گزارشی جالب از فعالیت "کمیته روان‏ شناسی حوزه های علمیه" در مبارزه با کرونا

در کنار فعالیت های فداکارانه کادر پزشکی و درمانی ایران، فعالیت گروه های جهادی متشکل از طلاب، دانشجویان و بسیجیان تأثیر بسزایی در کنترل موفق این ویروس در ایران بوده است.


در این میان، فعالیت جهادی "روحانیون روانشناس با مدرک کارشناسی ارشد و دکترا" که از جانب کمیته روانشناسی ستاد مبارزه با کرونا در حوزه علمیه سازماندهی شده‌اند، نمونه‌ای خاص از فعالیت تأثیرگذار جهادی با پشتوانه علمی و قانونی است؛ زیرا این گروه، در حیطه تخصصی خود در حال فعالیت درمانی هستند.

گزارش زیر به فعالیت های "روحانیان روان شناس جهادی" در مبارزه با کرونا پرداخته است: 

* مقدمه
با توجه به این که یکی از رسالت های اصلی روحانیان و طلاب رسیدگی به درد و رنج مردم است و با توجه به این که روان شناسان در واقع امدادگران روان شناختی به حساب می آیند که باید در بحران ها به یاری افراد بحران دیده بشتابند؛ بنابراین روحانیان روان شناس حوزه علمیه که دارای هر دو تخصص و هردو رسالت توأمان هستند، با الهام گرفتن از آیه شریفه «مَن أحیَاهَا فَکَأنَّمَا أحیَا النَّاسَ جَمِیعَا»؛ (آیه 32 سوره مائده) بلافاصله بعد از اطلاع از نیاز بیمارستان ها، برای ارائه مداخلات تخصصی روان شناختی برای بیماران و کادر پزشکی؛ اعلام آمادگی نموده و با یک برنامه ریزی منسجم و سریع تیم هایی را آماده نموده و با هماهنگی ستاد مواجهه با بحران حوزه، به بیمارستان ها و سایر مراکز ارسال نمود.

یادآور می شود که این فعالیت گروه روحانیان روان شناس جهادی برای اولین بار نبوده و در سال‏های گذشته در قالب گروه «هم قدم تا آسمان» در پیاده روی اربعین تحت عنوان ایستگاه های خدمات روان‏شناختی؛ و در فروردین 1398 برای سیل زدگان خوزستان، خدمات مشابهی را ارائه داده است.


* چرا در فرایند درمان کرونا روحانیان روانشناس باید وارد عمل شوند؟
از آنجا که مهمترین عامل مقابله با ویروس (Virus) سیستم ایمنی بدن است که باید قدرتمند و دارای توان کافی باشد تا بتواند دوره حضور ویروس در بدن را مدیریت کند و تمام پتانسیل بدن برای دفاع را به کار بگیرد. در این میان یکی از مهمترین عواملی که می تواند به قدرت سیستم ایمنی کمک کند شرایط روان شناختی مناسب فرد مانند آرامش، شادابی، نشاط و امیدواری و ... است. بنابراین اگر موارد یاد شده روان شناختی، دچار آسیب شود و فرد دچار ترس، تنیدگی، ناامیدی و یاس شود، به شدت سیستم ایمنی او آسیب خواهد دید و در مقابل هر نوع ویروسی آسیب پذیر خواهد بود. جالب است بدانید که شاید دلیل این که تعداد زیادی از هموطنان با علائم تنفسی (غیر از کرونا) در بیمارستان ها بستری هستند علتش این باشد که در اثر اخبار متعددی که در زمینه کرونا مطرح شده؛ میزان استرس در افراد بالا رفته و این مطلب موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن آنها شده و ویروس هایی غیر از کرونا هم فرصت پیدا کرده اند وارد بدن شده و بسیاری را درگیر بیماری های تنفسی متعدد نمایند.

