خلقیات اجتماعی ایرانیان، در نتایج یک نظرسنجی
دکتر مقصود فراستخواه (جامعه‌شناس) یک پیمایش آزمایشی در سطح ملی، که پرسش‌هایی دربارۀ خلقیات اجتماعی ایرانیان به شکل الکترونیکی با کمک تعدادی از اعضای هئیت علمی دانشگاه های سراسر کشور انجام داده است و یکی از سؤالات آن پیمایش این بود که اگر روحیات و خلقیات ایرانی بحث انگیز است، بیشتر به کدام مؤلفه‌ها از خلقیات ایرانی مربوط میشود؟
یکی از سؤالات آن پیمایش این بود که اگر روحیات و خلقیات ایرانی بحث انگیز است، بیشتر به کدام مؤلفه‌ها از خلقیات ایرانی مربوط میشود؟
لازم به ذکر است که خلقیات اجتماعی ایرانیان، هرکدام، برآیند شرایط و وقایع تاریخی و تغییرات فرهنگی بوده که ایرانی را برای سازگاری و انطباق با محیط خود مهیا کرده است.
شاید همین خلقیات در ایرانیان، سبب گردیده تا این فرهنگ و تمدن، بعد از هزاران سال فراز و فرود، باقی و ماندگار بماند.
با نگاهی به تحولات و وقایع تاریخ طولانی ایران، می توان به چرایی این خلقیات دست یافت.
نتایج برحسب رتبه، به شرح زیراست:
بالاترین جوابی که در بحث انگیز بودن خلقیات ایرانی داده بودند، «ضعف فرهنگ کار جمعی و فعالیت مشترک گروهی» بود.
در رتبه بعد «انتقاد پذیری» را بحث‌انگیز دیدند. این که ایرانیان از انتقاد آزرده و ناراحت می‌شوند و وقتی کسی از آن ها انتقاد کند، به دل می‌گیرند.
در رتبۀ سوّم به رودربایستی زیاد، تعریف و تمجید در حضور یکدیگر و قضاوت‌های منفی در غیاب یکدیگر اشاره کردند. گفتند، تعارف ایرانیان در حد واقعیت و رفتارشان نیست.
در رتبۀ چهارم گفتند، ایرانیان معمولا ً پنهان‌کاری می‌کنند و غالباً شفاف نیستند.
در رتبۀ پنجم گفتند، ایرانی‌ها خودمدارند؛ بیشتر خواسته‌های خود را مبنا قرار می‌دهند. بیش از این که به خواسته‌های جمعی و گروه و منافع عمومی فکر کنند، می‌خواهند خود را نجات دهند.
در رتبۀ ششم معتقد بودند، احساسات در ایران بیشتر بر خردورزی چیره میشود.
در رتبۀ هفتم گفتند، «دروغ» بین ایرانیان رواج دارد. سرانجام معتقد بودند ایرانی‌ها به سختی می‌توانند گفت‌و‌گو و توافق پایداری انجام دهند.
اما نتایج را به صورت فهرست وار برحسب رتبه، مي شود به شرح زیر دسته بندي كرد:
2- «انتقاد پذیری» را بحث‌انگیز دیدند.
3- رودربایستی زیاد، تعریف و تمجید در حضور یکدیگر و قضاوت‌های منفی در غیاب یکدیگر اشاره کردند.
4- ایرانیان معمولا ً پنهان‌کاری می‌کنند و غالباً شفاف نیستند.
5- ایرانی‌ها خودمدارند؛ بیشتر خواسته‌های خود را مبنا قرار می‌دهند.
6- احساسات در ایران بیشتر بر خرد ورزی چیره میشود.
7- «دروغ» بین ایرانیان رواج دارد.
8- سرانجام معتقد بودند ایرانی‌ها به سختی می‌توانند گفت‌و‌گو و توافق پایداری انجام دهند.
لازم به ذکر است که خلقیات اجتماعی ایرانیان، هرکدام، برآیند شرایط و وقایع تاریخی و تغییرات فرهنگی بوده که ایرانی را برای سازگاری و انطباق با محیط خود مهیا کرده است.
شاید همین خلقیات در ایرانیان، سبب گردیده تا این فرهنگ و تمدن، بعد از هزاران سال فراز و فرود، باقی و ماندگار بماند.
