اثرات منفی کنکور سراسری بر سلامت روان دانش آموزان و تکنیک های مقابله با آن

لذا لازم است ابتدا به بررسی آسیب های ناشی از قبل و بعد از کنکور بپردازیم. به همین دلیل به سراغ دکتر فریبرز درتاج رئیس انجمن روان‌شناسی تربیتی ایران رفتیم تا با مشکلات و آسیب های ناشی از کنکور آشنا و راهکارهایی برای رفع آنها به دانش آموزان و خانواده ها معرفی کنیم.

* به عنوان اولین سوال بفرمائید آسیب ­های روانی برآمده از کنکور سراسری چیست؟
آسیب­ های روانی برآمده از کنکور سراسری را می­ توان برابر با اضطرابِ امتحان دانست با این تفاوت که چون نتایج کنکور با سرنوشت داوطلبان پیوند دارد از گستردگی بیشتری برخوردار است. اساساً اضطراب آزمون، افزون بر اینکه کارکرد تحصیلی فرد را کاهش می­ دهد، می ­تواند به آسیب­ های روانی گوناگونی نیز بینجامد. در حال حاضر، یکی از دغدغه­ های اصلی هر نوجوانی پذیرفته­ شدن در دانشگاه در رشته مطلوب خود است و این امر باعث شده است که خانواده ­ها نیز برموفقیت فرزندانشان در آزمون سراسری تأکید کنند و سالانه میلیون­ ها تومان، هزینه تدریس خصوصی، شرکت در آزمون­‌های آزمایشی و خرید کتاب­ های تست و نکته را به­ راحتی پرداخت می­‌کنند تا شاید فرزندانشان با پذیرش در دانشگاه شأن اجتماعی پیدا کنند. این امر باعث شده است تا خانواده ­ها در هر شرایطی فرزندان خود را بدون توجه به شرایط فردی (استعداد و علاقه) و نیازهای جامعه، راهی دانشگاه کنند.

مسلماً از تعدادِ کلِ داوطلبانی که هر ساله در کنکور سراسری شرکت می­ کنند، برخی موفق به ورود به دانشگاه می­ شوند و برخی دیگر خیر و درباره تأثیرات کنکور بر شرایط روانی آنها نیز، دیدگاه­ های متفاوتی وجود دارد. پژوهش­ ها نشان دادند که میزان اضطراب در داوطلبانی که رتبه­ های دو رقمی داشته و داوطلبانی که دارای وضعیت اقتصادی ضعیف بوده­ اند، بیش از دیگر داوطلبان بوده است. از سوی دیگر، پژو­هش­ ها نشان دادند که بیش از نیمی از داوطلبان کنکور کمتر از ۸ ساعت در روز استراحت می­ کنند، بنابراین، با توجه به اینکه آنها بیشتر وقت خود را برای کنکور صرف می­ کنند، عدم موفقیت شان در کنکور می ­تواند آثار روحی و روانی نامطلوبی برای آنها داشته باشد.

به طور کلی، می ­توان تأثیرات روانی کنکور را از چند جنبه بررسی کرد؛ آسیب­ های پیش از کنکور، که بیشتر از نوع واکنش ­های اضطرابی، تنشی، و هراس ­آمیز هستند. در این دسته، مشکلاتی همچون فشارهای روانی برآمده از گستردگی و حجم کتاب­ های سه دوره تحصیلیِ متوسطه دوم، درسنامه ­ها و کتاب­‌های تست و نکته و ..... که باید خوانده شود به صورت دلهره، ترس، نگرانی، مسائل رفتاری، آسیب های شخصیتی، ناهنجاری‌های خانوادگی، تشدید مشکلات بلوغ و بحران هویت، مشکلات آموزشی و یادگیری و بیماری­‌ها و پیآمدهای جسمی همچون سردرد، بی ­اشتهایی عصبی، مشکلات گوارشی و ... و همچنین بحران­‌های اجتماعی پدیدار می­ شود. معمولاً پیش از برگزاری کنکور دانش ­آموزان به شدت نگران روز آزمون هستند و تحت تأثیر تنشِ ناشی از پیش رو داشتن کنکور، انواع بدرفتاری ­ها، بهانه­ گیری­ ها و واکنش­ های دلواپسی در رفتارشان دیده می­ شود. این شرایط می­ تواند آسیب­ های روانی متعددی در پی داشته باشد و در موارد زیادی آسیب های روانی و بدنی به فرد وارد می سازد.