از سوی دیگر تعداد زیادی از بستری شدگان به دلیل ترس از مرگ و نا امیدی از بهبود از ویروس کرونا و به دلیل دوری از خانواده و قرار گرفتن در حالت قرنطینه بیمارستانی؛ دچار احساس دل تنگی، غم و کاستی نشاط شده اند و این مساله موجب ضعف سیستم ایمنی در بدن آنها شده است بنابراین این افراد مقاومت خود را در مقابل بیماری از دست داده اند و تسلیم بیماری شده اند و این وضعیت را برای کادر پزشکی برای زنده نگه داشتن بیماران بسیار سخت کرده است در این میان کادر پزشکی نیز به واسطه رودررویی مستقیم با بیماران و قرار گرفتن در خط اول مبارزه با این بحران و احساس خطر بالای ابتلا به کرونا که برای خود آنها وجود دارد؛ در شرایط روان‏شناختی سختی قرار گرفته اند. در این شرایط خانواده‏ های بیماران هم در معرض آسیب روانی جدی قرار دارند که این وضعیت روانی خطر ابتلا در آنها را نیز افزایش می دهد.

با توجه به شرایط مذکور که وضعیت را برای هر سه گروه بیماران، خانواده ها و کادر پزشکی و در نتیجه برای مسئولین سخت کرده است؛ به نظر می‏رسد بهترین تیم متخصصی که می توانند برای حل این مشکل وارد عمل شده و به یاری کادر درمان بشتابند؛ متخصصان سلامت روان و روانشناسان هستند که با تدابیر و مداخلات بالینی بتواند مشکل یاد شده را کاهش داده و شرایط بحرانی را مدیریت کنند.

در این میان روحانیان روان‏شناس، که دارای دو تخصص معارف دینی و روان‏شناسی آکادمیک هستند و می‏توانند با تلفیق آموزه های متعالی دینی با تکنیک های روان شناختی، راهبردهای بسیار مناسبی برای حل این مشکل ارائه دهند؛ به عنوان تیمی منحصر به فرد می توانند نقش بسیار مهمی را برای بهبود بیماران کرونایی و در نتیجه کاهش مرگ و میر افراد ایفا نمایند.

* فرایند اجرا
گروه روحانیان روان شناس جهادی با احساس مسئولیت در این زمینه؛ بلافاصله و به صورت جهادی با تشکیل یک تیم عملیاتی از تاریخ 13/12/1398 وارد عمل شده و با بررسی و ارزیابی اولیه مشکلات و مسائل بوجودآمده؛ با برنامه ریزی تخصصی دقیق، در بیمارستان های قم شروع به کار نمودند و با استعداد 30 نفر به صورت چهره به چهره با بیماران و کادر پزشکی و خانواده های آنها مشاوره‏های بحران (crisis counseling) و مداخلات معنوی/ روان شناختی را شروع کردند و در چهار بیمارستان قم با ایجاد شیفت های مستمر به ارائه خدمات روان‏شناختی پرداختند که تقریبا در هر شیفت توسط هر مشاور حداقل 15 بیمار ویزیت می شوند.که البته با وجود 3 مشاور در یک شیفت حداقل 45 نفر ویزیت می شوند و این غیر از خدمات روان شناختی است که به کادر پزشکی داده می شود. البته از روز 17/12/1398 یک تیم 3 نفره در کاشان وارد عمل شدند و از تاریخ 4/1/1399 هم چند تیم به استعداد 20 نفر در بیمارستانهای تهران هم کار خود را زیر نظر این کمیته آغاز کردند.
این گروه جهادی تحت نظر کمیته مشاوره ستاد مواجهه با بحران حوزه های علمیه کشور به ماموریت جهادی خود می پردازد که از همکاری مراکز آموزشی و پژوهشی مرتبط با روان شناسی در حوزه بهره می برد و مدیریت این کمیته به عهده حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا مهکام (دکتری روان شناسی و استادیار گروه روان شناسی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)) است.


