آسیب شناسی دوره بلوغ
بلوغ در لغت معنی رسیدگی و پختگی است و مشخصه دورانی از زندگی محسوب می شود که فرد از دنیای کودکی فاصله می گیرد و در مسیر تکامل جسمی و روحی قدم برمی دارد. اهمیت این دوره کوتاه، اما سرنوشت ساز در زندگی فردی و اجتماعی انسان به قدری است که تحقیق و بررسی درباره آن به گواهی تاریخ مکتوب به اعصار گذشته حیات بشر بازمی گردد.
متفکرانی نظیر ارسطو در این باره به تفصیل سخن گفته اند و طی دوره های بعدی اطلاعاتی در حوزه های مختلف به آن افزوده شد تا این که استانلی هال در دهه پایانی قرن ۱۹ پدیده بلوغ را وارد حیطه روان شناسی کرد و پدر روان شناسی بلوغ نام گرفت.
در دنیای امروز ، بهداشت بلوغ و مناسبات اجتماعی و رفتاری آن به یکی از شاخصه های مهم برای سنجش میزان رشدیافتگی جوامع تبدیل شده و کنوانسیون های بین المللی و قوانین عالی برای آن به تصویب رسیده است.
در این باره کنفرانس بین المللی جمعیت و توسعه که سال ۱۹۹۴ در قاهره برپا شد، برای مسائل بلوغ نقطه عطفی محسوب می شود؛ چرا که آن را به صورت جدی بخشی مستقل از بهداشت جامعه محسوب کرد و بر اهمیت آن تاکید ورزید.
اتفاقی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نظیر ایران نیفتاده است و باید پذیرفت مسائل و مناسبات بلوغ در جامعه ما در بسیاری از حوزه ها تا رسیدن به جایگاه آرمانی فاصله ای طولانی و پرفراز و نشیب را در پیش دارد.
در این نوشتار به مهم ترین مسائل بلوغ، آسیب شناسی این دوره از زندگی و برخی مناسبات و تلقی های نادرست درباره آن پرداخته ایم.
ناآگاهی مهم ترین ضعف بهداشت بلوغ در جامعه ماست که به تنهایی عمق فاجعه را مشخص می کند. این ناآگاهی نه تنها نوجوانان بلکه در بسیاری حوزه ها بزرگسالان جامعه را هم در برمی گیرد و از این طریق به منشأ ناشناخته برای تولید آسیب های دامنه دار اجتماعی تبدیل می شود.
فرهنگ عرفی ما در یک نگاه کلی بلوغ را با احتیاط شدید و به صورت خاموش برگزار می کند و متاسفانه در برخی شوون قومی آن را پدیده ای مزموم یا خجالت آور می شناسند. دامنه ناآگاهی درباره بلوغ برای پسران گسترده تر است و از این رو بزه ج ن س ی و رفتاری در میان مردان جامعه ما فراوانی بیشتری دارد و دنباله آسیب های دوره بلوغ که به صورت عقده های مزمن روانی، تلقیات نادرست و تمایل به فرهنگ منحط ج ن س ی آشکار می شود تا سنین پیش از ازدواج و حتی چندین سال پس از آن ادامه می یابد و بحران می آفریند. تحقیقات تطبیقی نشان می دهد حداقل ۲۰ درصد نوجوانان جامعه از تغییرات جسمی و روحی بلوغ به نگرانی جدی دچار می شوند.
دکتر مجید ابهری، متخصص علوم رفتاری و آسیب شناس اجتماعی در این باره توضیح می دهد: گروهی از نوجوانان که از سوی والدین، مربیان و کارکردهای اجتماعی با این نوع تغییرات آشنا نشده اند، از آنها دچار ترس، اندوه و حتی افسردگی می گردند و از خود می پرسند این چه اتفاقی است که برای من می افتد، آیا طبیعی است؟ آیا برای همه اتفاق می افتد؟ مبادا برایم مشکلی ایجاد کند.
در حقیقت نوجوان به دلیل ناآگاهی دوره بلوغ را با ترس و اضطراب طی می کند و بتدریج قدرت تطبیق با شرایط متغیر آن را از دست می دهد. اینجاست که آسیب های رفتاری در کمین وی قرار می گیرد و تباهی های زندگیش را رقم می زند. باید والدین با زبانی ساده و بدون پیچیدگی شرایط بلوغ را برای نوجوان تشریح کنند و به او اطلاعاتی متناسب با سن و پیشرفت مراحل بلوغ ارائه کنند.