آسیب­ های پس از کنکور، تأثیر روانی پس از کنکور، بر راه یافته­‌گان و راه نیافته‌گان به دانشگاه­ ها به گونه ­ای متفاوت وجود دارد، شماری از آنها که در کنکور سراسری پذیرفته می­ شوند به گونه­ ای دچار خود برتربینی و خود­پسندی می ­شوند، گاهی نیز که فرد در رشته دلخواه خود پذیرفته نشده، هر چند در آغاز شاید واکنش هایی مثبت بروز دهد، اما با گذر زمان و رویارویی با واقعیتِ رشته ­ای که مجبور به تحصیل در آن است، احساس زیان و درماندگی در او افزایش می­ یابد، اما کسانی که در کنکور سراسری شکست خورده ­اند، اندک اندک به درون­ گرایی و کناره ­گیری کشیده می­ شوند و تحت تأثیر تجربه شکستی که داشته ­اند، ممکن است احساس خواری و ناامیدی در آنها پدید آید، حتی گرایش یا اقدام به خودکشی در آنها دیده شده است، گاه نیز، برخی احساس عاطفی منفی خود را به علم و دانشگاه گسترش می­ دهند و از آن بیزار می ­شوند.

پژو­هش ها نشان داده که پیامدهای اضطراب و فشار برآمده از کنکور در شمار زیادی از شرکت­ کنندگان پدیدار می شود و به کاهش کارآمدی آموزشی، و در پی آن افسردگی آنها می ­انجامد و اگر واکنش­ های افسردگی پس از ناکامی در کنکور پیگیری نشود و به کاهش اعتماد به نفس منجر شود، فرد دچار مشکلات سازگاری عاطفی و اجتماعی خواهد شد.
 

افزون بر این، خود فرایند برگزاری کنکور، می ­تواند آسیب ­زننده باشد؛ زیرا نمی­‌توان دانسته­ ها و مهارت­ های یک نفر را که در ۱۲ سال به دست آورده، در یک آزمون ۴ ساعته دریافت و توانایی های علمیِ ­اش را تنها با یک آزمون چند گزینه­‌ای شناخت. تعیین سرنوشت آینده یک فرد با ۳۰۰ پرسش چند­گزینه ­ای، آن هم با این شیوه اجرایی دلهره انگیزه، خود تهدیدی جدی برای سلامت روانی داوطلبین و خانواده­ هایِ آنان است. حتی اضطراب کنکور، اضطراب دانش ­آموزان را در سه دوره تحصیلی متوسطه دوم، نیز افزایش می ­دهد. پژوهش های ۱۰ سال گذشته تا به امروز نشان می ­دهد، بسیاری از دانش ­آموزانِ دبیرستانی از اختلالات روان­ رنجوری، رنج می ­برند.

افزون بر آزمون سراسری کنکور، فرآیند انتخابِ رشته نیز عاملی مهم در تنش داوطلبان پس از آزمون است. به ویژه با محدودیت زمانی که وزارت علوم به داوطلبان می­ دهد.

پژوهش ­ها نشان داده که بیش از ۶۰درصد از دانشجویان پذیرفته شده در دانشگاه، شناخت جامع و درستی از رشته خود ندارند و این، خود شدت بی علاقگی به تحصیل، اُفت تحصیلی، افسردگی و ناکامی در زندگی را در پی دارد. زیرا بسیاری از داوطلبین، به دلیل فشار خانواده و اطرافیان به تحصیل در دانشگاه، ارزش‌­های اجتماعی - اقتصادی حاکم بر جامعه، فرار از سربازی و بسیاری دلایل دیگر، ناگزیر به انتخابِ رشته­ ای نامتناسب و مغایر با علایق و توانایی ­هایِ خود می شوند، که در طولانی مدت می­ تواند منشاء بسیاری از مشکلات روانی هم برای فرد و هم برای خانواده او باشد.
 