* تخصص و شرایط احراز کارشناسان (روحانیان روان شناس)
این روحانیان جهادی، از جهت تحصیلات حوزوی حداقل دارای سطح 3 حوزه بوده، و از جهت تحصیلات دانشگاهی حداقل دارای مدرک کارشناسی ارشد تا دکتری روان شناسی یا مشاوره آکادمیک بوده و قبل از ورود به بیمارستان، دوره های فشرده آموزشی مداخله در بحران را گذرانده اند.
اقدامات این گروه در پنج تیم منسجم در حال برگزاری است:
ـ خدمات روان شناختی و مشاوره بحران در بیمارستان به بیماران و کادر پزشکی
ـ خدمات روان شناختی و مشاوره بحران در خانه ها برای خانواده بیماران
ـ خدمات روان شناختی و مشاوره بحران در موکب ها و آرامستان ها برای عموم مردم
ـ خدمات روان شناختی و مشاوره بحران و مشاوره تخصصی به صورت تلفنی و اینترنتی
ـ تحلیل مسائل و تولید محتوی و پشتیبانی علمی گروه های چهارگانه حاضر در میدان
همچنانکه قبلا گفته شد عمده این فعالیت ابتدا در شهر قم شروع شد و سپس با تصمیم کمیته مشاوره ستاد مواجهه با بحران حوزه های علمیه سراسر کشور؛ این فعالیت، در استان تهران، کرمان، یزد و شهر کاشان هم آغاز شده و با پشتیبانی علمی و مدیریت گروه مشاوره در چند شهر دیگر نیز این فرایند در حال راه اندازی است.

 

* شرح وظایف و عملکرد گروه ها

الف) گروه خانواده
هدف: به کارگیری تخصص روان شناسی اسلامی در راستای تسکین دهی و امیدبخشی به خانواده های بیماران کرونایی و متوفیان این بیماری.
گروه خانواده از بین گروه های مختلف روحانیان روان شناس، شروع به عضوگیری نمود و با ترتیب دادن جلسات فشرده هماهنگی، به تقسیم مسئولیت ها پرداخت و اقدامات زیر را صورت داد:
ـ ارتباط گیری با مراکز درمانی علوم پزشکیو جمع آوری نشانی خانواده های بیماران
ـ تشکیل تیم های سه نفره (روحانیان روان شناس) برای حضور در منازل بیماران و متوفیان کرونایی
ـ هماهنگی با بیمارستان ها جهت گرفتن شرح حال از بیمار و انتقال آن به خانواده اش به دلیل عدم دسترسی همراهان به بیمار خود
ـ تماس با خانواده ها و هماهنگی جهت حضور در منازل
ـ حضور در منازل و ارائه خدمات روان شناختی اسلامی
ـ تهیه بسته های فرهنگی مانند مجله های خانواده و کودک و نوجوان و مداد رنگی و امثال آن و قرار دادن در اختیار خانواده ها با هدف خوراک دهی فرهنگی در زمان قرنظینه خانوادگی
پس از ارتباط با حدود 70 خانواده که دارای بیمار بستری کرونا یا مشکوک به کرونا داشتند، تیم ها با هماهنگی قبلی راهی منازل شدند و مشغول دلجویی و مشاوره های تسکین بخش و زدودن آثار اضطراب های طاقت فرسا از چهره این عزیزان شدند که نتایج بسیار مثبتی مانند آرامش، امیدواری، کاهش غم واندوه و افزایش مقاومت در مقابل بلا را در برداشت نکته جالب اینکه بسیاری از این خانواده اعلام کردند که ارادت شان نسبت به روحانیت خدوم با این حرکت بیشتر شد.

ب) گروه بیمارستان ها
وظایف مشاوران:
ـ حضور در بیمارستان به صورت بالینی
ـ برقراری ارتباط درمانی با بیماران و کادر پزشکی
ـ آموزش شیوه های همدلی به کادر پزشکی و دوری از همدردی
ـ ارائه تکنیک های مدیریت استرس(stress managment) به کادر پزشکی و بیماران کرونایی
ـ آموزش مهارت تاب ‏آوری(resilience) اسلامی
ـ تلاش برای ایجاد مهارت امید بخشی، توکل به خدا، توسل به اهل بیت (ع) و سخت رویی و ....
لازم به ذکر است این افراد با همکاری تنگاتنگ با کادر زحمت کش بیمارستان و با هماهنگی مسئولان مربوطه بر بالین بیماران حاضر شده و به وظایف محوله می پردازند.

