درماندگی آموخته شده چیست؟

درماندگی آموخته شده پدیده­ ای است که وقتی انسان­ها یا حیوانات در شرایط آسیب ­زایی که کنترلی بر آن ندارند قرار می­گیرند(مثل تجربه درد، شکست و ناکامی و …) آن را تجربه می­کنند. به عبارت دیگر درماندگی آموخته شده به معنای باور فرد (یا حیوان) بر اجتناب­ ناپذیر بودن شرایط نامطلوب و دست کشیدن از تلاش برای تغییر شرایط حتی درمواقعی است که چنین فرصتی وجود دارد.
 

هنگامی که انسان یا حیوان به این نتیجه برسد که کنترلی بر آنچه برایش اتفاق می­ افتد، ندارد، احساس درماندگی کرده و به مرور مانند یک فرد درمانده رفتار خواهد کرد. روان­شناسان از آن رو به این پدیده درماندگی آموخته شده می­گویند که یک صفت ذاتی نیست. هیچ کس با این طرز تفکر که کنترلی بر آنچه برایش اتفاق می­افتد، ندارد و سعی و تلاش هم نمی­تواند موجب تغییر شرایط شود، متولد نمی­شود. این تجارب فرد در طول زندگی است که موجب می­شود او به درستی یا نادرستی باور کند،کنترلی بر زندگیش ندارد.

 

 
مثال­ هایی از درماندگی آموخته شده در انسان­ها
همان­طور که پیشتر گفته شد، درماندگی آموخته شده فقط مختص حیوانات نیست. نتایج پژوهش­ هایی که بر روی انسان­ها انجام شده حاکی از آنست که درماندگی آموخته شده در انسان­ها نیز مشاهده می­ شود. اگرچه پاسخ انسان­ها به شرایط نامطلوب نسبت به پاسخ حیوانات پیچیده ­تر است و تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می­گیرد، اما به طور کلی نتایج پژوهش­ های مرتبط با درماندگی آموخته شده در انسان­ها با نتایج پژوهش­ های حیوانی در این حیطه همخوان است.

در پژوهشی که در سال ۱۹۷۴ انجام شد، آزمودنی­ها به سه گروه تقسیم شدند. یکی از گروه­ها در معرض صدای بلند و ناخوشایندی قرار می­گرفت که می­توانست آن را با چهار بار فشار دادن دکمه قطع کند. گروه دوم هم در معرض صدای مشابهی قرار گرفت، اما دکمه­ای که برای قطع صدا در اختیار داشت، خراب بود و کار نمی­کرد. گروه سوم در معرض هیچ نوع صدایی نبود.

بعد از مدتی هر سه گروه آزمودنی­ها در معرض صدای بلندی قرار گرفتند. جعبه­ای بر روی میز قرار داشت که آزمودنی­ها می­توانستند با تکان دادن دسته آن صدا را قطع کنند. مانند آنچه در آزمایش حیوانات مشاهده شده بود، آزمودنی­هایی که در قسمت اول آزمایش کنترلی روی صدا نداشتند، اصلا به دسته دست نزنند. در حالیکه بقیه آزمودنی­ها خیلی زود از طریق کوشش و خطا دریافتند، چطور می­توانند صدا را قطع کنند.

سلیگمن و همکارانش اظهار کردند که قرار دادن آزمودنی­ها در معرض موقعیت­هایی که کنترلی بر آن ندارند، موجب سه نوع نقص می­شود: نقص انگیزشی، نقص شناختی و نقص هیجانی. نقص شناختی بر باور آزمودنی مبنی بر غیر قبل کنترل بودن موقعیت و شرایط اشاره دارد. نقص انگیزشی عدم تمایل آزمودنی به استفاده از روش­هایی به منظور فرار از موقعیت منفی را نشان می­دهد و نقص هیجانی احساس افسردگی ناشی از قرار گرفتن آزمودنی در یک موقعیت منفی غیر قابل کنترل را در بر می­گیرد.