دکتر فریبرز درتاج- روانشناس و عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی

* مافیای کنکور چه آسیب هایی برای داوطلبین، خانواده­ ها و سیستم آموزشیِ کشور دارند؟
مافیای کنکور مؤسساتی هستند که از طریق کنکور درآمدی میلیاردی به دست می‌آورند و آینده میلیون‌ها نفر را به خطر می‌اندازند و این کار را از طریقِ چاپ کتاب‌هایِ به اصطلاح راهنما و تست‌های مختلف انجام می­ دهند و بیشترِ موانعِ برداشتن کنکور همین مراکز چاپ کتاب و آ‌ماده‌سازی دانش‌آ‌موزان برای سپری کردن کنکور است. این مؤسسات با انتشار کتاب‌های تست، آزمون‌های مشابه کنکور و کلاس‌های تقویتی و .... دانش­ آموزان را به سمت رشته‌هایی که شاید مورد علاقه‌شان نیست سوق می‌دهند و از این طریق درآمدی باورنکردنی به دست می‌آورند. این درآمد به قدری بالا است که می‌شود با آن تعداد زیادی شغل در کشور ایجاد کرد تا جوانان به کار مشغول شوند. مافیای کنکور با ایجاد ترس در بین دانش آموزان، آنها را به سمت آینده‌ای تاریک و مبهم سوق می­ دهند و این نگرش را در دانش ­آموزان به وجود آوردند که اگر فردی هر سال کتاب‌های کنکور و کتاب‌های تست آنها را خریداری نکند، نمی‌تواند در کنکور موفق شود و بسیاری از خانواده ها از بیم آن که فرزندانشان در مسابقه ورودی دانشگاه ­ها پذیرفته نشوند دست به دامان این مؤسسات می­ شوند و از این درگاه هزینه ­های گزافی به دوش می­ کشند و دانش ­آموز کنکوری‌ در اثرِ فشار و استرس زیادی که از سوی جامعه، خانواده و این مؤسسات متحمل می‌شوند، با طیفِ وسیعی از مشکلات روانی مواجه خواهد شد.

نکته این است که آموزش و پرورش نیز با این سیستم همکاری دارد. حجم کتاب‌های درسی هر سال کمتر می‌شود، در عین حال حجم کتاب‌های کمک درسی و کنکور افزایش می‌یابد، در نتیجه دانش­‌آموزان و خانواده‌ها مجبور به خرید کتاب‌های کمک درسی خواهند بود. از سوی دیگر کتاب‌های درسی هر سال تغییر می‌کند و این منجر به تغییر کتاب‌های کمک درسی خواهد شد، در نتیجه همه دانش‌آموزان هر ساله مجبور به خرید این کتاب‌ها می‌شوند. مافیای کنکور دانش ­آموزان را به کنکور و ماندن در پشت کنکور تشویق می‌کنند و دانش­ آموزان را به سمت دانشگاه و رشته‌های دلخواه خود هدایت می‌کنند و خروجی این ماجرا فقط و فقط بیکاری جوانان کشور است. برایِ مثال؛ در حال حاضر ۸۰% شرکت­ کنندگان رشته تجربی به لطف این مافیا به رشته پزشکی فکر می‌کنند.

تبلیغات مافیای کنکور در این زمینه به قدری زیاد است، که کنکور دقیقاً تبدیل به یک صنعت شده است. این مؤسسات میلیاردها تومان تبلیغات به صدا و سیما پرداخت کرده و ما همه روزه شاهد تبلیغات مختلف میلیاردی این مؤسسات در تلویزیون هستیم. آمار چاپ کتاب در کشور نشان می دهد از هر ۳ کتاب چاپ شده در کشور یکی کمک آموزشی است، با اینکه صنعت نشر کاهش تیراژ چند میلیونی را در سال های اخیر تجربه کرده اما کتاب­‌های کمک درسی طی این مدت به حدود ۲۵ میلیون نسخه افزایش یافته ­اند. به خاطر همین است که ناشران کتاب های مختلف به جای نشر کتب علمی و پژوهشی و داستان و ... رو به سمت نشر و توزیع کتاب­‌های کمک آموزشی درسی می­ آورند تا از این طریق بتوانند ضرر زیان خود را جبران کنند. به طور کل صنعت نشر داخلی کشور در خدمتِ مافیای کنکور است.