گزارش های غیر رسمی از سوی مسئولین بیمارستانها، کادر پزشکی و بیماران، و آمارهای میدانی حاکی از آن است که این مداخلات معنوی/ روان شناختی بسیار موثر واقع شده و با افزایش تاب‏آوری و امید در بیماران و کاهش استرس در آنها، بر بهبود بیماران تاثیر به سزایی داشته تا جایی که میزان بهبودی ها در قم نسبت به سایر استان ها به مراتب بیشتر و سریعتر بوده که این مساله در سایه تلاش کادر پزشکی مجرب و پرتلاش این استان و همچنین حضور روحانیان روان شاس جهادی محقق شده است.


ج) گروه عمومی (سطح شهر)

موکب ها:
برای پاسخگویی برای عموم مردم و در سطح شهر، موکب هایی از سوی ستاد بحران تاسیس شد که خدمات چندگانه ای از قبیل گندزدایی اتومبیل ها، ارائه راهنمایی و مشاوره پزشکی و ارائه راهنمایی و مشاوره روان‏شناختی را ارائه می دادند که گروه روحانیان جهادی بخش راهنمایی ها و مشاوره های روان‏شناختی این موکب ها را به عهده گرفت که تعداد 7 نفر در این بخش به کار گرفته شدند.

آرامستان ها:
در کنار این بخش، یکی از فعالیت هایی کهبه طور جد ضروری به نظر می رسید؛ حضور گروه روحانیان روان شناس در آرمستان بهشت معصومه بود که با توجه به میزان نسبتا بالای افراد فوت شده و احساس سوگ به همراه احساس غربت شدید در بازماندگان به دلیل نوع تدفین(کرونایی) افراد؛ این ضرورت بیش از پیش احساس می شد که بر این اساس، تعداد 6 نفر از روحانیان روان شناس جهادی به صورت شیفتی مشغول به کار شدند که روزانه در 2 شیفت و در هر شیفت 3 نفر مستقر شدند این کارشناسان به صورت حضور فعال و پویا در همه اماکن بهشت معصومه به اجرای مشاوره ها و خدمات امدادی معنوی/ روان شناختی در صحنه (به هنگام غسل، تدفین و سایر موارد) پرداختند.
از سوی دیگر طلاب جهادی که روزانه به امر کفن ودفن اموات مشغول می شوند نیز به دلیل ارتباط طولانی با اموات و خانواده های آنها؛ در طی چند هفته متوالی، دچار تألمات روحی شده و نیاز جدی به کمک روان شناختی دارند که کارشناسان گروه به کمک این افراد هم شتافته و خدمات روان شناختی لازم را ارائه نمودند.

 

تعدادی از اعضای گروه در آرامستان بهشت معصومه(س)
 

* سالن انتظار بیمارستان ها:
از آن جا که بسیاری از خانواده ها به دلیل قرنطینه از مواجهه با افراد هراس داشتند، متاسفانه تعداد زیادی از خانواده ها حاضر به پذیرفتن متخصصان مشاوره در منازل نمی شدند و از سوی دیگر به دلیل این که بسیاری از خانواده ها از بیماران خود بی اطلاع هستند و گاه در سالن بیمارستان ها تجمع می کنند و رفتارهای بی‏قرارانه زیادی از خود بروز می دهند؛ این امر سبب شد برنامه ریزان گروه به فکر مشاوره دادن به خانواده ها در سالن های انتظار مراکز درمانی نیز بیافتند. این طرح پس از در میان گذاشتن با مسئولین درمانی مراکز و گرفتن موافقت آن ها، در خلال تلاش های مشاوران برای امیددهی و آرامش بخشی به بیماران و خانواده های نگران آن ها به صورت روزانه در حال انجام است.
موضوعاتی که خانواده ها غالبا با آن مواجه اند بیشتر در دو دسته روان شناختی و اعتقادی طبقه بندی می ‏شوند گه در بیشتر موارد باهم ممزوج بوده و جدایی ناپذیرند.