با نگاهی به تحولات و وقایع تاریخ طولانی ایران، می توان به چرایی این خلقیات دست یافت.
نتایج برحسب رتبه، به شرح زیراست:
بالاترین جوابی که در بحث انگیز بودن خلقیات ایرانی داده بودند، «ضعف فرهنگ کار جمعی و فعالیت مشترک گروهی» بود.
در رتبه بعد «انتقاد پذیری» را بحث‌انگیز دیدند. این که ایرانیان از انتقاد آزرده و ناراحت می‌شوند و وقتی کسی از آن ها انتقاد کند، به دل می‌گیرند.
در رتبۀ سوّم به رودربایستی زیاد، تعریف و تمجید در حضور یکدیگر و قضاوت‌های منفی در غیاب یکدیگر اشاره کردند. گفتند، تعارف ایرانیان در حد واقعیت و رفتارشان نیست.
در رتبۀ چهارم گفتند، ایرانیان معمولا ً پنهان‌کاری می‌کنند و غالباً شفاف نیستند.
در رتبۀ پنجم گفتند، ایرانی‌ها خودمدارند؛ بیشتر خواسته‌های خود را مبنا قرار می‌دهند. بیش از این که به خواسته‌های جمعی و گروه و منافع عمومی فکر کنند، می‌خواهند خود را نجات دهند.
در رتبۀ ششم معتقد بودند، احساسات در ایران بیشتر بر خردورزی چیره میشود.
در رتبۀ هفتم گفتند، «دروغ» بین ایرانیان رواج دارد. سرانجام معتقد بودند ایرانی‌ها به سختی می‌توانند گفت‌و‌گو و توافق پایداری انجام دهند.
اما نتایج را به صورت فهرست وار برحسب رتبه، مي شود به شرح زیر دسته بندي كرد:
2- «انتقاد پذیری» را بحث‌انگیز دیدند.
3- رودربایستی زیاد، تعریف و تمجید در حضور یکدیگر و قضاوت‌های منفی در غیاب یکدیگر اشاره کردند.
4- ایرانیان معمولا ً پنهان‌کاری می‌کنند و غالباً شفاف نیستند.
5- ایرانی‌ها خودمدارند؛ بیشتر خواسته‌های خود را مبنا قرار می‌دهند.
6- احساسات در ایران بیشتر بر خرد ورزی چیره میشود.
7- «دروغ» بین ایرانیان رواج دارد.
8- سرانجام معتقد بودند ایرانی‌ها به سختی می‌توانند گفت‌و‌گو و توافق پایداری انجام دهند.
پی نوشت:
پس از ارسال " نتایج یک نظر سنجی درباره خلقیات اجتماعی ایرانیان" که از طریق فهرست انتشار برای دوستان ارسال کردم برخی از عزیزان به نظرسنجی دکتر مقصود فراستخواه در کتاب ما ایرانیان انتقاد کرده و برای من نوشتند: همین ایرانیان در زمان خودش مانند جنگ 8 ساله و واقعه 9 دی به‌اتفاق پایدار رسیدند و ایستادگی کردند و این نقض نظرسنجی کتاب است. برخی دیگر نوشتند که این نظرسنجی خوب است فقط برای مدیران و تصمیم گیران ارسال شود و چنانچه مردم با این نوع نظرسنجی‌ها مواجه شوند مأیوس خواهند شد.
من در این یادداشت کوتاه یک توضیح ضروری که دکتر فراستخواه در صفحه 20 کتاب دادند در اینجا ذکر کنم. ایشان درباره اینکه ممکن است برخی این پرسش را مطرح کنند که اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های سراسر کشور نمونه گویای از کل جامعه ایرانی نباشند؛ توضیح داده است: «هرچند اعضای هیئت‌علمی نمی‌توانند معرف تمامی اندیشمندان و ظرفیت فکری جامعه‌ی ایران باشند، دست‌کم نمونه‌ای قابل‌دسترس هستند.»