در شرایط درماندگی آموخته شده فرد هیچ تلاشی از خود نشان نمی‌دهد. چرا که تلاش‌های قبلی او ناکام بوده است. سلیگمن این توجیه را به افراد افسرده نیز نسبت داد. طبق تفسیر سلیگمن بی‌تفاوتی و انفعالی که افراد افسرده نشان می‌دهند، نشانه‌های رفتاری درماندگی آموخته شده هستند. افراد این نشانه‌ها را در واکنش به تجربیات قبلی نشان می‌دهند که در آن‌ها احساس کرده­اند توانایی کنترل سرنوشتشان را ندارند.
سلیگمن و همکارانش در سال‌های بعد در نظریه درماندگی آموخته شده را مورد بازنگری قرار دادند. جمع‌بندی مجدد نظریه درماندگی آموخته شده به گونه‌ای که قابل اطلاق به انسان باشد، حاکی از آن است که متعاقب رویدادهای ناگوار خارجی، توجیهات علی درونی به وجود می‌آیند که سبب از بین رفتن عزت نفس می‌گردند، به علاوه از آنجایی که این توجیهات کلی و پایدار هستند، فرد از ادامه حرکت و تلاش نا امید می­شود. بنابراین در مدل تجدید نظر شده این نظریه بر نقش اسنادها تأکید می‌شود. اسناد به معنای نحوه تفسیر کردن اتفاقاتی است که برای افراد روی می‌دهند. افراد افسرده وقتی با شکستی روبرو می‌شوند، اسنادهای درونی، پایدار و کلی دارند. این درحالی است که اسنادهای افراد غیر افسرده یا خوش­بین در مقابل شکست‌ها بیرونی، موقتی و غیر کلی است.

 
الگوی خوش­بینی آموخته شده
سلیگمن بعد از چندی به این نتیجه رسید که اگر درماندگی آموخته شده که نوعی واکنش بدبینانه نسبت به رویدادهای زندگی است، اکتسابی است، پس نقطه مقابل آن، یعنی خوش­بینی آموخته شده هم قابل یادگیری است. او بر اساس این فرضیه الگوی خوش­بینی آموخته شده را مطرح کرد.سلیگمن برای این کار از نظریه اسناد (وینر،۱۹۸۲) استفاده کرده است.
بر اساس نظریه اسناد مي‌توان عوامل تبیین کننده رویدادها را از سه جنبه طبقه‌بندي كرد:
الف) عوامل بيروني در برابر عوامل دروني
ب) عوامل پايدار در برابر عوامل گذرا
ج) عوامل كلي در برابر عوامل خاص

اجازه دهيد اين موضوع را با ذكر يك مثال دنبال كنيم. دو دانش آموز خوش­بین و بدبین را تصور کنید که هر دو یک بار در امتحانی قبول و بار دیگر در امتحانی رد شده­اند. آنها حتي اگر به ديگران هم نگويند بلافاصله پس از آگاهی از نتیجه امتحان در ذهن خود مشغول يافتن علتي براي آن مي‌شوند. به علت‌شناسي آنها توجه كنيد:

 
همان‌طور كه مي‌بينيد، دانش‌آموز خوش‌بين در تبيين نمره بد خود به عوامل بيروني، خاص و موقت(ناپايدار) توجه مي‌كند، ولي دانش‌آموز بدبین همه را به مسائل دروني، کلی و ثابت شخصيتي نسبت مي‌دهد. اين نحوه اسناد موجي از نااميدي را به دنبال خواهد داشت.

به همين ترتيب مي‌توان به تبيين اتفاقات خوشايند زندگي پرداخت. افراد خوش‌بين اتفاقات خوشايند مثل كسب موفقيت در امتحان را به عوامل دروني، کلی و پايدار نسبت مي‌دهند و افراد بدبين بالعكس موفقيت‌هاي خود را به حساب عوامل بيروني، خاص و موقت (مثل شانس و كمك ديگران) مي‌گذراند.

پايه‌هاي نظري چنين موضوعي آن‌قدر قوي است كه بر اساس چنين شيوه تفكري مي‌توان موفقيت يا عدم موفقيت افراد در زندگي‌شان را تخمين زد. همان‌طور كه سليگمن آن را در مورد موفقيت تيم‌هاي ورزشي مورد بررسي قرار داد و دريافت كه تيم‌هاي موفق از اين سبك‌هاي تبييني خوش‌بينانه در بررسي علت موفقيت يا شكست خود بهره مي‌برند. در ادامه درباره هر یک از این سه بعد توضیحاتی ارائه می­شود.

