روزنامه روزان نوشت: در نیمه باز خانه را که یک پله از سطح کوچه پایینتر است باز میکند. «حاج خانوم، جهیزیه دخترخانومتون رو آوردیم. به بچهها بگین وسایل رو کجا بذارن که سخت نشه برای شما.» زینب با عروسکی در دستش از اتاق کاهگلی کوچکی بیرون میآید، کنار دیوار میایستد و به جهیزیهها نگاه میکند. «ما رسم داریم که دختر باید زود شوهر کنه وگرنه براش حرف درمیارن. مادرم هم زود ازدواج کرد. دوست نداشتم الان ازدواج کنم؛ من از عهده خودم هم برنمیام، چه برسه به یک نفر دیگه؛ ولی مجبورم. نه میتونم رو حرف پدرم حرف بزنم نه رو حرف مادرم. تا سوم راهنمایی خوندم و بابام دیگه نذاشت ادامه بدم. همیشه میگفت دختر همین که بلد باشه اسم و فامیل خودش رو بنویسه کفایت میکنه. همه امیدم به اینه که شوهرم بذاره برم مدرسه. بقیه اش رو سپردم دست خدا.» روی پله کنار اتاق مینشیند و مشغول بازی با عروسک هایش میشود.» زینب ۱3 ساله، هفته دیگر جشن عروسیاش است و به خانه خودش میرود.
ازدواج ۲۹ هزار دختر و پسر کمتر از ۱۵ سال
ازدواج زودهنگام یا ازدواج کودکان، بخصوص دختران، اثرات ناگواری برای آنها و پیامدهای منفی فراوانی بر خانوادهها و جامعه دارد که ممکن است هیچگاه رفع نشود. اینگونه ازدواجها شانس طلایی فراغت دوران کودکی را از کودکان میگیرد و مانع تداوم تحصیلشان میگردد. کودکان با زناشویی زودتر از موقع و بارداری نابههنگام، از رشد جسمی، روحی و فکری باز میمانند و دچار عوارض روحی، روانی و جسمی میگردند که بعضاً تا پایان عمر همچنان دامنگیرشان میماند. بر اساس اعلام سازمان ثبت احوال، در سال گذشته ۲۹ هزار و ۸۳۱ دختر و پسر کمتر از ۱۵ سال در کشور با یکدیگر ازدواج کرده بودند. این آمار نشان میدهد پایینترین میزان ازدواج زودهنگام متعلق به شهر تهران و بیشترین آن مربوط به مناطق روستایی استانهای اصفهان و سیستان و بلوچستان بوده است.
ازدواج زودهنگام معمولا اجباری است
در همین راستا اگرچه ممکن است دختران در سنین پایین به بلوغ جنسی برسند، ولی اغلب از نظر فیزیولوژیکی، برای فرزندآوری و از نظر روانی، برای ازدواج و پذیرش مسئولیتهای زندگی خانوادگی آماده نیستند. ازدواج زودهنگام معمولا با نوعی اجبار همراه بوده و رضایت کامل زوجین در آن لحاظ نمیشود. بیانیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ بیان میکند که ازدواج باید با رضایت کامل و آزاد طرفین باشد، ولی در اغلب موارد این والدین هستند که فرزندان خود را مجبور به ازدواج در سنین پایین میکنند.
کاهش حس رضایت از زندگی در ازدواج زودهنگام
مریم پوررحیمی، روان شناس و پژوهشگر در این زمینه به روزان میگوید: «وقتی ازدواج در سنین پایین اتفاق میافتد، دختر و پسر هیچ درکی از زندگی و روابط زناشویی ندارند. دختری که به قدرت عقلانی کافی نرسیده، مجبور است یکسری مسئولیتهای سنگین را که اقتضای نقش همسری است به دوش بکشد، زیرا ازدواج مناسب متضمن پذیرفتن مسئولیت یک یا چند نفر در قالب خانواده، عشق ورزیدن به همسر و تامین نیازهای اعضای خانواده است. با توجه به این که افراد در سنین پایین هنوز به ثبات عاطفی لازم نرسیدهاند انتظارات مشخصی هم از زندگی زناشویی ندارند و به مرور با توجه به افزایش رشد شناختی، تغییر نگرشها و رشد فکری در او اتفاق میافتد و سلایق و انتظاراتش متفاوت میشود و در مقایسه با افراد هم سن و سال خود ممکن است دچار ناامیدی شده و حس رضایت از زندگی در او کاهش یابد.»
بار سنگین مسئولیت خانواده بر دوش دختر بچه ها
وی در ادامه با اشاره به بار سنگین مسئولیت خانواده بر دوش دختران کمسن و سال تصریح میکند: «از سویی دیگر چون اطرافیان فرد گمان میکنند به علت سن کم دختر، او به تنهایی قادر به حل بسیاری از مسائل و مشکلات زندگی نیست سعی میکنند به گونههای مختلف در زندگی مشترک او نفوذ کرده و او را راهنمایی کنند و این جریان به تنهایی اداره زندگی را از کنترل زن و مرد خارج میسازد. از طرف دیگر در این سنین به علت عدم آگاهی ممکن است بارداری زودهنگام برای فرد رخ دهد و همین مسئله باعث میشود که آن فرد بدون توانایی کافی علاوه بر نقش همسری نقش مادری را هم برعهده بگیرد. همین نقش مضاعف فشار زیادی را بر فرد وارد میکند و ممکن است به مرور دچار خستگی و فرسودگی روانی شود.»
