چرا از حادثه نمی‌ترسیم؟
بررسی و واکاوی جایگاه روانشناسی در چرخه مدیریت بحران
حسام خراسانی
نشست علمی-تخصصی «جایگاه روانشناسی در چرخه مدیریت بحران» با همکاری معاونت فرهنگی و امور آموزشی و پژوهشی حوزه نمایندگی ولی فقیه برگزار شد. این نشست در ادامه سلسله نشست‌های این نهاد و با هدف تقویت مبانی نظری حوزه امداد و یاریگری با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و محدودیت‌های فاصله‌گذاری اجتماعی برگزار شد. هدف از برگزاری نشست علمی-تخصصی بررسی و تحلیل موضوعات مربوط به جمعیت هلال احمر با حضور اندیشمندان و متفکران حوزه علوم انسانی و مقدمه برگزاری همایش اخلاق امدادگری است. ارتباط روانشناسی با مدیریت بحران و چالش پیش روی این حوزه در کشور و پاسخ به این پرسش که روانشناسی در چرخه مدیریت بحران در چه جایگاه‌ای قرار دارد؟ ازجمله محورهایی است که در این نشست مطرح شد.
مینا نظری‌کمال، روانشناس و مدرس دانشگاه، در این نشست بر ضرورت توجه واکاوی جایگاه روانشناسی در بحران تأکید کرد.
او با طرح این پرسش که ما در مقایسه با استانداردهای روانشناسی بحران در کجا قرار داریم؟ افزود: «در حوادثی همچون زلزله‌های طبس، بم، آذربایجان شرقی و... اقدامات موثری شکل گرفته است، اما این اقدامات بیشتر جنبه فردی و تجربی دارد. ما پروتکل خاصی نداریم؛ به این معنی که شیوه‌ای خاص برای ارایه بحث‌های روانی در حوادث داشته باشیم و محتوای مشترک و دستورالعمل واحدی هم به روانشناسان ارایه نمی‌شود.»
مینا نظری‌کمال در ادامه این نشست بر ضرورت توجه به نگاه علمی بر مسأله یاریگری تأکید کرد. در نگاه این روانشناس هر نهادی که فعالیت داوطلبانه دارد نیازمند احیای هویت فرهنگی خود است.
این پژوهشگر حوزه روانشناسی در ادامه به ارتباط روانشناسی با مدیریت بحران اشاره کرد و افزود: «روانشناسی مقدم بر مدیریت بحران است؛ جایگاه روانشناسی در چرخه مدیریت بحران پیش از آنکه در رشته‌های دانشگاهی معرفی و تبیین شود در بحران‌های فردی و خانوادگی تعریف شده است.»
نیازمند فعالیت ساختارمند و علمی هستیم
نظری‌کمال در ادامه با تأکید بر نقش مهندسی روانشناسی بحران در چرخه مدیریت بحران افزود: «نبود پروتکل‌ها و دستورالعمل لازم مبتنی بر فرهنگ بومی منطقه باعث شده فعالیت‌ها در این حوزه بیشتر تجربه‌محور باشد و فردی دنبال شود. ما در مسأله روانشناسی در چرخه مدیریت بحران نیازمند فعالیت ساختارمند و علمی هستیم.»
نظری‌کمال در تکمیل گفته‌های خود افزود: «آموزش در چنین مواقعی باید با برنامه‌ریزی باشد و مدون دنبال شود، نیازمند یک مرجع مشخص هستیم و نباید دچار تناقض‌گویی شویم.»
پیش از بحران، حین بحران، تداوم شرایط اضطراری و پس از بحران چهار مرحله تعریف‌شده در مدیریت بحران هستند که این پژوهشگر به آن اشاره دارد. در نگاه نظری‌کمال در ایران در حوزه روانشناسی بحران معمولا توجه بیشتر به بخش پس از بحران است.
او در تکمیل این موضوع می‌گوید: «سازمان‌های یاریگر برای حل و عبور از هر کدام از این چهار بخش باید دستورالعمل و مداخلات روانشناسی داشته باشند.» از نظر این کارشناس توجه صرف به بخش پسابحران مانند این است که شهروندان یک شهر پس از شکست یک سد تلاش کنند تا با هزاران سطل کوچک آب را از شهر خارج کنند.
پیشگیری؛ یک اولویت
«پیشگیری و آمادگی در حوزه روانشناسی بحران یک اولویت است.» این گزاره‌ای است که در ادامه این نشست مینا نظری‌کمال به آن اشاره کرد. او با بیان این پرسش که چه افرادی مخاطب روانشناسی بحران در مرحله پیشگیری هستند؟ به واکاوی نحوه مواجهه گروه‌ها و قشرهای مختلف با بحران پرداخت. یکی از گروه‌ها در حادثه مردم حادثه‌دیده هستند. مردم باید بدانند چگونه با یک حادثه تلخ مواجه شوند، این موضوع نیاز به آموزش دارد. یک فرد حادثه‌دیده باید بداند چگونه پس از بحران خم شود، اما نشکند یا به هر شکلی از بحران متأثر شود.»
