گزارشی از وضعیت کتاب‌های علمی برای نوجوانان

میگنا: «روزگاری پروفسوری آلمانی اوتو لیدانبراک به همراه برادرزاده‌اش اکسل و دوست برادرزاده‌اش هانس که راهنمای راه بود تصمیم می‌گیرند از دل کوه‌ها به درون زمین سفر کنند. اوتو لیدانبراک باور دارد برخی از دالان‌های آتشفشانی به مراکز زمین راه دارند. آن‌ها پا به این سفر هیجان‌انگیز می‌گذارند و از دل گدازه‌ها و مذاب داغ به لایه‌ای درونی کره زمین سفر می‌کنند.»

این بخشی از داستان کتاب «سفر به مرکز زمین» نوشته ژول ورن نویسنده نام‌آشنای کتاب‌های علمی تخیلی دنیای نوجوانان است. در جایی دیگر آرتور کلارک در کتاب «گفت و گو با راما» از سفینه‌ای به نام راما می‌نویسد. در حقیقت راما سفینه‌ای غول پیکر و استوانه‌ای شکل است که با سرعت سرسام‌آوری گرد محورش می‌چرخد و از بیکران‌ها گام در منظومه شمسی می‌نهد و دانشمندان آن زمان را متحیر می‌سازد.

 
همچنین بعد از سال‌ها کیم استنلی رابیسون پیدایش می‌شود و از سفر به مریخ می‌گوید. در کتاب «مریخ قرمز» وی خواننده را به سفری می‌برد که در آن با گروهی از مهاجران اصلی مریخ و ماجراجویی‌های آن‌ها برای ساخت جامعه جدید همراهی می‌کند. سوال اینجاست آیا این سیاره باید به زمین دوم تبدیل شود؟ در کل تمامی این کتاب‌ها و داستان‌هایشان نقش مهمی در شکل دادن به تخیل نوجوانان از دنیای علم و علاقه‌مندی‌شان داشتند.
 
امروز 8آبان روز نوجوان نامگذاری شده و یکی از موضوعات مورد علاقه نوجوانان در کتاب‌ها، موضوعات علمی و علمی-تخیلی است. نوجوانان با این کتاب‌ها می‌توانند اعماق زمین را ببیند، به ماه سفر کنند و بر روی مریخ پا بگذارند یا حتی با زمان بازی کنند و آن را به عقب و جلو بکشند و این‌ تخیلات غیر واقعی که در نهایت به عزمی جدی برای کسب علم در نوجوانان می‌انجامد، حاصل قلم نویسندگانی چون ژول ورن، آرتور سی کلارک آیزاک آسیموف و... بوده است. بی‌شک تالیف کتاب علمی برای نوجوانان جزو آن دسته از زمینه‌های دشوار دنیای نشر است؛ نویسندگان این آثار علاوه بر اینکه باید احاطه کامل بر موضوع علمی درج شده را داشته باشند، باید از شرایط فکری و میزان هوش اجتماعی نوجوانان آگاهی کاملی داشته باشد.

در گزارشی پیش رو به بررسی وضعیت تالیف کتاب‌های علمی برای نوجوانان و مولفه‌های مهم در این زمینه پرداخته است. آریا صبوری، مدرس دانشگاه و کارشناس رباتیک درباره نقش این دسته از کتاب‌ها برای نوجوانان می‌گوید، وی معتقد است: «کتاب مفهومی است که شاید یک نوجوان اولین تجربه‌های خود را از دنیای علم به وسیله آن کسب ‌کند و زمانی که بحث علم مطرح می‌شود این موضوع بسیار مهم است که مطلب صحیح در کتاب درج شود و نویسنده به ترویج شبه علم نپردازد و به سوالات مخاطب به طور مستقیم پاسخ دهد. یکی دیگر از مولفه کتاب استاندارد در زمینه سنین پیش از جوانی این است که باید زبان متناسب با سن افراد رعایت شده باشد. امروزه مشکلی که در کتاب‌های فعلی داریم این است که این آثار علمی برای نوجوانان و حتی کودکان صرفا خلاصه شده یک موضوع علمی هستند و نکات روانشناسی متناسب با سنین مخاطبان در کتاب‌ها رعایت نشده است؛ همچنین تصویرسازی‌ها و اینفوگرافی‌های درج شده در این دست کتاب‌ها باید دارای یک شیوه روان‌شناسی خاص باشد تا مخاطب با دیدن آنها  بتواند نگاهی چند وجهی پیدا کند؛ در کل عملکرد ضعیفی درمورد کتاب‌های تالیفی داشته‌ایم و در شرایط فعلی نبود اینفوگرافی‌های کارآمد در کتاب‌های کودک و نوجوان احساس می‌شود.»    
 