سوءاستفاده روانی و مالی از داوطلبان کنکور سراسری در حالی سال­‌ها تبدیل به یک سنت دیرینه میان این مؤسسات شده است که هیچ دستگاه و وزارتخانه ­ای مسؤولیت برخورد با آنها را عهده ­دار نیست. تا زمانی که آزمونِ کنکور و دانشگاه به عنوان هدفِ نهایی و ملاکِ ارزیابی تواناییِ دانش ­آموزان به شمار رود، این مؤسسات هم با موج ­سواری بر روی این نگرش­ ها همچنان جیب خود را پُر می­ کنند، بدون آنکه آینده دانش آموزان برای آنها اهمیت چندانی داشته باشد.


* چه راهکارهایی برای کاهش اضطراب و فشارهای روانی کنکور پیشنهاد می کنید؟
کنکور با توجه به ماهیتی که دارد جز عوامل استرس ­زای طبیعی محسوب می ­شود و برای همه داوطلبان سطحی از استرس و اضطراب را به همراه دارد. اما مهم تر از وجود هر عاملِ استرس ­زایی، روش مقابله با این عوامل است که اهمیت دارد. پس با رعایت نکات و انجام تکنیک­ هایی می­ توانند استرس و هیجانات خود را مدیریت و از تبعات منفی آن جلوگیری کنند.

استفاده از تکنیک شبیه سازی و تصویرسازی؛ هم در رابطه با اضطراب کنکور و هم افزایش میزان آمادگی روانی، بسیار مؤثر خواهد بود. داوطلبین می­ توانند شرایط کنکور از چند روز باقی مانده تا کنکور تا روز کنکور و حضور در جلسه در منزل شبیه ­سازی کنند. حتی می­ توانند این شبیه ­سازی را به صورت تصویرسازی ذهنی انجام دهند. این تکنیک کمک می­ کند تا موقعیتِ کنکور برای سیستم اعصاب مرکزی موقعیتِ جدیدی نباشد، مشکلات احتمالی را پیش­ بینی کنند و در صورت مواجه با آنها کنترل­ پذیری بیشتری داشته باشند.

راهکار مؤثر دیگر استفاده از تکنیک خودگویی مثبت (Positive self-talking) است. جملات تأکیدی مثبت، عبارات امیدبخش و مثبتی هستند که نتایج یا اهداف مطلوب را توصیف می‌کنند. این جمله‌ها باید کوتاه، باورپذیر و خاص انتخاب شوند. این عبارات با تکرار مداوم، در ذهن ناخودآگاه داوطلبین ثبت می‌شوند و توانایی مثبت فکر کردن را در آنها بالا می‌برد. حتی با این تکنیک می­ توانند بر افکار منفی خود نیز غلبه کنند.

کنکوری ها اخبار استرس زا را دنبال نکنند و به جای آن مدیتیشن، مراقبه و تمرینات ذهن­ آگاهی را امتحان کنند. مدیتیشن کمک می‌کند تا استرس کمتری را تجربه کنیم، فشار خون را پایین می ­آورد و سیستم ایمنی بدن را تقویت می­ کند و توانایی تمرکز را نیز افزایش می­دهد. فقط کافی است پنج دقیقه چشمانتان را ببندید و افکارتان را مرتب کنید، تنفس عمیق داشته باشید و توجه خود را به تنفستان معطوف کنید. اطمینان از اینکه اکسیژن زیادی به ریه­ ها می­ دهید می­ تواند به تمرکز و آرامش شما بسیار کمک کند و با پایین آوردن سطح کورتیزول (هورمون استرس) سبب می­ شود تا واکنش استرس بدن خود را کنترل کنید.

