نقش خانواده در سلامت اجتماع

مطالعات فراوانی نشان می‌دهدکه مشکلات رفتاری و مشکلات اجتماعی افراد بیشتر ریشه در سلامت خانواده دارد. امروزه دستیابی به جامعه سالم در گرو سلامت خانواده و تحقق خانواده سالم مشروط به برخورداری افراد آن از سلامت روانی و داشتن ارتباط  مطلوب با یکدیگر است. ما در جامعه‌ای چندوجهی زندگی می‌کنیم که در آن برخورداری از خانواده سالم بسیار اهمیت دارد.


خانواده اولین بافتی است که فرزندان درآن فکر، احساس و رفتار می‌کنند
در این پژوهش آمده است: «خانواده، یکی از مهمترین نهادهای جامعه و شکل‌دهنده شخصیت آدمی است. خشنودی، رضایت و کیفیت وکارکرد بهینه خانواده، عامل بسیار تاثیرگذاری در شکوفایی، رشد و پیشرفت افراد است. خانواده اولین بافتی است که فرزندان درآن فکر، احساس و رفتار می‌کنند، یاد می‌گیرند و رشد می‌یابند. در فرهنگ لغت Webster، خانواده یک واحد زیستی، اجتماعی و بنیادی در جامعه است که از دو یا چند نفر بزرگسال تشکیل شده است که با هم زندگی می‌کنند و در زمینه مراقبت و تربیت فرزندان (چه فرزندان زیستی چه فرزند خوانده‌ها) با یکدیگر همکاری دارند.

 در تعریف خانواده می‌گویند که خانواده نظام عاطفی پیچیده‌ای است که چند نسل را در بر می‌گیرد و وجه تمایز آن با سایر نظام‌های اجتماعی در وفاداری، عاطفه و دائمی بودن عضویت در آن است. خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آنها آن را تکمیل می‌کنند. وجه تمایز آن از سایر سیستم‌های اجتماعی بدین صورت است که ورود به سیستم خانوادگی از لحظه تولد، فرزندخواندگی یا ازدواج آغاز می‌شود و اعضا تنها به واسطه مرگ از هم جدا می‌شوند و جدایی تمامی ارتباطات خانوادگی غیر ممکن است».

خانواده ضداجتماعی که هنجارها را می‌شکند الگوی نامناسبی را در دسترس نسل بعدی می‌گذارد
ویلیام اف. آگبرن (جامعه شناس آمریکایی) در سال ۱۹۳۴، ۶ کارکرد اصلی را برای خانواده مطرح کرد که عبارتند از:
«۱. تولید مثل؛
۲. حمایت و مراقبت؛
۳. جامعه پذیری؛
۴. تنظیم رفتار جنسی؛
۵. عاطفه و همراهی
۶. اعطاء پایگاه اجتماعی.

اما پاره‌ای از متخصصان در آسیب شناسی خانواده، کارکردهای منفی را نیز برای آن قائل شده‌اند. اعتیاد والدین یکی از عوامل خطرزای اعتیاد کودکان و نوجوانان شناخته شده است. تأثیر منفی خانواده بر فرایند رشدی فرزندان در رابطه با متغیرهای دیگری مانند: خشونت درون خانواده، روسپیگری، بزهکاری و امثالهم نیز تأیید شده است.

خانواده ضداجتماعی که فرار از قانون و هنجارها انجام می‌دهد الگوی نامناسبی را در دسترس شهروندان نسل بعدی می‌گذارد. خانواده‌ای که کنترل اجتماعی ضعیفی روی فرزندان اعمال می‌کند، روند درونی‌سازی ارزش‌ها و سایر مؤلفه‌های فرهنگ عمومی را به انحراف می‌کشاند. فرزندانی که درون خانواده در دوران کودکی با کمبود محبت مواجه‌اند احتمال انحراف از معیارهای جامعه در آنها بسیار بالاتر است.

از سوی دیگر فقدان مسئولیت پذیری در صورت محبت زیادی، یکی دیگر از اتفاقاتی است که خانواده بدکارکرد می‌تواند برای نسل بعد به ارمغان بیاورد».

نتایج نشان داده است: «خانواده سالم، اساسی‌ترین گام در داشتن جامعه‌ای سالم است. محققان، برآوردن نیازهای جسمانی، اجتماعی، روانشناختی و معنوی اعضاء و توانایی سازگاری با تغییر، به هم‌پیوستگی، انعطاف پذیری و ارتباط متعادل را از ویژگی‌های مهم خانواده سالم نام برده‌اند. از نظر روانشناسان شناختی عقاید، انتظارات، ادراکات، ارزش‌ها، انگیزه‌ها و نگرش‌های خانواده درسلامت اعضا مهم هستند. باورها و نگرش‌های خانواده درباره سلامت، چهارچوبی فراهم می‌سازد که با تکیه بر آن می‌توان دریافت که به زیستی درون این سیستم چگونه ارتقاء پیداکرده و سازماندهی می‌شود».


