرزندانتان به 7 سالگى رسيدند، آن ها را به نماز فرمان دهيد. (مستدرک الوسائل، ج3، ص 558)

برخى از کودکان بسيار پرتحرک و پرانرژي اند. چنين کودکاني به هر کارى دست مى‌زنند و چه بسا گاهي سبب آزار والدين مى‌شوند. برخى از والدين در برابر آن ها موضع مى‌گيرند، لب به سرزنش مى‌گشايند و آنان را نابهنجار به شمار مى‌آورند درحالى که تحرک و ناآرامى کودکان معمولا طبيعى است؛ بنابراين به جاست والدين با صبر و حوصله، خود را براى گذر از اين دوره حساس و چه بسا طاقت فرسا مهيا سازند. امام کاظم(ع) فرمودند: سزاوار است فرزند در کودکى شلوغ و پرتحرک باشد تا در بزرگى صبور و بردبار شود و جز اين روا نيست. (مسند امام کاظم (ع)، ج 1، ص 481)

تبعيض و تفاوت 2 واژه نزديک، ولى متفاوت هستند. تبعيض بدين معناست که در ميان افراد هم پايه و همسان، بى دليل فرد يا افرادى را برتر به شمار آوريم ولى تفاوت حاکي از برترى فردي بر ديگران به دليل شايستگي هايش است. در سيره تربيتى امام کاظم(ع) تبعيض ممنوع و تفاوت مجاز شمرده شده است. تبعيض قائل شدن ميان فرزندان بذر کينه، اختلاف و بدبينى به والدين را در دل کودکان مى‌پراکند. امام کاظم (ع) از رسول خدا(ص) چنين نقل مى‌کنند که مردى يکى از 2 فرزندش را بوسيد و ديگرى را رها کرد. رسول خدا (ص) با ناراحتى فرمودند: چرا بين آنها به مساوات رفتار نمى‌کنى؟ (مسند امام کاظم (ع)، ج 3، ص 7) با اين حال تفاوت اگر بجا و منطقى باشد، موجب پيشرفت فرزندان مى‌شود زيرا حس رقابت سالم را در آن ها تقويت مى‌کند. امام کاظم(ع) در مواردى ميان فرزندانشان تفاوت قائل مى‌شدند. رفاعه از حضرت موسى بن جعفر(ع) پرسيد: اى فرزند رسول خدا، مردى چند پسر دارد. آيا برتر شمردن يکى بر ديگران، درست است؟ امام (ع) پاسخ داد: بله، مانعى ندارد زيرا پدرم مرا بر برادرم عبدا...، ترجيح مى‌داد. (عيون اخبارالرضا(ع)، ص27) تفاوت نهادن ميان فرزندان امرى بسيار ظريف و حساس است و به کمال دقت و ظرافت نياز دارد زيرا ممکن است فرزندان آن را تبعيض پندارند. پس والدين بايد به موارد زير دقت داشته باشند که هنگام تفاوت نهادن ميان فرزندان، به گونه‌اى رفتار کنند که فردي آن را تبعيض به شمار نياورد. والدين همچنين بايد دقت کنند که دليل برترى فرزندى که برتر مى‌شمارند، کاملا آشکار باشد و در صورت امکان، امتياز فرزند برتر را با عباراتى سازنده که باعث پيشرفت بقيه فرزندان شود، بيان کنند.

فرزندان تا وقتى به بلوغ شرعى، عقلى و اجتماعى دست نيافته‌اند، بيشتر به مراقبت والدين و هدايت مستقيم آن ها نياز دارند. فراهم ساختن زمينه مساعد براى دستيابى فرزندان به جايگاه اجتماعى مناسب، بخشى از وظايف والدين در برابر فرزندان است. آنها بايد براى رسيدن به اين هدف، فرزندشان را در انتخاب شغل مناسب يارى دهند. چه بسيار فرزندانى که بر اثر بى توجهى والدين به مشاغل نامناسبي مشغول شده اند و به خاطر محروم بودن از راهنمايي هاى سودمند والدين، از موقعيت هاى ارزشمند و شايسته اجتماعى محروم شده اند و سرانجامشان به بدبختي کشيده است و حتي مايه ننگ و خجالت والدين شان شده اند. امام کاظم(ع) فرمودند: شخصى با فرزندش خدمت رسول خدا(ص) آمد و گفت: اى رسول خدا، حق اين فرزند بر من چيست؟ حضرت فرمود: نام نيکو برايش انتخاب کن، او را ادب بياموز، در موقعيتى نيک قرار ده و جايگاه اجتماعى مناسب برايش فراهم ساز. (تهذيب، ج6، ص 362)

هرچند روش غيرمستقيم براي پند دادن به فرزندان بسيار تاثيرگذارتر از روش مستقيم است و امامان معصوم(ع) بيش از موعظه هاي کلامي با کردار خود، مردم را ارشاد مى‌کردند ولى پند مستقيم نيز در سيره آنها بسيار مشاهده مى‌شود. امام کاظم (ع) فرزندانش را چنين اندرز مى‌دهد: فرزندم! بپرهيز از اين که خداوند تو را در گناهى که از آن نهى کرده، ببيند؛ بپرهيز از اين که پروردگار تو را از اطاعتى که بدان فرمانت داده، دور مشاهده کند. بر تو باد به تلاش و کوشش و ... . از مزاح بي جا بپرهيز که نور ايمانت را مى‌برد و تو را سبک مى‌سازد. از اندوه و کسالت دور باش که از بهره دنيا و آخرتت جلوگيرى مى‌کند. (تحف العقول، ص306)