این موضوعات عبارتند از:
1. ترس واسترس عمومی از ابتلا به کرونا
2. دلتنگی نسبت به دوری بیمار خود و نگرانی از وضعیت سلامتی وی
3. ترس از سرایت ویروس کرونا از بیمار به خانواده به هنگام ترخیص و حتی اجتناب از پذیرش بیمار
4. ناامیدی از بهبود بیمار کرونایی بستری شده
5. ترس از فوت بیمار کرونایی
6. بی تابی بیش از اندازه در هنگام اطلاع از فوت بیمار خود
7. کاهش شدید اعتماد به خدا به دلیل عدم استجابت دعا برای شفای بیمار
8. افزایش شدید احساس گناه به دلیل احساس تقصیر و مجازات شدن از سوی خدا
9. احساس شدید بخشیده نشدن از سوی خدا
10. خدا جواب من را نمی دهد آیا اصلا خدایی وجود دارد؟
11. چرا من باید پدرم یا .... فوت شوند و ......


د) گروه مشاوره تلفنی و اینترنتی
برای پاسخگویی در سطح کل کشور و پوشش دادن تمام افرادی که در زمینه کرونا دچار مشکلات روان‏شناختی شده اند و یا سئوالاتی در زمینه آن دارند، گروهی بنام گروه پاسخگویی از راه دور تشکیل شد تا از دو طریق مشاوره تلفنی و اینترنتی این مهم انجام گیرد. به همین منظور، جلساتی با مسئولین مراکز علمی و موسسات مرتبط با روان شناسی در حوزه برگزار شد و مقرر شد مراکزی که ساز وکار پاسخگویی تلفنی و سایبری دارند و مراکزی که امکان در اختیار گذاشتن کارشناسان را دارند برنامه مشترکی را ارائه دهند تا با معرفی شماره های اختصاصی و نشانی سایت های مجازی در سطح کشور؛ پاسخگوی همه مردم خوب کشور باشند.