تغییر و تحولات  اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نهاد خانواده را تحت تاثیر قرار داده است
در این پژوهش آمده است: «خانواده دارای کارکرد سالم در الگوی ساختاری، خانواده‌ای است که در آن بین اعضاء مکملیت وجود دارد. از ویژگی‌های دیگر این خانواده، برونسازی متقابل اعضاء با نیازهای یکدیگر، مرزهای روشن و منعطف، قدرت حل تعارض و ایجاد تغییر مناسب با چرخه حیات خانواد است. سالم بودن خانواده به معنای فقدان مشکلات نیست، بلکه به معنای انعکاس روشن مشکلات طبیعی است که رخ می‌دهند و لازم است در زندگی خانوادگی بر آن‌ها فائق آید. مهمترین مفرضه در مدل فرآیند و محتوای خانواده حاکی از این مطلب است که اساساً خانواده‌های سالم دارای عملکرد بهتری در مقایسه با دیگر خانواده‌های مطرح در مدل (غیر سالم و مشکل‌دار) هستند.

تغییر و تحولاتی که به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به وجود آمده نهاد خانواده را تحت تاثیر قرار داده است. برای مثال پیشرفت صنعتی و مدرن شدن جامعه باعث دگرگونی و تحول نظام خانواده از سنتی به صنعتی  و هسته‌ای شده است. تغییرات اجتماعی در عصر ارتباطات و اطلاعات به قدری وسیع و گسترده شده است،که تنش‌ها و آسیب‌هایی را به وجود آورده است که از آن به جامعه خطر یاد می‌کنند و خانواده‌ها از این خطر در امان نمانده‌اند».

تغییر ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران زمینه را  برای بروز تغییرات در ارزش‎های خانواده ایرانی به وجود آورده است
در این مقاله آمده است: «امروزه نهاد خانواده در ایران نیز، در معرض توأمان سنت‌گرایی و مدرنیسم قرار گرفته و دو فرایند آن را تحت فشار و تأثیر قرار داده‌‎اند. مدرنیسم از طریق تغییرات و تحولات اجتماعی و فرهنگی هدایت شده و جهانی شدن (ارادی و غیرارادی) به سرعت و جدیت در ساختار و مسائل خانواده ایرانی تأثیر گذاشته است و از سوی دیگر، فرهنگ و سنت‌های بومی و دینی (مثل هنجارها، سنت‌ها، میراث فرهنگی، مذهب، نظام اخلاقی و...) به شدت در ارکان خانواده تأثیرگذارند. در دهه‌های اخیر با تغییر در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران در نتیجه بهبود شاخص‌هایی همچون صنعتی شدن، افزایش میزان شهرنشینی، افزایش میزان تحرکات اجتماعی و مهاجرت، جوانی جمعیت، توسعه شبکه حمل ونقل عمومی، توسعه وسایل ارتباط جمعی واستفاده از تکنولوژی‌های نوین ارتباطی و توسعه نهادهای اجتماعی جدید مانند آموزش وپرورش و دانشگاه، زمینه را برای بروز تغییرات در ارزش‌ها و نگرش‌های خانواده ایرانی به وجود آورده است».

از آنجایی که خانواده ارزنده‎ترین ساختار و غنی‌ترین بستر جهت رشد، تکامل و تعالی ویژگی‌های جسمانی، رفتاری و شخصیتی است، فرد سالم در یک خانواده سالم رشد کرده و خانواده سالم در نهایت به سلامت اجتماع می‌انجامد و با توجه به اینکه در جامعه ایران که دوره گذار را می‌گذراند برخی هنجارهای مدل مقبول در سنت‌های ایرانی برقرار مانده است که گاهی با تغییرات جدید فرهنگی هماهنگ نیست. به نظر می‌رسد نگاهی به نوع تعاملات اعضاء و عملکرد خانواده و جستجوی راهکارهایی جهت ارتقاء کیفیت رابطه و عملکرد سالم خانواده می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد. همچنین بایسته است که سیاستگذاران و تحلیلگران الگوی متناسبی برای تغییرات خانواده در ایران بیابند یا بسازند تا مدلی برخاسته از نیازها و شرایط خاص ایرانی ایجاد شود.

منابع:

*صادقی، م و دیگران. (۱۳۹۴). «تدوین مدل خانواده سالم براساس دیدگاه متخصصان خانواده (یک پژوهش کیفی)». فصل‌نلمه مشاوره و روان درمانی خانواده. شماره ۱۶. صص:۱۷۰-۱۴۲.

 *یزدانی و دیگران. (۱۳۹۴). «اشکال نوپدید خانواده در ایران و چالش‌های آن». پژوهشنامه مددکاری اجتماعی. شماره ۶. صص: ۱۰۰-۷۵.

*خطیبی، ا. (۱۳۹۴). «بررسی نگرش زنان بر عوامل مؤثر بر تحکیم خانواده. پژوهشی در بین کارکنان زن دانشگاه‌های پیام نور همدان». مطالعات زنان و خانواده. شماره ۱. صص:۹۲-۵۹.