صبوری ارائه امکاناتی بیش از یک کتاب فیزیکی را راه‌حل مناسبی برای جلب توجه نوجوانان به کتاب می‌داند. وی می‌گوید: «نکته قابل توجه اینجاست که کودک و نوجوان امروز از سه یا چهار سالگی با موبایل یا تبلت آشناست و به خوبی با آن‌ها کار می‌کند، بنابراین اگر کتابی به صورت فیزیکی چاپ می‌شود باید نوعی محتوای ارزش‌ افزوده به آن‌ها اضافه کنیم که بتواند یک فضای تعاملی برای مخاطبان نوجوان و حتی کودک ایجاد کند. امروزه وجود ابزاری مانند AR و ارزش افزوده‌هایی که فرد با اسکن یک کیو آر کد ساده می‌تواند اطلاعات بیشتری را دریافت کند، تاثیر بسیاری در هموار شدن این مسیر دارد. این امر فرآیندی است که در بسیاری از کتاب‌های بین‌المللی دیده می‌شود و جای چنین فرآیندی در ایران خالی است.»
 
صبوری قصه‌پردازی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در کتاب‌های علمی برای نوجوانان را مدلی استاندارد برای انتشار یک کتاب علمی می‌داند؛ می‌گوید: «اگر کتاب قصه‌سازی خوبی نداشته باشند، در اصل نمی‌توان یک مطلب علمی را انتقال دهیم. همانگونه که پیش‌تر گفته شد اغلب کتاب‌های علمی برای نوجوانان مطالب خلاصه شده‌اند و روال استاندارد در این کتاب‌ها برای سن مخاطب رعایت نشده است. شاید گاهی این کتاب‌ها با کتابی که حاوی اطلاعات عمومی برای افراد بزرگسال است اشتباه گرفته می‌شود، بنابراین استفاده از مولتی مدیا و فناوری‌های نوین تصویرسازی و اینفوگرافی مناسب روانشناسی و زبان مخاطب چیزی است که باید در کنار محتوای علمی قرار بگیرد و شاید کتاب‌های امروز بیشتر از یک یا دو نویسنده بخواهد. در واقع این همان فرآیندی است که امروزه در سراسر دنیا در باب کتاب‌های علمی استاندارد برای نوجوانان اتفاق افتاده است. در کل دانش برای نوجوان نیاز به این دارد که کتاب‌ها با یک قصه جذاب همراه باشند.»
 
وی شناخت دنیای زیر هجده ساله‌ها را از سوی نویسندگان امری ضروری می‌داند و معتقد است: «فناوری‌های امروز چند وجهی یا میان‌رشته‌ای هستند و کار تولید محتوا برای نوجوان هم یک موضوع میان رشته‌ای است و تنها متخصصان علم نمی‌توانند کتاب یا محتوای خوبی برای این رده سنی بنویسند و باید دنیای زیر هجده ساله‌ها را شناخت. گاهی تصور می‌کنیم درج یک شوخی در کتاب کافیست، اما می‌بینیم این رفتار چندان به مذاق مخاطب خوش نیامده است. بنابراین تالیف کتاب علمی برای نوجوانان خودش نوعی علم است و حتما نویسندگان علمی باید بدانند که تالیف کتاب علمی برای نوجوانان نسبت به بزرگسالان کاری دشوار و نوعی هنر به حساب می‌آید.»
 
امروزه یکی از رشته‌هایی که به شدت توجه نوجوانان را به خود جلب کرده است، رباتیک و هوش مصنوعی است؛ صبوری با توجه به سابقه طولانی خود در این زمینه از علم می‌گوید: «از سن چهارده سال به بالا در حوزه رباتیک کتاب‌های قابل قبولی داریم چراکه این افراد تقریبا درک و فهم ریاضی بیشتری نسبت به افراد کم سن و سال دارند؛ اما برای زیر آن سن ضعف بسیار شدیدی در امر انتشار کتاب وجود دارد.  شاید تفاوت عمده دنیای رباتیک با آسمان شب و علم نجوم و ستاره‌شناسی، ابزاربازی‌های نواوری است؛ در حقیقت مخاطبان می‌توانند با استفاده از آنها به کشفیات زیادی برسند اما زمانی که درباره نجوم  و علوم پایه حرف می‌زنیم، نیاز بیشتری به کتاب و تصویرگری داریم.»

در ادامه مهرداد کاظم‌زاده، ناشر پرسابقه در حوزه تالیف کتاب‌های علمی درباره ساز و کار انتشار کتاب علمی برای عموم و حساسیت‌های موجود در تالیف و انتشار کتاب برای نوجوانان می‌گوید: «اصولا کتابی که در حوزه علم برای عام منتشر می‌شود دارای اصول و مرزهای حساسی است، عموما این کتاب‌ها هم باید دارای اصالت علمی باشند و هم ادبیاتی همه فهم داشته باشند. تلاش من به عنوان یک ناشر بیشتر در حوزه علم برای عام است؛ چراکه کتاب‌های علمی برای نوجوانان دارای خط و مشی خاص خودش است و یک ناشر مسئولیت سنگینی در ارائه اطلاعات و انتشار کتاب در بازار نشر علمی دارد. نمی‌توان صرف اینکه ناشری کتاب‌های علمی منتشر می‌کند، بخواهد بر حسب علاقه کتاب‌هایی در رنج سنی کمتر و برای نوجوان منتشر کند. رعایت اصول کتاب‌های علمی به قدری دشوار است که کمتر ناشری می‌تواند هم برای عموم و هم برای نوجوانان دست به انتشار بزند.»
 
به گفته این ناشر کتاب‌های علمی، «نمی‌توان کتاب‌های علمی-عمومی و کتاب‌های علمی برای نوجوانان را در یک کفه ترازو گذاشت.»