ه) گروه تحلیل و تولید محتوی
هدف از تشکیل این گروه، استفاده از آموزه های متعالی و دقیق اسلام و ابعاد کاربردی علم روان شناسی برای اجرای یک برنامه جامع در راستای کمک به وضعیت بحرانی موجود در جامعه است که در چند محور عمده خلاصه می شود:
1. ارزیابی های اولیه برای بررسی وضعیت روان شناختی مخاطبین اعم از بیماران، خانواده ها، کادر پزشکی و مردم عادی؛ برای طراحی اقدامات میدانی سریع.
2. پشتیبانی علمی گروه های چهارگانه حاضر در میدان مبارزه معنوی/ روان‏ شناختی با کرونا
3. تولید محتوی علمی برای تمام مخاطبان گوناگون در سراسر کشور (در فضای حقیقی و مجازی).
4. پاسخ به سئوالات روان شناختی و شبهات اعتقادی که از سوی معاندان نظام یا افراد نا آگاه مطرح می ‏شود.
این گروه با استفاده از توان و استعداد دانش پژوهان، دانش آموختگان و برخي اساتيد و اعضای هیئت علمی گروه روان شناسی موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) اقدام به فعالیت خود نموده است البته برخی از اساتید موسسه اخلاق و تربیت، مرکز تخصصی امام خمینی (ره)،گروه روان شناسی دارالحدیثکه اکثرا فارغ التحصیل موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) هستند نیز در این فعالیت مشارکت دارند و موسساتی مانند دفتر تبليغات اسلامي، انجمن هاي علمي حوزه و مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران هم در همياري و همكاري با مراکز یاد شده مشارکت و پشتیبانی های لازم را انجام دادند. در ادامه به بخشی از فعاليت های انجام شده در این گروه اشاره شده است:
1. برگزاری جلسات متعدد ستاد داخلی مقابله با کرونا درموسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)
2. برگزاری نشست هم اندیشی اساتید و فعالین در عرصه مقابله با کرونا در داخل موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)
3. تقسیم کار برای تهیه محتوا تحت عنوان تیم های پژوهش، تولید و رسانه در ستاد داخلی مقابله با كرونا
4. ایجاد گروه مجازی متخصصین پشتیبان علمی روحانیان روانشناس جهادی
5. تهیه و طراحی عکس نوشته های معنوی/ روان شناختی جهت امیدبخشی و افزایش سخت رویی بیماران و پرستاران و کادر درمانی
6. تهیه و ضبط بیش از 50 کلیپ(تصویری) و 40 فایل (صوتی) مراقبت معنوی/ روان شناختی ازاساتید متخصص درزمینه های روانشناختی- معنوی و بارگذاری آن در فضای مجازی
7. برگزاری کلاس های آماده سازی مجازی آنلاین و آفلاین برای طلاب جهادی که به عنوان مراقب وارد بیمارستان ها می شوند برای یاری بیماران کرونایی
8. برگزاری کارگاه های روان شناختي(مدیریت استرس و تاب آوری اسلامی) برای پرستاران و کادر پزشکی در درون بیمارستان ها به صورت حضوری و روزانه
9. تهيه بسته آموزشي مراقبت معنوي / رواني بيماران كرونايي با مضامين معنا درماني، فلسفه شرور در اسلام، مهارت هاي مقابله با استرس، مديريت بحران،خطاهاي شناختي كرونا، وسواس كرونايي، سبك زندگي كرونايي، شادي در زندگي با وجود كرونا، مهارت هاي تقويت اميد در مبتلايلان كرونايي، مهارت هاي ارتباط موثر در مراقبت معنوي، راهكارهاي مثبت انديشي و ... برای مخاطبین مختلف در سراسر کشور و در قالب های مختلف
10. ايجاد كانال جامع محتواي آموزشي مشاوران جهادي براي استفاده همه مشاوران جهادي در سطح كشور با بارگزاري بسته آموزشي مراقبت معنوي / روان شناختي برای مشاورين در 170 فايل ويدئويي، صوتي، و نوشتاري بصورت كتابچه، word،  pdf، power point
11. ايجاد صفحه مجازي در اينستاگرام جهت انتشار و اطلاع رساني فعاليت هاي روحانيون روان شناس جهادي با ایدیrohani.psychologist93@
 

* سایر اقدامات
سایر اقدامات و فعالیت های گروه روحانیان روان شناس جهادی به شرح ذیل می باشد:
1. ارتباط گیری با مراکز درمانی استان قم و برگزاری جلسات متعدد جهت هماهنگی و برنامه ریزی اعزام روان شناسان روحانی متخصص
2. برگزاری جلسات هماهنگی مدیریت گروه با روسای بیمارستانها و مراکز درمانی جهت هماهنگی بیشتر
3. برگزاری جلسات توجیهی مشاورین جهت ایجاد آمادگی برای مداخله در بحران
4. اقدامات اداری و اجرایی گروه و تهیه کارت شناسایی ویژه مشاورین جهت معرفی بهتر در بیمارستانها و سایر مراکز
5. تهیه فرم مصاحبه بیماران جهت جمع آوری اطلاعات روان شناختی بیماران و ثبت شرح حال و وضعیت روانی بیماران در بیمارستانها
6. هماهنگی و اعزام روان شناسان به سایر شهرهای درخواست کننده( تهران، کرمان، یزد، کاشان و...)
7. تولید و توزیع محتواهای مکتوب در قالب کتاب و مجله و بروشور در بین بیماران و خانواده ها
8. تهیه و بسته بندی پک های بهداشتی و حمایتی جهت مشاورین ( اعم از دستکش، لباس، دستمال کاغذی، مواد ضدعفونی کننده شامل ژل و محلول، پودر لباسشویی، ماسک آجیل و شکلات)