نکته دیگری که باید حتماً به آن توجه داشته باشید، این است که سعی کنید زیاد به نتیجه کنکور فکر نکنید. شما سعی و تلاش خود را کرده­ اید و نتیجه و شرایط تحصیلی آینده شما به جز این، به شرایط دیگری، مانند میزان آمادگی سایر داوطلبان، سطح سؤالات و … بستگی دارد. فقط به خودتان ایمان داشته باشید.

داوطلبین خواب و تغذیه مناسب و کافی داشته باشند. در شب­ های باقیمانده شام سبکی بخورند تا راحت­ تر بخوابند و مصرف چربی را کاهش دهند. همچنین تحقیقات نشان داده که شکلات تلخ می­ تواند به عنوان تسکین دهنده استرس عمل کند زیرا به آزادسازی دوپامین (هورمون احساس لذت) کمک می­ کند، پس مصرف آن توصیه می­ شود.

علاوه بر اینها، نقش حمایتی خانواده تأثیر زیادی در تعیین وضعیت روانشناختی داوطلب دارد، خانواده و محیط زندگی داوطلب در روزهای باقی مانده تا کنکور باید حال و هوای کنکوری به خود بگیرد، یعنی اعضای خانواده فعالیت‌هایی را که برای او جذاب است مانند فعالیت­ های تفریحی را کمتر انجام دهند. برادر و خواهرهای بزرگ‌تر و دیگر اعضای خانواده می‌توانند با بازگو کردن تجربیات مثبت خود از کنکور به داوطلب کمک کنند. خانواده­ ها دست از مقایسه و تهدید فرزندان خود بردارند و به آنها بگویند که شاهد تلاش­ ها و زحمات آنها بوده ­اند و نتیجه کنکور در روابط و یا احساس آنها نسبت به فرزندشان تأثیری نخواهد داشت. این درک و همدلی، موجب اعتماد به نفس و اطمینان در داوطلب می­ شود تا فکر نکند تمام زندگی او در کنکور خلاصه می‌شود.

به عنوان مهم‌ترین موضوع این بخش باید اشاره کنم که در نهایت داوطلبین همه تلاش خود را کرده­ اند و نباید اجازه دهند که موضوعات کوچک و سطحی، باعث ناامیدی‌شان گردد؛ تنها با توکل به منشاء قدرت (خداوند)، از او بخواهید تا بهترین­ ها را برای­شان مقدر کند و همیشه به یاد داشته باشند که کنکور فقط بخشی از زندگی است، نه تمام زندگی.


* از کنکور در کشورهای دیگر برایمان بگویید؟
راه‌های ورود داوطلبین به دانشگاه چیزی است که دولت­ هایِ هر کشور مطابق با قوانین و شرایط کشور خود، آن را تعیین می‌کند. اغلب کشورهای دنیا آزمونی مانندِ کنکور ما برای پذیرش دانشجو ندارند، ولی هر کدام روش‌هایی دارند که مختص به خود است. البته کنکور فقط برای ایران نیست و هنوز هم کشورهایی وجود دارند که کنکور را راه اصلی ورود جوانان خود به دانشگاه قرار داده‌اند؛ اما شیوه برگزاری کنکور در ایران متفاوت است. در بسیاری از کشورها، دانشجویان در آخرین سال تحصیلات خود در دوره دبیرستان یا کالج اقدام به اخذ پذیرش از دانشگاه می‌کنند و در برخی از کشورها، سازمان ­های مستقل و یا دولتی وجود دارند که در زمینه پذیرش دانشگاهی فعالیت و مدیریت برگزاری امتحانات لازم برای پذیرش و رسیدگی و بررسی به پرونده‌های متقاضیان را بر عهده دارند.