نوجوان تازه بالغ باید پیش از شروع تغییرات عمده جسمی به آنها آگاه باشد و بداند دیگر کودکی خردسال یا نوجوانی سر به هوا نیست و برای خود آقا یا خانمی شده که جامعه و اطرافیانش انتظارهایی متناسب از وی دارند. از آنجا که بسیاری از والدین به دلیل موانع فرهنگی یا براساس شرمی نابه جا از ارائه توضیحات کامل و جامع در این باره خودداری می کنند، آموزش های اجتماعی درباره بلوغ اهمیتی دو چندان می یابند.
برگزاری جشن تکلیف در مدارس در حوزه آموزش های بلوغ اقدامی فرخنده، اما ناکافی است. به نظر می رسد خلا اصلی در این باره طرح نشدن نکات آموزشی، بهداشتی و پزشکی بلوغ در کتاب های درسی است. در چنین شرایطی تلاش رسانه های صوتی، تصویری و مکتوب و اجرای برنامه های آموزشی از سوی نهادهای فرهنگی و حمایتی می توانند تا اندازه ای راهگشا باشد و شرایط را برای ارائه آموزش های رسمی، کامل و متناسب درباره بلوغ مهیا کند.
کمبود آگاهی درباره بلوغ در زمینه های رفتاری و روانی نیز مطرح است و بیشتر در رفتار بزرگسالان در تقابل با نوجوانان نمایان می شود. پایش این نا آگاهی دردسرساز از برخی جبهه گیری های احتمالی و گاه غیرواقعی در جامعه، ناشی می شود. این جبهه گیری بیشتر از آن که واقعی و ملموس باشد، ناظر بر نوعی خودسانسوری است.
گویا مسوولان آموزشی و فرهنگی جامعه از طرح صورت مساله هم پرهیز می کنند و جدا ابا دارند و گمان می کنند آموزش درباره مسائل جسمی و روانی بلوغ نزد افکار عمومی به ترویج فساد و فحشا تعبیر شود؛ تفکری که همیشه چوب آن را خورده ایم و عبرت نمی گیریم.
براستی چرا باید بخشی از آموزش های حیاتی برای جامعه به دلیل ترس از شبهات و قضاوت های نادرست و احتمالا متلک پرانی به نیازمندان آن ارایه نشود و آیا پیشگیری از آسیب های این حوزه با فرهنگ جامعه، متناسب تر نیست؟ پاسخ این پرسش ها ساده است و در این موضوع خلاصه می شود که بلد نیستیم چگونه به ارائه آموزش های بلوغ بپردازیم که حساسیت نینگیزد، مخالف شوون دینی و فرهنگی ما نباشد و به کار آید و از آسیب ها جلوگیری کند.
آموزش بهداشت بلوغ در مدارس، بویژه در مقطع راهنمایی که مصادف با سنین بلوغ است با مشکلات و کمبودهای جدی دست و پنجه نرم می کند. آموزش ها چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیر مستقیم ارائه شود؛ همواره با حاشیه امنیت همراه است و در عمل بخش بزرگی از محصلان نوجوان را به دلیل شرایط جامعه و ناپسند دانستن صحبت دراین باره در محیط های بیرونی و خانواده ها از دستیابی به اطلاعات کامل و جامع و متناسب محروم می کند.
اگر قبول داشته باشیم که وظایف نظام آموزشی و پرورشی تنها در آموزش ریاضی و علوم و هندسه و تولید انواع و اقسام نخبه و دانش آموز ممتاز! خلاصه نمی شود و پرورشی هم در کار است که ابعاد جسمی، شخصیتی، روانی، رفتاری و اجتماعی محصلان را در برمی گیرد، به ضعف های جدی این نظام در حوزه مسائل اجتماعی نوجوانان و محصلان پی می بریم.
به هر ترتیب نوجوان باید در دوران بلوغ روش های حفظ سلامتش را بشناسد و بداند چه چیزی بهداشت جسم و روانش را به خطر می اندازد تا بتواند با تهدیدات بیرونی مقابله کند و از نوجوانی اش در مسیر تکامل لذت ببرد. در این دوره تغییرات جسمی و روانی نوجوان سریع است. احساسات، تفکر، رابطه های اجتماعی و منطق وی رشد می کند و از این گذرگاه به شناخت خویش و محیط پیرامون اقدام می کند. این تغییرات ذاتا مقدس هستند و هدایت و کنترل آنها از طریق شناخت مقتضیات دوره بلوغ وی را از گمراهی و گناه و آسیب نجات می دهد.