به اعتقاد مینا نظری‌کمال رسانه یکی دیگر از اضلاع چرخه مدیریت بحران است. «متأسفانه درک خطر در میان مردم جامعه پایین است. ما در کشور پرمخاطره‌ای زندگی می‌کنیم و باید بدانیم که یک حادثه چه خطراتی می‌تواند برای ما به دنبال داشته باشد.»
نظری‌کمال رسانه را یکی از ابزارهای تأثیرگذار در شناخت و آگاهی در این زمینه معرفی کرد و افزود: «رسانه‌ها باید پیش از حادثه فعالیت‌های آموزشی را در زمینه موضوع درک خطر مردم ارایه دهند. سلبریتی ما باید بداند که او نسبت به تمام مراحل بحران مسئولیت اجتماعی دارد؛ به طور مثال نباید در زیر یک لوستر ناایمن عکس بگیرد و در فضای مجازی منتشر کند. این مسأله خود نیاز به آموزش دارد.»
این پژوهشگر در ادامه با بیان اینکه متأسفانه رفتار برخی از چهره‌ها در زمان بحران باعث تشدید بحران‌های روانی در منطقه حادثه‌دیده میشود، افزود: «برگزاری برنامه‌های تلویزیونی و تفریحی در منطقه حادثه گاه می‌تواند تأثیر منفی در روحیه افراد حادثه‌دیده داشته باشد.»
بنا به گفته این پژوهشگر سلامت روان این موضوعات باید طبق دستورالعمل‌های روانشناسی اجرا شود. نظری در تکمیل صحبت خود در مورد نقش رسانه در چرخه مدیریت بحران افزود: «رسانه باید بداند در هر مرحله چه اطلاعاتی را منتشر کند. ارایه تمام جزئیات در لحظه می‌تواند مردم را دچار سردرگمی کند، ارایه‌نکردن اطلاعات نیز مردم را با ابهاماتی روبه‌رو خواهد کرد.»
از نظر این پژوهشگر امدادگران یکی از گروه‌های تأثیرگذار در عرصه مدیریت بحران هستند، باید به این گروه در مورد نحوه مواجهه با بازماندگان و اینکه چگونه از خود در حین بحران مراقبت کنند، آموزش لازم ارایه شود.
این کارشناس حوزه سلامت روان، مدیران و فرماندهان عرصه بحران را یکی دیگر از گروه‌های چرخه بحران معرفی کرد و افزود: «برخی از مدیران در شرایط عادی و نرمال توان مدیریتی بالایی دارند اما در زمان اضطرار آمادگی روانی لازم را ندارند، این آمادگی روان لازم باید با ارایه آموزش و ارزیابی و صلاحیت روانی ارتقا یابد.»
در نگاه این پژوهشگر ارایه آموزش‌های همگانی امری موثر و ضروری است؛ آموزشی که منجر به تغییر رفتار و یادگیری شود و جامعه دچار تغییر مناسبی با آن شود. اگر در جامعه حادثه یا بلایی روی دهد، دولت و سازمان‌های امدادرسان اقدام به ارایه کمک خواهند کرد اما شهروندان نیز خود باید آماده باشند.
این موضوعی است که مینا نظری‌کمال، مدرس و پژوهشگر حوزه سلامت روان، نیز بر آن تأکید دارد. در نگاه این مدرس و پژوهشگر روانشناسی حوادث و سوانح، پسابحران ناشی از شیوع ویروس کرونا در بعد روانی و هیجانی را تنها نباید به اضطراب محدود کرد.
او در توضیح این موضوع می‌گوید: «ما این روزها با افراد مختلفی در جامعه روبه‌رو هستیم که هر کدام می‌توانند یکسری هیجانات متفاوت را تجربه کنند؛ استرس، اضطراب، غمگینی، نگرانی و البته ادراک خطر پایین. این موضوعات ازجمله مواردی هستند که توجه و پاسخ به ابعاد شناختی و افکار ناکارآمد افراد را می‌طلبد.»
اهمیت نحوه مراقب روانی از نیروهای امدادگر موضوع دیگری است که در این نشست به آن اشاره شد. بنا به گفته این کارشناس تعویض و تغییر نیروها در حادثه امری ضروری است که باید تیم مدیریت بحران به آن توجه کند. اهمیت شناخت جغرافیای فرهنگی هر منطقه یکی دیگر از موضوعاتی است که مینا نظری‌کمال در این نشست به آن اشاره کرد. به نگاه این پژوهشگر تهیه و گردآوری شناسنامه سلامت در کشور یکی از فعالیت‌های تأثیرگذاری است که می‌تواند در زمان حادثه مورد استفاده روانشناسان و امدادگران قرار بگیرد.