آسیبهای ازدواجهای زودهنگام برای دختران
پوررحیمی یکی دیگر از آسیبهای ازدواج در سن پایین را ثابت نشدن هویت طرفین اعلام و عنوان میکند: «علاوه بر این یکی از مهم ترین آسیبهای ازدواج زودهنگام این است که چون دختران در سنین نوجوانی غرق در هیجانات دوران بلوغ هستند ممکن است در کسب هویت که یکی از مهم ترین ویژگیهایی است که بایستی در این سن اتفاق افتد دچار مشکل شده و در نتیجه تواناییها و احساسات خود را به طور کامل نشناسند و دقیقا ندانند که بایستی به دنبال چه هدفی در زندگی مشترک باشند و بنابراین ازدواج برای آنها دستاوردی جز ناسازگاری و ناکامی نخواهد داشت؛ از سویی دیگر همراه با رشد فرد در دوران بلوغ تغییر در اهداف، آمال و خواستههای فردی ایجاد میشود لذا خواستههای فرد از زندگی تغییر کرده، در نتیجه فرد دچار نوعی تناقض میان آنچه که از زندگی به شکل ایده آل انتظار دارد و آن چیزی که در واقعیت وجود دارد میگردد و همین مسئله احتمال نارضایتی از زندگی و جدایی در سنین بالاتر را بیشتر میکند.»
ناآگاهی والدین دلیل ازدواجهای زودهنگام
امانالله قراییمقدم، جامعهشناس و پژوهشگر نیز در خصوص ازدواج دختران در سنین پایین به روزان میگوید: «این معضل به دلیل ناآگاهی والدین، آینده فرد را درگیر مشکلاتی میکند که شاید جبرانناپذیر باشد. دختری که هنوز به بلوغ فکری نرسیده و هویت مستقلی برای خود ندارد نمیتواند شریک زندگی آینده خود را انتخاب کند و این انتخاب به عهده خانواده او خواهد بود؛ در نتیجه فرد باید با کسی زندگی کند که انتخاب خودش نبوده است. در همین راستا فرد پس از مدتی توانایی زندگی با فردی را که انتخاب خانوادهاش بوده ندارد و این امر در مواردی منجر به جدایی و طلاق میشود که دامنه جدیدی از مشکلات را برای فرد به وجود میآورد.» وی در ادامه تاکید میکند: «علاوه بر این دختران در سنین پایین شناخت کاملی از جنس مخالف خود ندارند و تصورشان از جنس مخالف محدود به دنیای کودکی است؛ در واقع نداشتن آگاهیهای لازم در این زمینه زندگی را برای طرفین سخت و پیچیده خواهد کرد و این امر شروع دخالتهای خانوادگی را موجب میشود.»
نظام آموزشی باید خانوادهها را آگاه کند
این جامعهشناس با اشاره به اینکه بسیاری از خانوادهها در مناطق محروم تمایل دارند دختر در سنین پایین ازدواج کند تا بتوانند براساس آموزهها و عقاید خود او را تربیت کنند، تصریح میکند: «متاسفانه این طرز فکر در مناطق محروم غالب است. علاوه بر این نظام آموزشی و خانواده نهادهای مهمی برای آگاهسازی این قشر در جامعه هستند تا این تصور با فرهنگسازی از بین برود و تصور درست نسبت به جنس مخالف آموزش داده شود تا بتوانند با هویتی مستقل و شکلگرفته شریک زندگی آینده خود را انتخاب کنند.»
بله ما رو بابامون میگه!
از جوشهای روی صورت زینب میشود تشخیص داد تازه به سن بلوغ رسیده. «شوهرم ۱۹ سالشه و تو مکانیکی کار میکنه. یکی دو بار بیشتر ندیدمش، اونم گذری. میگن خوبیت نداره تا محرم نشدیم چشممون تو روی هم باز بشه. همین که میرم سر خونه و زندگی خودم و دیگه با پدرمادرم زندگی نمیکنم جای شکر داره. مامان بابام همیشه باهام بدرفتاری میکنن و کتکم میزنن. هیچوقت آرامش ندارم.» لباسهایش را جدا جدا تا میکند و داخل چمدان میگذارد. «خواهرم زهرا هم ۱۱ سالشه. دو سه روز پیش براش خواستگار اومد و بابام بله رو گفت. ما مثل بقیه نیستیم که کلی نازمون رو بکشن و براشون گل و گلاب بیاریم. بله ما رو بابامون میگه.» زینب چمدانش را میبندد و آماده رفتن به خانه بخت میشود.
ازدواج زودهنگام یا ازدواج کودکان، بخصوص دختران، اثرات ناگواری برای آنها و پیامدهای منفی فراوانی بر خانوادهها و جامعه دارد که ممکن است هیچگاه رفع نشود.