● نیازهای اساسی
استقلال یکی از مسائل بلوغ و به طور کلی دوره نوجوانی است. مرزهای این استقلال در حوزه های رفتاری، عاطفی و مالی باید کاملا مشخص باشد و آزادی های متناسبی برای نوجوانان ایجاد کند. او می خواهد از قید و بندهای کودکی رها شود و احساس ها و موقعیت های جدید را شخصا تجربه کند؛ چرا که توانایی های جدیدش که از بلوغ فکری، عاطفی و جسمی ناشی می شود وی را به این کار تشویق می کند.
جلوگیری از این آزادی های ذاتی که نوجوان معنای آن را دریافته و بوضوح احساس می کند نتیجه منفی بر جای خواهد گذاشت؛ روان شناسان توصیه می کنند آزادی ها متناسب با سن نوجوانی به وی اعطا شود به گونه ای که نه به مهارگسیختگی بینجامد و نه احساس کند زیر سلطه است و دیگران برایش تصمیم گیری می کنند.
دکتر ابهری در این باره معتقد است: نظارت و کنترل بر آزادی ها یک ضرورت است؛ اما باید به صورت غیر مستقیم و حتی الامکان نامحسوس باشد. سختگیری والدین و انضباط خشک و کنترل کسالت آور و سختی های دوران بلوغ را دوچندان می کند. تجربه و پژوهش ثابت می کند کنترل غیرمستقیم و دوستانه که نوعی همراهی و حمایت را برای نوجوان ایجاد می کند و بیان نکات نامفهوم برای وی بویژه درباره رابطه با جنس مخالف، احساسات جنسی و کنجکاوی های ویژه این مقطع گذار از مرحله بلوغ را برای نوجوان تسهیل می کند و تکامل شخصیتی وی را رقم می زند. پرخاشگری و عصبانیت در دوره بلوغ غالبا نتیجه ضعف والدین و اطرافیان در نوع کنترل و مخدوش شدن رابطه هاست.
به طور کلی می توان گفت دوره بلوغ نیازهایی برای نوجوان ایجاد می کند که باید به آنها پاسخ داد. استقلال و آزادی های مشروع و متناسب تنها یکی از این نیازهاست و والدین باید درباره تغذیه، پوشاک، استحمام، نظافت فردی، ورزش، گردش و روابط خانوادگی و دوستانه وی نیز توجه کافی داشته باشند. رفع نشدن یک یا چند نیاز خاص یا ارضا و اقناع نشدن نوجوان از آنها پایه ای برای پرخاشگری، عصیان، مهار گسیختگی و عقده های روانی یا به صورت معکوس انزوا و افسردگی وی می شود.
● شوون رفتاری جدید
بلوغ به تناسب سن نیازها و رفتارهای جدید برای نوجوان می آفریند که بخشی از آنها به اختصار به این شرح است:
تمایل به عضویت در گروه های دوستی: گروه دوستی همسالان امکاناتی برای مشاوره، یادگیری مهارت های جمعی، کسب آگاهی، تمرین استقلال، در میان گذاشتن مشکلات و احساسات بلوغ، کنترل رفتار و روابط عاطفی گسترده تر در اختیار نوجوان قرار می دهد.
گروه های دوستی به بهبود روابط عاطفی و اجتماعی و سازگاری وی کمک می کند و نوجوان را در معرض تعامل انسانی و دلخواه قرار می دهد. افراد در سن بلوغ دوستانی را ترجیح می دهند که هوش، شکل ظاهری، استعدادهای ویژه و توانایی جلب جنس مخالف را داشته و انعطاف پذیر و مهربان و مشتاق باشند.
یک دوست چه الگو باشد و چه نیاز به کمکی داشته باشد یا حتی حس همذات پنداری ایجاد کند، برای نوجوان محترم است. نوجوان در دوره بلوغ نسبت به گروه دوستانش تعصب دارد و بدون قضاوت آنها را افرادی شایسته و لایق می پندارد.
▪ تحرک: نوجوان سرشار از انرژی است. بخشی از این انرژی که از سوخت و ساز ویژه بدن وی ناشی می شود در راه انگیزش جنسی صرف می شود و بخش دیگر به صورت مبارزه طلبی، پرخاشگری، حادثه جویی، سرکشی، عصیان و حرافی تجلی می یابد. در این باره ورزش بهترین روش تخلیه انرژی محسوب می شود که سلامت جسم و روح وی را به ارمغان می آورد.