او در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: «یکی از مهمترین مبحث‌ها در این زمینه تربیت نیرو است؛ البته باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که فرهنگ بومی و مردم محلی در شهرهای مختلف با هم متفاوت است و در این حوزه توجه به بومی‌سازی باید بیش از پیش افزایش یابد.»
مینا نظری‌کمال، روانشناس و مدرس دانشگاه، در این نشست بر ضرورت توجه واکاوی جایگاه روانشناسی در بحران تأکید کرد.
او با طرح این پرسش که ما در مقایسه با استانداردهای روانشناسی بحران در کجا قرار داریم؟ افزود: «در حوادثی همچون زلزله‌های طبس، بم، آذربایجان شرقی و... اقدامات موثری شکل گرفته است، اما این اقدامات بیشتر جنبه فردی و تجربی دارد. ما پروتکل خاصی نداریم؛ به این معنی که شیوه‌ای خاص برای ارایه بحث‌های روانی در حوادث داشته باشیم و محتوای مشترک و دستورالعمل واحدی هم به روانشناسان ارایه نمی‌شود.»
مینا نظری‌کمال در ادامه این نشست بر ضرورت توجه به نگاه علمی بر مسأله یاریگری تأکید کرد. در نگاه این روانشناس هر نهادی که فعالیت داوطلبانه دارد نیازمند احیای هویت فرهنگی خود است.
این پژوهشگر حوزه روانشناسی در ادامه به ارتباط روانشناسی با مدیریت بحران اشاره کرد و افزود: «روانشناسی مقدم بر مدیریت بحران است؛ جایگاه روانشناسی در چرخه مدیریت بحران پیش از آنکه در رشته‌های دانشگاهی معرفی و تبیین شود در بحران‌های فردی و خانوادگی تعریف شده است.»
نیازمند فعالیت ساختارمند و علمی هستیم
نظری‌کمال در ادامه با تأکید بر نقش مهندسی روانشناسی بحران در چرخه مدیریت بحران افزود: «نبود پروتکل‌ها و دستورالعمل لازم مبتنی بر فرهنگ بومی منطقه باعث شده فعالیت‌ها در این حوزه بیشتر تجربه‌محور باشد و فردی دنبال شود. ما در مسأله روانشناسی در چرخه مدیریت بحران نیازمند فعالیت ساختارمند و علمی هستیم.»
نظری‌کمال در تکمیل گفته‌های خود افزود: «آموزش در چنین مواقعی باید با برنامه‌ریزی باشد و مدون دنبال شود، نیازمند یک مرجع مشخص هستیم و نباید دچار تناقض‌گویی شویم.»
پیش از بحران، حین بحران، تداوم شرایط اضطراری و پس از بحران چهار مرحله تعریف‌شده در مدیریت بحران هستند که این پژوهشگر به آن اشاره دارد. در نگاه نظری‌کمال در ایران در حوزه روانشناسی بحران معمولا توجه بیشتر به بخش پس از بحران است.
او در تکمیل این موضوع می‌گوید: «سازمان‌های یاریگر برای حل و عبور از هر کدام از این چهار بخش باید دستورالعمل و مداخلات روانشناسی داشته باشند.» از نظر این کارشناس توجه صرف به بخش پسابحران مانند این است که شهروندان یک شهر پس از شکست یک سد تلاش کنند تا با هزاران سطل کوچک آب را از شهر خارج کنند.
پیشگیری؛ یک اولویت
«پیشگیری و آمادگی در حوزه روانشناسی بحران یک اولویت است.» این گزاره‌ای است که در ادامه این نشست مینا نظری‌کمال به آن اشاره کرد. او با بیان این پرسش که چه افرادی مخاطب روانشناسی بحران در مرحله پیشگیری هستند؟ به واکاوی نحوه مواجهه گروه‌ها و قشرهای مختلف با بحران پرداخت. یکی از گروه‌ها در حادثه مردم حادثه‌دیده هستند. مردم باید بدانند چگونه با یک حادثه تلخ مواجه شوند، این موضوع نیاز به آموزش دارد. یک فرد حادثه‌دیده باید بداند چگونه پس از بحران خم شود، اما نشکند یا به هر شکلی از بحران متأثر شود.»
به اعتقاد مینا نظری‌کمال رسانه یکی دیگر از اضلاع چرخه مدیریت بحران است. «متأسفانه درک خطر در میان مردم جامعه پایین است. ما در کشور پرمخاطره‌ای زندگی می‌کنیم و باید بدانیم که یک حادثه چه خطراتی می‌تواند برای ما به دنبال داشته باشد.»