 
بعد اول: تداوم (ثابت در برابر موقت)

بر اساس بعد تداوم، افراد اتفاقات خوشایند و ناخوشایندی که برایشان رخ می­دهد را به عوامل ثابت یا موقت نسبت می­دهند. در اسنادهای پايدار، علت رويدادها و اتفاقات به عواملی نسبت داده می­شود که در طول زمان نسبتاً ثابت باقی می­ماند. در چنين اسنادهايی عواملی مطرح می­شوند که هميشگی يا طولانی مدت­اند يا در طی زمان ادامه دارند؛ مانند شخصيت،استعداد و … در حالی­که در اسنادهای ناپايدار علت رويدادها، اتفاقات يا پديده­ها به عواملی نسبت داده می­شود که موقت يا کوتاه مدت­اند. در اسنادهای ناپايدار، علت­ها يا دلایلی پديده­ها، حوادث، رويدادها و اتفاقات؛ موقت، کوتاه مدت و کم دوامند؛ مانند بيماری، خستگی، تصادف، اشتباه و مانند آن­ها.

افرادی که برای تفسیر اتفاقات ناخوشایند از کلماتی مانند همیشه و هیچ وقت استفاده می­کنند، شیوه علت­یابی­شان ثابت و بدبینانه است. در مقابل افرادی که برای تفسیر اتفاقات ناخوشایند کلماتی مانند گاهی اوقات و اخیرا را به کار می­برند و شرایط زودگذر را عامل به وجود آمدن وقایع ناخوشایند می­دانند، شیوۀ علت­ یابی­ خوشبینانه دارند.
به نظر شما چرا عامل تداوم اینقدر مهم است؟ به عبارت دیگر چرا برخی افراد در مواجهه با کوچکترین بدبیاری از هم می­پاشند، در حالی­که دیگران به سرعت به حالت عادی باز می­گردند؟
شکست چیزی است که همۀ افراد را حداقل به طور موقت ناراحت می­کند. شاید بتوانیم بگوییم شکست خوردن مثل واردشدن ضربۀ مشت به شکم است؛ درد به همراه دارد، ولی درد آن از بین می رود.
در بعضی افراد درد بلافاصله برطرف می­شود، در برخی دیگر این درد باقی می­ماند، در سرتاسر ذهن پخش می­شود، شدت می­یابد و شکل کینه و نفرت پیدا می­کند. این افراد، کسانی هستند که حتی پس از شکست­های کوچکی مانند قبول نشدن در یک امتحان، روزها یا شاید ماهها ناامید می­مانند و پس از شکست­های بزرگ مانند ورشکستگی مالی، احتمالا هرگز به حالت عادی باز نمی­گردند.
شیوۀ خوش­بینانه در علت­یابی رویدادهای خوشایند، دقیقا عکس شیوۀ خوش­بینانه در اتفاقات ناگوار است. کسانی که معتقدند علت اتفاقات خوشایند پایدار است، خوشبین­تر از کسانی هستند که علت آنها را موقتی می­دانند.
افراد خوشبین رویدادهای خوشایند را بر حسب علت های پایدار ویژگی ها، توانایی ها و با کلماتی مانند همیشه برای خود توضیح می دهند. افراد بدبین به علت های موقتی مثل خلق و خو و تلاش یا کلماتی مانند گاهی فکر می کنند.
کسانی که معتقدند حوادث خوشایند علت­هایی پایدار دارند، حتی پس از رسیدن به موفقیت هم سخت تلاش می­کنند.
کسانی که علت­های موقتی را برای وقایع خوشایند در نظر می­گیرند، حتی در صورت موفقیت هم ممکن است ناامید شوند، زیرا آن را نتیجۀ چیزی جز خوش­شانسی نمی­دانند.
 
مثال­هایی از اسناد به عوامل پايدار :

من آدم بی استعدادی هستم، هیچ­وقت در این درس موفق نمی­شوم.
من خیلی باهوشم، همیشه نمره­های خوبی می­گیرم.
دوستم هرگز با من آشتی نمی­کند، من آدم به دردنخوری هستم.

 
مثال­هایی از اسناد به عوامل موقت:

چون دیشب درس نخوانده بودم نمره­ام کم شد.
این بار شانس آوردم که نمره خوبی گرفتم.
دوستم فعلا از دست من عصبانی است و نمی­خواهد با من صحبت کند.