▪ نداشتن تعادل رفتاری: تغییرات پر دامنه و سریع بلوغ موجب می شود نوجوان تقدم و تاخر کارهایش را از دست بدهد. او نمی تواند برای روزمرگی اش اولویت خاصی را برگزیند و از این رو ممکن است در امور درسی اش به افت و بی انگیزگی دچار شود. یا برای مثال، تعادلی منطقی میان ساعات بازی و خوابش برقرار کند. ممکن است انرژی زیادی برای یکی از فعالیت های روزمره صرف کند و از کارهای دیگر باز ماند. کمک و مشاوره والدین در این باره ضروری است.
▪ بدبینی و شک: ارزش قائل شدن بیش از اندازه و مطلق برای هنجارهای اخلاقی و احتمالا نیافتن آنها در رفتار و کردار والدین و اطرافیان احساسات نوجوان را برمی انگیزد و او را به شک و تردید دچار می کند. این تردید و بدبینی پس از آن ممکن است به رذایل اخلاقی نظیر استعمال دخانیات و مواد مخدر، مصرف مشروبات الکلی، رفتارهای پر خطر جنسی یا حتی اعتیاد به مصرف قرص های آرامبخش منجر شود. هدایت نوجوان، بازآفرینی ارزش ها و کمک به وی برای درونی کردن آنها در این باره شیوه ای کارآمد است.
توجه بیش از اندازه به اندام و ظاهر: توجه به ظاهر در دوران بلوغ تا حدی طبیعی است و اجتناب ناپذیر به نظر می رسد، اما فراموش نکنیم افراط در آن که از بیکاری نوجوان و احتمالا ایجاد انگیزه های کاذب از سوی دیگران ناشی می شود، ممکن است به بیماری های روحی و روانی، توهم و تلقیات نادرست درباره اندام و ظاهر منجر شود.
عقاید نادرست و رفتارهای نامناسب: تازه بالغان بیشتر در میان جمع رفتار مناسبی ندارند یا سخنان نسنجیده به زبان می آورند. حتی ممکن است بیش از اندازه منزوی و گوشه گیر باشند و به افکار و عقایدی در تایید آن دست یابند.www.migna.ir صحبت و مشاوره با نوجوانان و شرکت دادن آنها در مناسبات و اجتماعات فامیلی می تواند از طریق تقویت مهارت های ارتباطی تاثیری مثبت بر عقاید و رفتار آنان ایجاد کند.
نداشتن انگیزه و ترسیم نکردن آینده ای روشن: طبق تحقیقات انجام شده میان یاس از آینده در دوران نوجوانی و تکامل شخصیت با بزهکاری اجتماعی رابطه ای معنادار وجود دارد. معضلات اجتماعی اصلی ترین متهم این یاس شخصیتی است و از آنجا که حل این معضلات وسیع به راحتی امکان پذیر نیست تنها روش موجود برای جلوگیری از افسردگی و بدبینی به آینده در نوجوان، جانبداری از او در برابر مشکلات فراگیر جامعه و همزمان انگیزش منطقی وی برای غلبه بر آنهاست. باید به نوجوان کمک کرد تا دنیا را به اندازه نیاز بشناسد، خویشتن را دوست بدارد و جایگاهی منطقی و عقلانی برای خویش در جامعه پیرامون تصویر کند.
● الگوسازی
بخشی از رفتارهای نوجوانان در سن بلوغ از شرایط دنیای معاصر نشات می گیرد. گسترش ارتباطات و اطلاعات، مدرنیته، مصرف گرایی، مدگرایی و ماشینیسم عواملی هستند که نوجوان در سن بلوغ از آنها الهام می گیرد و در رفتارهایش بروز می دهد. نوجوانان امروزی لباس ساده نمی پوشند، اتاق و وسایل شخصی می خواهند، به فناوری های جدید دلبسته اند و آزادی و استقلال شخصی و خصوصی طلب می کنند.
آنها فرمانبردار مطلق والدین نیستند و حتی ممکن است در بسیاری از مسائل روان شناسی، رفتاری و اجتماعی صلاحیت والدین برای دخالت، مشاوره یا اظهارنظر را قبول نداشته باشند. به هر حال، شرایط گذران مراحل بلوغ بسیار متفاوت و خاص شده است و مانند گذشته از مسیرهای هموار و معین نمی گذرد. نوجوان در میان این گسترش، پیچیدگی و هجوم اطلاعاتی بیش از هر چیز به دنبال یک الگو می گردد. الگوها در حقیقت به نوجوان کمک می کنند تا حس قهرمان پرستی، مطلق گرایی و آرمان جویی خود را به تصویر بکشند و مصداقی بیرونی برایش پیدا کنند.