نظری‌کمال رسانه را یکی از ابزارهای تأثیرگذار در شناخت و آگاهی در این زمینه معرفی کرد و افزود: «رسانه‌ها باید پیش از حادثه فعالیت‌های آموزشی را در زمینه موضوع درک خطر مردم ارایه دهند. سلبریتی ما باید بداند که او نسبت به تمام مراحل بحران مسئولیت اجتماعی دارد؛ به طور مثال نباید در زیر یک لوستر ناایمن عکس بگیرد و در فضای مجازی منتشر کند. این مسأله خود نیاز به آموزش دارد.»
این پژوهشگر در ادامه با بیان اینکه متأسفانه رفتار برخی از چهره‌ها در زمان بحران باعث تشدید بحران‌های روانی در منطقه حادثه‌دیده میشود، افزود: «برگزاری برنامه‌های تلویزیونی و تفریحی در منطقه حادثه گاه می‌تواند تأثیر منفی در روحیه افراد حادثه‌دیده داشته باشد.»
بنا به گفته این پژوهشگر سلامت روان این موضوعات باید طبق دستورالعمل‌های روانشناسی اجرا شود. نظری در تکمیل صحبت خود در مورد نقش رسانه در چرخه مدیریت بحران افزود: «رسانه باید بداند در هر مرحله چه اطلاعاتی را منتشر کند. ارایه تمام جزئیات در لحظه می‌تواند مردم را دچار سردرگمی کند، ارایه‌نکردن اطلاعات نیز مردم را با ابهاماتی روبه‌رو خواهد کرد.»
از نظر این پژوهشگر امدادگران یکی از گروه‌های تأثیرگذار در عرصه مدیریت بحران هستند، باید به این گروه در مورد نحوه مواجهه با بازماندگان و اینکه چگونه از خود در حین بحران مراقبت کنند، آموزش لازم ارایه شود.
این کارشناس حوزه سلامت روان، مدیران و فرماندهان عرصه بحران را یکی دیگر از گروه‌های چرخه بحران معرفی کرد و افزود: «برخی از مدیران در شرایط عادی و نرمال توان مدیریتی بالایی دارند اما در زمان اضطرار آمادگی روانی لازم را ندارند، این آمادگی روان لازم باید با ارایه آموزش و ارزیابی و صلاحیت روانی ارتقا یابد.»
در نگاه این پژوهشگر ارایه آموزش‌های همگانی امری موثر و ضروری است؛ آموزشی که منجر به تغییر رفتار و یادگیری شود و جامعه دچار تغییر مناسبی با آن شود. اگر در جامعه حادثه یا بلایی روی دهد، دولت و سازمان‌های امدادرسان اقدام به ارایه کمک خواهند کرد اما شهروندان نیز خود باید آماده باشند.
این موضوعی است که مینا نظری‌کمال، مدرس و پژوهشگر حوزه سلامت روان، نیز بر آن تأکید دارد. در نگاه این مدرس و پژوهشگر روانشناسی حوادث و سوانح، پسابحران ناشی از شیوع ویروس کرونا در بعد روانی و هیجانی را تنها نباید به اضطراب محدود کرد.
او در توضیح این موضوع می‌گوید: «ما این روزها با افراد مختلفی در جامعه روبه‌رو هستیم که هر کدام می‌توانند یکسری هیجانات متفاوت را تجربه کنند؛ استرس، اضطراب، غمگینی، نگرانی و البته ادراک خطر پایین. این موضوعات ازجمله مواردی هستند که توجه و پاسخ به ابعاد شناختی و افکار ناکارآمد افراد را می‌طلبد.»
اهمیت نحوه مراقب روانی از نیروهای امدادگر موضوع دیگری است که در این نشست به آن اشاره شد. بنا به گفته این کارشناس تعویض و تغییر نیروها در حادثه امری ضروری است که باید تیم مدیریت بحران به آن توجه کند. اهمیت شناخت جغرافیای فرهنگی هر منطقه یکی دیگر از موضوعاتی است که مینا نظری‌کمال در این نشست به آن اشاره کرد. به نگاه این پژوهشگر تهیه و گردآوری شناسنامه سلامت در کشور یکی از فعالیت‌های تأثیرگذاری است که می‌تواند در زمان حادثه مورد استفاده روانشناسان و امدادگران قرار بگیرد.
او در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: «یکی از مهمترین مبحث‌ها در این زمینه تربیت نیرو است؛ البته باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که فرهنگ بومی و مردم محلی در شهرهای مختلف با هم متفاوت است و در این حوزه توجه به بومی‌سازی باید بیش از پیش افزایش یابد.»