برای مثال؛ ژاپن از آزمون مرکزی ملی برای پذیرش در دانشگاه و یا آزمون­ هایِ استاندارد خاص دانشگاه‌های مختلف استفاده می‌کند. دانشجویان سالی یکبار فرصت شرکت در آزمون دارند. در آنجا نیز همانند ایران فشار زیادی برای ورود به دانشگاه وجود دارد و بسیاری از آموزش ­ها در دوران دبیرستان معطوف به نتیجه بهتر در این آزمون است. در کره جنوبی؛ آزمون توانایی علمی دبیرستان (CSAT: College Scholastic Ability Test) هر سال برگزار می­ شود. این آزمون بخش مهم آموزش این کشور را در برگرفته و راه موفقیت دانش‌آموزان به قبولی در این آزمون وابسته است. در کشور چین؛ آزمون ملی چین معروف به (Gaokao) هر ساله خردادماه برگزار می‌شود و با توجه به جمعیت کشور، میلیون‌ها نفر در این آزمون شرکت می‌کنند. این آزمون انتهای سال آخر دبیرستان برگزار شده و هیچ محدودیت سنی‌ای برای آن منظور نشده است. این آزمون نیز همانند آزمونِ کنکور در ایران، فشار روانی زیادی را به داوطلبین وارد می ­کند.

در آمریکا دو آزمون SAT: Scholastic Assessment Test )) و ACT: American College Testing)) برگزار می‌شود. شرکت در این دو آزمون اجباری نیست اما اکیداً برای تقویت رزومه و پذیرش بهتر توصیه می‌شود. آزمون SAT توانایی دانش­ آموزان را در یادگیری می‌سنجد و آزمونِ ACT توانایی پیشرفت آموزشی دانش‌آموزان را ارزیابی می ­کند. هرچند اغلب دانشگاه‌ها هر دو آزمون را می‌پذیرند اما آزمون محبوب ACT توسط بسیاری از دانش‌آموزان انتخاب می‌شود. هر سال حدود دو میلیون نفر در این آزمونی که شش بار در سال برگزار می‌شوند، شرکت می‌کنند. انگلستان، هم آزمون یا روشِ سنجشِ استانداردی برای پذیرش در دانشگاه ندارد. هر دانشگاه یا کالج شرایط پذیرش خود را دارد و ریز نمرات و شرکت در مصاحبه مهمترین بخش این شرایط است. برخی از کالج‌ها، امتحان مختص رشته خاصی را برگزار می‌کنند، اما آنها را نمی‌توان آزمون جامع سنجش تمام توانایی‌های دانش‌آموز دانست و بیشتر رشته محور است. البته، در کشور‌هایی همچون آمریکا و انگلیس تحصیل رایگان نیست و مشمول صرف هزینه از جانب دانشجو می‌شود به همین خاطر کنکور هم وجود ندارد و به دانشجویانی که بضاعت مالی کافی برای تحصیل ندارند از سوی دولت وام تعلق می‌گیرد. تفاوت اعطای این وام این است که در ایران این وام از سوی دانشگاه به دانشجو داده می‌شود، اما در آنجا از سوی دولت.

در کانادا، هر ایالتی آزمون استاندارد خاص خود را دارد. این آزمون­‌ها معمولاً شامل ریاضی، ریدینگ و رایتینگ می‌شوند. البته شرکت در این آزمون­ ها برای تمام رشته‌ها یا تمام دانشگاه ­ها الزامی نیست. در کانادا تأکید زیادی بر سابقه تحصیلی در سال آخر دبیرستان است. در فرانسه، آزمونِ Baccalaureate هر سال برگزار می‌شود. در این کشور پس از پایان دبیرستان دو گزینه پیش روی دانش ­آموزان است: دانشگاه رفتن؛ و یا مؤسسات آموزشی بزرگ (Grandes Ecoles). در برزیل، امتحان ملی دبیرستان (ENEM: Exame Nacional do Ensino Médio ) برگزار می‌شود. این آزمون حکم مدرک پایان دوران دبیرستان هم دارد. بسیاری از دانشگاه‌ها، نمره این آزمون را به همراه نمرات دبیرستان در زمان پذیرش درخواست می­ کنند.

نکته قابل توجه اینجاست که در کشورهای توسعه یافته کیفیت تحصیل دانشجو در دوران تحصیل در دانشگاه مهم‌تر از چگونگی ورود به دانشگاه است و دانشجویان موظفند برای دوام آوردن در دوران تحصیل، کیفیت تحصیلی مطلوبی داشته باشند.