متفکرانی نظیر ارسطو در این باره به تفصیل سخن گفته اند و طی دوره های بعدی اطلاعاتی در حوزه های مختلف به آن افزوده شد تا این که استانلی هال در دهه پایانی قرن ۱۹ پدیده بلوغ را وارد حیطه روان شناسی کرد و پدر روان شناسی بلوغ نام گرفت.
در دنیای امروز ، بهداشت بلوغ و مناسبات اجتماعی و رفتاری آن به یکی از شاخصه های مهم برای سنجش میزان رشدیافتگی جوامع تبدیل شده و کنوانسیون های بین المللی و قوانین عالی برای آن به تصویب رسیده است.
در این باره کنفرانس بین المللی جمعیت و توسعه که سال ۱۹۹۴ در قاهره برپا شد، برای مسائل بلوغ نقطه عطفی محسوب می شود؛ چرا که آن را به صورت جدی بخشی مستقل از بهداشت جامعه محسوب کرد و بر اهمیت آن تاکید ورزید.
اتفاقی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نظیر ایران نیفتاده است و باید پذیرفت مسائل و مناسبات بلوغ در جامعه ما در بسیاری از حوزه ها تا رسیدن به جایگاه آرمانی فاصله ای طولانی و پرفراز و نشیب را در پیش دارد.
در این نوشتار به مهم ترین مسائل بلوغ، آسیب شناسی این دوره از زندگی و برخی مناسبات و تلقی های نادرست درباره آن پرداخته ایم.
ناآگاهی مهم ترین ضعف بهداشت بلوغ در جامعه ماست که به تنهایی عمق فاجعه را مشخص می کند. این ناآگاهی نه تنها نوجوانان بلکه در بسیاری حوزه ها بزرگسالان جامعه را هم در برمی گیرد و از این طریق به منشأ ناشناخته برای تولید آسیب های دامنه دار اجتماعی تبدیل می شود.
فرهنگ عرفی ما در یک نگاه کلی بلوغ را با احتیاط شدید و به صورت خاموش برگزار می کند و متاسفانه در برخی شوون قومی آن را پدیده ای مزموم یا خجالت آور می شناسند. دامنه ناآگاهی درباره بلوغ برای پسران گسترده تر است و از این رو بزه ج ن س ی و رفتاری در میان مردان جامعه ما فراوانی بیشتری دارد و دنباله آسیب های دوره بلوغ که به صورت عقده های مزمن روانی، تلقیات نادرست و تمایل به فرهنگ منحط ج ن س ی آشکار می شود تا سنین پیش از ازدواج و حتی چندین سال پس از آن ادامه می یابد و بحران می آفریند. تحقیقات تطبیقی نشان می دهد حداقل ۲۰ درصد نوجوانان جامعه از تغییرات جسمی و روحی بلوغ به نگرانی جدی دچار می شوند.
دکتر مجید ابهری، متخصص علوم رفتاری و آسیب شناس اجتماعی در این باره توضیح می دهد: گروهی از نوجوانان که از سوی والدین، مربیان و کارکردهای اجتماعی با این نوع تغییرات آشنا نشده اند، از آنها دچار ترس، اندوه و حتی افسردگی می گردند و از خود می پرسند این چه اتفاقی است که برای من می افتد، آیا طبیعی است؟ آیا برای همه اتفاق می افتد؟ مبادا برایم مشکلی ایجاد کند.
در حقیقت نوجوان به دلیل ناآگاهی دوره بلوغ را با ترس و اضطراب طی می کند و بتدریج قدرت تطبیق با شرایط متغیر آن را از دست می دهد. اینجاست که آسیب های رفتاری در کمین وی قرار می گیرد و تباهی های زندگیش را رقم می زند. باید والدین با زبانی ساده و بدون پیچیدگی شرایط بلوغ را برای نوجوان تشریح کنند و به او اطلاعاتی متناسب با سن و پیشرفت مراحل بلوغ ارائه کنند.