اما به نظر من که این کتاب را به‌دقت مطالعه کردم و مقایسه‌ای اجمالی با «دارالمجانین» و «خلقیات ما ایرانیان» جمال‌زاده، «سازگاری ایرانی» مهندس بازرگان، «جامعه‌شناسی خودمانی» از حسن نراقی، «جامعه‌شناسی نخبه کشی» از علی رضاقلی، «ما چگونه ما شدیم» از زیباکلام، «فرهنگ سیاسی ایران» و «اقتدارگرايي در عهد قاجار» از سریع القلم، «خودمداري ايرانيان» از قاضی مرادی، «چرا ايران عقب ماند و غرب پيش رفت» از كاظم علمداري؛ «چرا عقب‌مانده‌ایم؟ جامعه‌شناسی مردم ایران» از دکتر علی‌محمد ایزدی؛ به نظر می‌رسد این نوع نوشتاری می‌کوشد سرّ عدم توفیق جامعه ایرانی - در نیل به اهداف سیاسی و اجتماعی‌اش- را در چارچوبی فرهنگی تحلیل کنند. رهيافتي كه ما به آن رهيافت خلق‌وخوی ايرانيان مي‌گوييم قريب ٥٠، ٦٠ سال است كه تكامل زيادي پیداکرده و چاپ‌هاي متعدد كتاب‌هايي كه در اين باب نوشته مي‌شود نشان از اهميت اين ژانر دارد؛ اما چنانچه بخواهم کتاب ما ایرانیان دکتر مقصود فراستخواه را بررسی منصفانه‌ای کنم مهمترین نقاط قوت و ضعف این کتاب به شرح زیر خواهد بود:
نقاط قوت کتاب
1- مبنای نظری و مدل تحلیلی دارد و به یک نظریه‌ی تلفیقی منتخب رسیده است.
2- کار پایلوت (نظرسنجی) از استادان دانشگاه و نخبگان جامعه انجام داده است.
3- پیشینه‌های تحقیق را در 11 مدخل دسته‌بندی کرده و به‌عنوان ورودی بحث خود، بررسی کرده است.
4- نگرش کتاب «مسئله شناختی» است؛ یعنی برخی از شواهد بحث‌انگیز خلقیات ایرانی را برجسته کرده است.
5- استفاده و ارجاع به 246 منبع فارسی و 48 منبع انگلیسی در کتاب.
6- این کتاب حاصل مجموعه سخنرانی‌های نویسنده طی سه سال با حضور انتقادی صاحب‌نظران بوده است
نقاط ضعف کتاب
1- تعاریف مفهومی کتاب ضعیف است. «خلقیات» تعریف علمی نشده است.
2- کتاب دشوار خوان و مملو از تئوری است.
3- تعمیم نخبه گرایانه ی پیمایش اولیه کتاب که جامعه هدف آن فقط استادان دانشگاه‌ها و برخی نخبگان کشور بوده است.
4- از عوامل چهارگانه مؤثر بر خلقیات ایرانی فقط دو عامل نهادها و عاملیت انسانی قابل تأثیرگذاری است. دو عامل دیگر (محیط جهانی و رویدادها) خارج از دسترس هستند.
5- فقدان نمایه شامل فهرست اعلام، اشخاص، عنوان کتاب‌ها و مدارک استناد شده، مکان‌های جغرافیایی و مفاهیم از اهم اشکال کتاب است.
6- فقدان مقدمه‌ای که در آن اهداف اساسی، جهت‌گیری و دیدگاه اصلی نویسنده بیان شود.
7- مطالب فصل‌های کتاب با همدیگر ارتباط منطقی ندارند. (هر فصل پسامد فصل قبل و پیش آمد فصل بعد نیست.)
لفته منصوری
پس از ارسال " نتایج یک نظر سنجی درباره خلقیات اجتماعی ایرانیان" که از طریق فهرست انتشار برای دوستان ارسال کردم برخی از عزیزان به نظرسنجی دکتر مقصود فراستخواه در کتاب ما ایرانیان انتقاد کرده و برای من نوشتند: همین ایرانیان در زمان خودش مانند جنگ 8 ساله و واقعه 9 دی به‌اتفاق پایدار رسیدند و ایستادگی کردند و این نقض نظرسنجی کتاب است. برخی دیگر نوشتند که این نظرسنجی خوب است فقط برای مدیران و تصمیم گیران ارسال شود و چنانچه مردم با این نوع نظرسنجی‌ها مواجه شوند مأیوس خواهند شد.