 
بعد دوم: کلیت (کلی در برابر خاص)
بر اساس این بعد افراد اتفاقات خوشایند و ناخوشایندی که برایشان رخ می­دهد را به عوامل کلی یا خاص نسبت می­دهند. در اسنادهای کلی موفقيت يا شکست به عواملی نسبت داده می شود که در موقعيت­ها و شرايط مختلف وجود دارد. نمونه­ای از اسناد کلی در گرفتن نمره بد از يک درس عبارت است از: “هيچ وقت نمی­توانم از عهده درس­هايم بربيايم. من استعداد درس خواندن ندارم”.
در اين جا، شکست از يک درس خاص به يک عامل کلی يعنی به تمام دروس نسبت داده شده است. در اسنادهای اختصاصی موفقيت يا شکست به عواملی نسبت داده می­شود که در يک مورد خاص، محدود و مشخص وجود دارند و نه در کل موارد. نمونه­ای از اسناد اختصاصی در زمينه شکست در يک درس عبارت است از: “در اين درس خوب عمل نکردم” .
به طور کلی تداوم به عامل زمان مربوط می­شود و کلیت به عامل مکان.
بعضی افراد حتی در صورت لطمه خوردن جنبۀ مهمی از زندگی، مثلا شغل یا زندگی زناشویی خود، می­توانند به راحتی مشکلات خود را در صندوقچه­ای گذاشته، در آن را قفل کرده و به زندگی عادی بازگردند. برخی دیگر برای هر چیز تاسف می­خورند. آنها از هر مسئلۀ کوچکی فاجعه می­آفرینند. وقتی نخی از رشتۀ طناب زندگی­شان پاره شود، کل آن از هم می­پاشد. به عبارت دیگر، کسانی که برای شکست­های خود علت­های کلی ذکر می­کنند، با ناکامی در یک زمینه، از همه چیز دست می­کشند. کسانی که دلیلی خاص برای آن دارند، شاید در بخشی از زندگی دچار ناامیدی شوند، ولی در بقیۀ بخش­های آن مصممانه پیش می­روند.
به طورکلی فرد خوشبین تصور می­کند که اتفاقات ناخوشایند علل خاصی دارند و رویدادهای خوشایند بر همۀ اعمال او تاثیری مثبت می گذارند. در مقابل فرد بدبین معتقد است که رویدادهای ناگوار علت­هایی کلی دارند و رویدادهای خوشایند به دلایلی خاص رخ می­دهند.
مثال­هایی از اسناد به عوامل کلی:

من باهوشم.
من فردی دوست­داشتنی هستم.
آدم ترسویی هستم.

 
مثال­هایی از اسناد به عوامل خاص:

تاریخم خوب است.
او مرا دوست دارد.
در کلاس ریاضی استرس دارم.

 
تداوم + کلیت = امید
امید که یکی از بزرگ­ترین و برجسته­ترین عوامل موفقیت افراد به شمار می­رود به دو بعد علت­یابی وقایع یعنی، تداوم و کلیت بستگی دارد. هنر امید آن است که برای اتفاقات ناگوار علتی خاص و زودگذر می­یابد: “علل موقتی ناامیدی را در بعد زمان محدود می­کنند و علل خاص ناامیدی را به همان موقعیت خاص محدود می­کنند”. از طرف دیگر، علت­های پایدار موجب ناراحتی طولانی مدت می­شوند و علت­های کلی، همۀ تلاش­ها را در نطفه خفه می­کنند. عملکرد ناامیدی عبارت از یافتن علل پایدار و کلی برای اتفاقات ناخوشایند است.

بعد سوم: شخصی­ سازی ( درونی در برابر بیرونی)
بر اساس این بعد افراد اتفاقات خوشایند و ناخوشایندی که برایشان رخ می­دهد را به عوامل درونی یا بیرونی نسبت می­دهند. در اسناد درونی، عامل آن اتفاق خوشايند يا ناخوشايند به خصوصيات درونی فرد نسبت داده می­شود. در اسنادهای بيرونی، عامل يک اتفاق به علت­ها و دلايلی بيرون از شخص نسبت داده می­شود.
وقتی حوادث ناگوار رخ می­دهند، ما می­توانیم خود را سرزنش کنیم )درونی سازی ( یا آنکه دیگران یا شرایط را مقصر بدانیم(بیرونی سازی(. افرادی که هنگام شکست خود را سرزنش می­کنند، اعتماد به نفس پایینی پیدا می­کنند. این افراد تصور می­کنند بی­ارزش و بی­استعدادند و دوست­داشتنی نیستند. کسانی که عوامل بیرونی )دیگران یا شرایط( را ملامت می­کنند، هیچ­وقت در مواجهه با اتفاقات ناگوار اعتماد به نفس خود را از دست نمی­دهند. در مجموع این افراد در مقایسه با کسانی که خود را مقصر می­شمارند، بیشتر خودشان را دوست دارند. اعتماد به نفس پایین معمولا ناشی از کاربرد شیوه علت­یابی درونی برای رویدادهای ناگوار است.