نوجوان تازه بالغ باید پیش از شروع تغییرات عمده جسمی به آنها آگاه باشد و بداند دیگر کودکی خردسال یا نوجوانی سر به هوا نیست و برای خود آقا یا خانمی شده که جامعه و اطرافیانش انتظارهایی متناسب از وی دارند. از آنجا که بسیاری از والدین به دلیل موانع فرهنگی یا براساس شرمی نابه جا از ارائه توضیحات کامل و جامع در این باره خودداری می کنند، آموزش های اجتماعی درباره بلوغ اهمیتی دو چندان می یابند.
برگزاری جشن تکلیف در مدارس در حوزه آموزش های بلوغ اقدامی فرخنده، اما ناکافی است. به نظر می رسد خلا اصلی در این باره طرح نشدن نکات آموزشی، بهداشتی و پزشکی بلوغ در کتاب های درسی است. در چنین شرایطی تلاش رسانه های صوتی، تصویری و مکتوب و اجرای برنامه های آموزشی از سوی نهادهای فرهنگی و حمایتی می توانند تا اندازه ای راهگشا باشد و شرایط را برای ارائه آموزش های رسمی، کامل و متناسب درباره بلوغ مهیا کند.
کمبود آگاهی درباره بلوغ در زمینه های رفتاری و روانی نیز مطرح است و بیشتر در رفتار بزرگسالان در تقابل با نوجوانان نمایان می شود. پایش این نا آگاهی دردسرساز از برخی جبهه گیری های احتمالی و گاه غیرواقعی در جامعه، ناشی می شود. این جبهه گیری بیشتر از آن که واقعی و ملموس باشد، ناظر بر نوعی خودسانسوری است.
گویا مسوولان آموزشی و فرهنگی جامعه از طرح صورت مساله هم پرهیز می کنند و جدا ابا دارند و گمان می کنند آموزش درباره مسائل جسمی و روانی بلوغ نزد افکار عمومی به ترویج فساد و فحشا تعبیر شود؛ تفکری که همیشه چوب آن را خورده ایم و عبرت نمی گیریم.
براستی چرا باید بخشی از آموزش های حیاتی برای جامعه به دلیل ترس از شبهات و قضاوت های نادرست و احتمالا متلک پرانی به نیازمندان آن ارایه نشود و آیا پیشگیری از آسیب های این حوزه با فرهنگ جامعه، متناسب تر نیست؟ پاسخ این پرسش ها ساده است و در این موضوع خلاصه می شود که بلد نیستیم چگونه به ارائه آموزش های بلوغ بپردازیم که حساسیت نینگیزد، مخالف شوون دینی و فرهنگی ما نباشد و به کار آید و از آسیب ها جلوگیری کند.
آموزش بهداشت بلوغ در مدارس، بویژه در مقطع راهنمایی که مصادف با سنین بلوغ است با مشکلات و کمبودهای جدی دست و پنجه نرم می کند. آموزش ها چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیر مستقیم ارائه شود؛ همواره با حاشیه امنیت همراه است و در عمل بخش بزرگی از محصلان نوجوان را به دلیل شرایط جامعه و ناپسند دانستن صحبت دراین باره در محیط های بیرونی و خانواده ها از دستیابی به اطلاعات کامل و جامع و متناسب محروم می کند.
اگر قبول داشته باشیم که وظایف نظام آموزشی و پرورشی تنها در آموزش ریاضی و علوم و هندسه و تولید انواع و اقسام نخبه و دانش آموز ممتاز! خلاصه نمی شود و پرورشی هم در کار است که ابعاد جسمی، شخصیتی، روانی، رفتاری و اجتماعی محصلان را در برمی گیرد، به ضعف های جدی این نظام در حوزه مسائل اجتماعی نوجوانان و محصلان پی می بریم.
به هر ترتیب نوجوان باید در دوران بلوغ روش های حفظ سلامتش را بشناسد و بداند چه چیزی بهداشت جسم و روانش را به خطر می اندازد تا بتواند با تهدیدات بیرونی مقابله کند و از نوجوانی اش در مسیر تکامل لذت ببرد. در این دوره تغییرات جسمی و روانی نوجوان سریع است. احساسات، تفکر، رابطه های اجتماعی و منطق وی رشد می کند و از این گذرگاه به شناخت خویش و محیط پیرامون اقدام می کند. این تغییرات ذاتا مقدس هستند و هدایت و کنترل آنها از طریق شناخت مقتضیات دوره بلوغ وی را از گمراهی و گناه و آسیب نجات می دهد.