من در این یادداشت کوتاه یک توضیح ضروری که دکتر فراستخواه در صفحه 20 کتاب دادند در اینجا ذکر کنم. ایشان درباره اینکه ممکن است برخی این پرسش را مطرح کنند که اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های سراسر کشور نمونه گویای از کل جامعه ایرانی نباشند؛ توضیح داده است: «هرچند اعضای هیئت‌علمی نمی‌توانند معرف تمامی اندیشمندان و ظرفیت فکری جامعه‌ی ایران باشند، دست‌کم نمونه‌ای قابل‌دسترس هستند.»
اما به نظر من که این کتاب را به‌دقت مطالعه کردم و مقایسه‌ای اجمالی با «دارالمجانین» و «خلقیات ما ایرانیان» جمال‌زاده، «سازگاری ایرانی» مهندس بازرگان، «جامعه‌شناسی خودمانی» از حسن نراقی، «جامعه‌شناسی نخبه کشی» از علی رضاقلی، «ما چگونه ما شدیم» از زیباکلام، «فرهنگ سیاسی ایران» و «اقتدارگرايي در عهد قاجار» از سریع القلم، «خودمداري ايرانيان» از قاضی مرادی، «چرا ايران عقب ماند و غرب پيش رفت» از كاظم علمداري؛ «چرا عقب‌مانده‌ایم؟ جامعه‌شناسی مردم ایران» از دکتر علی‌محمد ایزدی؛ به نظر می‌رسد این نوع نوشتاری می‌کوشد سرّ عدم توفیق جامعه ایرانی - در نیل به اهداف سیاسی و اجتماعی‌اش- را در چارچوبی فرهنگی تحلیل کنند. رهيافتي كه ما به آن رهيافت خلق‌وخوی ايرانيان مي‌گوييم قريب ٥٠، ٦٠ سال است كه تكامل زيادي پیداکرده و چاپ‌هاي متعدد كتاب‌هايي كه در اين باب نوشته مي‌شود نشان از اهميت اين ژانر دارد؛ اما چنانچه بخواهم کتاب ما ایرانیان دکتر مقصود فراستخواه را بررسی منصفانه‌ای کنم مهمترین نقاط قوت و ضعف این کتاب به شرح زیر خواهد بود:
نقاط قوت کتاب
1- مبنای نظری و مدل تحلیلی دارد و به یک نظریه‌ی تلفیقی منتخب رسیده است.
2- کار پایلوت (نظرسنجی) از استادان دانشگاه و نخبگان جامعه انجام داده است.
3- پیشینه‌های تحقیق را در 11 مدخل دسته‌بندی کرده و به‌عنوان ورودی بحث خود، بررسی کرده است.
4- نگرش کتاب «مسئله شناختی» است؛ یعنی برخی از شواهد بحث‌انگیز خلقیات ایرانی را برجسته کرده است.
5- استفاده و ارجاع به 246 منبع فارسی و 48 منبع انگلیسی در کتاب.
6- این کتاب حاصل مجموعه سخنرانی‌های نویسنده طی سه سال با حضور انتقادی صاحب‌نظران بوده است
نقاط ضعف کتاب
1- تعاریف مفهومی کتاب ضعیف است. «خلقیات» تعریف علمی نشده است.
2- کتاب دشوار خوان و مملو از تئوری است.
3- تعمیم نخبه گرایانه ی پیمایش اولیه کتاب که جامعه هدف آن فقط استادان دانشگاه‌ها و برخی نخبگان کشور بوده است.
4- از عوامل چهارگانه مؤثر بر خلقیات ایرانی فقط دو عامل نهادها و عاملیت انسانی قابل تأثیرگذاری است. دو عامل دیگر (محیط جهانی و رویدادها) خارج از دسترس هستند.
5- فقدان نمایه شامل فهرست اعلام، اشخاص، عنوان کتاب‌ها و مدارک استناد شده، مکان‌های جغرافیایی و مفاهیم از اهم اشکال کتاب است.
6- فقدان مقدمه‌ای که در آن اهداف اساسی، جهت‌گیری و دیدگاه اصلی نویسنده بیان شود.
7- مطالب فصل‌های کتاب با همدیگر ارتباط منطقی ندارند. (هر فصل پسامد فصل قبل و پیش آمد فصل بعد نیست.)
لفته منصوری
مرجع : کتاب ما ایرانیان