● نیازهای اساسی
استقلال یکی از مسائل بلوغ و به طور کلی دوره نوجوانی است. مرزهای این استقلال در حوزه های رفتاری، عاطفی و مالی باید کاملا مشخص باشد و آزادی های متناسبی برای نوجوانان ایجاد کند. او می خواهد از قید و بندهای کودکی رها شود و احساس ها و موقعیت های جدید را شخصا تجربه کند؛ چرا که توانایی های جدیدش که از بلوغ فکری، عاطفی و جسمی ناشی می شود وی را به این کار تشویق می کند.
جلوگیری از این آزادی های ذاتی که نوجوان معنای آن را دریافته و بوضوح احساس می کند نتیجه منفی بر جای خواهد گذاشت؛ روان شناسان توصیه می کنند آزادی ها متناسب با سن نوجوانی به وی اعطا شود به گونه ای که نه به مهارگسیختگی بینجامد و نه احساس کند زیر سلطه است و دیگران برایش تصمیم گیری می کنند.
دکتر ابهری در این باره معتقد است: نظارت و کنترل بر آزادی ها یک ضرورت است؛ اما باید به صورت غیر مستقیم و حتی الامکان نامحسوس باشد. سختگیری والدین و انضباط خشک و کنترل کسالت آور و سختی های دوران بلوغ را دوچندان می کند. تجربه و پژوهش ثابت می کند کنترل غیرمستقیم و دوستانه که نوعی همراهی و حمایت را برای نوجوان ایجاد می کند و بیان نکات نامفهوم برای وی بویژه درباره رابطه با جنس مخالف، احساسات جنسی و کنجکاوی های ویژه این مقطع گذار از مرحله بلوغ را برای نوجوان تسهیل می کند و تکامل شخصیتی وی را رقم می زند. پرخاشگری و عصبانیت در دوره بلوغ غالبا نتیجه ضعف والدین و اطرافیان در نوع کنترل و مخدوش شدن رابطه هاست.
به طور کلی می توان گفت دوره بلوغ نیازهایی برای نوجوان ایجاد می کند که باید به آنها پاسخ داد. استقلال و آزادی های مشروع و متناسب تنها یکی از این نیازهاست و والدین باید درباره تغذیه، پوشاک، استحمام، نظافت فردی، ورزش، گردش و روابط خانوادگی و دوستانه وی نیز توجه کافی داشته باشند. رفع نشدن یک یا چند نیاز خاص یا ارضا و اقناع نشدن نوجوان از آنها پایه ای برای پرخاشگری، عصیان، مهار گسیختگی و عقده های روانی یا به صورت معکوس انزوا و افسردگی وی می شود.
● شوون رفتاری جدید
بلوغ به تناسب سن نیازها و رفتارهای جدید برای نوجوان می آفریند که بخشی از آنها به اختصار به این شرح است:
تمایل به عضویت در گروه های دوستی: گروه دوستی همسالان امکاناتی برای مشاوره، یادگیری مهارت های جمعی، کسب آگاهی، تمرین استقلال، در میان گذاشتن مشکلات و احساسات بلوغ، کنترل رفتار و روابط عاطفی گسترده تر در اختیار نوجوان قرار می دهد.
گروه های دوستی به بهبود روابط عاطفی و اجتماعی و سازگاری وی کمک می کند و نوجوان را در معرض تعامل انسانی و دلخواه قرار می دهد. افراد در سن بلوغ دوستانی را ترجیح می دهند که هوش، شکل ظاهری، استعدادهای ویژه و توانایی جلب جنس مخالف را داشته و انعطاف پذیر و مهربان و مشتاق باشند.
یک دوست چه الگو باشد و چه نیاز به کمکی داشته باشد یا حتی حس همذات پنداری ایجاد کند، برای نوجوان محترم است. نوجوان در دوره بلوغ نسبت به گروه دوستانش تعصب دارد و بدون قضاوت آنها را افرادی شایسته و لایق می پندارد.
▪ تحرک: نوجوان سرشار از انرژی است. بخشی از این انرژی که از سوخت و ساز ویژه بدن وی ناشی می شود در راه انگیزش جنسی صرف می شود و بخش دیگر به صورت مبارزه طلبی، پرخاشگری، حادثه جویی، سرکشی، عصیان و حرافی تجلی می یابد. در این باره ورزش بهترین روش تخلیه انرژی محسوب می شود که سلامت جسم و روح وی را به ارمغان می آورد.
▪ نداشتن تعادل رفتاری: تغییرات پر دامنه و سریع بلوغ موجب می شود نوجوان تقدم و تاخر کارهایش را از دست بدهد. او نمی تواند برای روزمرگی اش اولویت خاصی را برگزیند و از این رو ممکن است در امور درسی اش به افت و بی انگیزگی دچار شود. یا برای مثال، تعادلی منطقی میان ساعات بازی و خوابش برقرار کند. ممکن است انرژی زیادی برای یکی از فعالیت های روزمره صرف کند و از کارهای دیگر باز ماند. کمک و مشاوره والدین در این باره ضروری است.
▪ بدبینی و شک: ارزش قائل شدن بیش از اندازه و مطلق برای هنجارهای اخلاقی و احتمالا نیافتن آنها در رفتار و کردار والدین و اطرافیان احساسات نوجوان را برمی انگیزد و او را به شک و تردید دچار می کند. این تردید و بدبینی پس از آن ممکن است به رذایل اخلاقی نظیر استعمال دخانیات و مواد مخدر، مصرف مشروبات الکلی، رفتارهای پر خطر جنسی یا حتی اعتیاد به مصرف قرص های آرامبخش منجر شود. هدایت نوجوان، بازآفرینی ارزش ها و کمک به وی برای درونی کردن آنها در این باره شیوه ای کارآمد است.
توجه بیش از اندازه به اندام و ظاهر: توجه به ظاهر در دوران بلوغ تا حدی طبیعی است و اجتناب ناپذیر به نظر می رسد، اما فراموش نکنیم افراط در آن که از بیکاری نوجوان و احتمالا ایجاد انگیزه های کاذب از سوی دیگران ناشی می شود، ممکن است به بیماری های روحی و روانی، توهم و تلقیات نادرست درباره اندام و ظاهر منجر شود.
عقاید نادرست و رفتارهای نامناسب: تازه بالغان بیشتر در میان جمع رفتار مناسبی ندارند یا سخنان نسنجیده به زبان می آورند. حتی ممکن است بیش از اندازه منزوی و گوشه گیر باشند و به افکار و عقایدی در تایید آن دست یابند.www.migna.ir صحبت و مشاوره با نوجوانان و شرکت دادن آنها در مناسبات و اجتماعات فامیلی می تواند از طریق تقویت مهارت های ارتباطی تاثیری مثبت بر عقاید و رفتار آنان ایجاد کند.
نداشتن انگیزه و ترسیم نکردن آینده ای روشن: طبق تحقیقات انجام شده میان یاس از آینده در دوران نوجوانی و تکامل شخصیت با بزهکاری اجتماعی رابطه ای معنادار وجود دارد. معضلات اجتماعی اصلی ترین متهم این یاس شخصیتی است و از آنجا که حل این معضلات وسیع به راحتی امکان پذیر نیست تنها روش موجود برای جلوگیری از افسردگی و بدبینی به آینده در نوجوان، جانبداری از او در برابر مشکلات فراگیر جامعه و همزمان انگیزش منطقی وی برای غلبه بر آنهاست. باید به نوجوان کمک کرد تا دنیا را به اندازه نیاز بشناسد، خویشتن را دوست بدارد و جایگاهی منطقی و عقلانی برای خویش در جامعه پیرامون تصویر کند.
● الگوسازی
بخشی از رفتارهای نوجوانان در سن بلوغ از شرایط دنیای معاصر نشات می گیرد. گسترش ارتباطات و اطلاعات، مدرنیته، مصرف گرایی، مدگرایی و ماشینیسم عواملی هستند که نوجوان در سن بلوغ از آنها الهام می گیرد و در رفتارهایش بروز می دهد. نوجوانان امروزی لباس ساده نمی پوشند، اتاق و وسایل شخصی می خواهند، به فناوری های جدید دلبسته اند و آزادی و استقلال شخصی و خصوصی طلب می کنند.
آنها فرمانبردار مطلق والدین نیستند و حتی ممکن است در بسیاری از مسائل روان شناسی، رفتاری و اجتماعی صلاحیت والدین برای دخالت، مشاوره یا اظهارنظر را قبول نداشته باشند. به هر حال، شرایط گذران مراحل بلوغ بسیار متفاوت و خاص شده است و مانند گذشته از مسیرهای هموار و معین نمی گذرد. نوجوان در میان این گسترش، پیچیدگی و هجوم اطلاعاتی بیش از هر چیز به دنبال یک الگو می گردد. الگوها در حقیقت به نوجوان کمک می کنند تا حس قهرمان پرستی، مطلق گرایی و آرمان جویی خود را به تصویر بکشند و مصداقی بیرونی برایش پیدا کنند.
