اختلال نافرمانی مقابله جویانه (ODD) چیست؟
دکتر محمدباقر حبّی روانشناس بالینی درباره اختلال نافرمانی مقابله جویانه در کودکان و نوجوانان، اظهار کرد: سلامت کودکان و نوجوانان در هر جامعه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که بهداشت روانی آن‌ها می‌تواند تضمین کننده سلامت جامعه باشد.
این روانشناس بالینی ادامه داد: یکی از اختلالات دوران کودکی که شیوع بالایی دارد اختلال نافرمانی مقابله‌ای است که در طول عمر از ثبات بالایی برخوردار بوده و تاثیر زیادی روی مسائل اجتماعی، تحصیلی و ارتباط بین اعضای خانواده دارد که می‌تواند این عوامل در روند یا اثر بخشی اختلال تاثیرگذار باشد.
حبّی با بیان اینکه این اختلال باید به موقع تشخیص داده شود و فرد بیمار تحت درمان قرار گیرد، افزود: اگر اختلال نافرمانی مقابله‌ای در اوایل دوران بیماری تحت درمان قرار نگیرد، در بزرگسالی نشانه‌های آن قوی و یا حتی با تغییراتی همراه میشود مانند اختلال سلوک، رفتارهای ضد اجتماعی یا سایر آسیب‌های روانی به خصوص تمایل فرد به اعتیاد که می‌تواند کلید رشد رفتارهای مخرب بعدی قلمداد شود.
وی تصریح کرد: اختلال نافرمانی مقابله‌ای در گروه‌های سنی مختلف قابل مشاهده است و می‌تواند نشانه‌های متعددی از اضطراب،افسردگی و اختلال سلوک را در برگیرد و با بی‌توجهی به فرد درگیر، این بیماری طی سال‌های مختلف شدت و افزایش پیدا می‌کند.
زمانی این اختلال تشخیص داده میشود که کودک نشانه‌های اختلال سلوک را به طور کامل نداشته باشد مانند پرخاشگری و خشونت، اما به طور دائمی انفجار خشم، نافرمانی و لجبازی را از خود نشان دهد و عمدتا با انجام کارهایی باعث آزار دیگران یا تحریک آن‌ها میشود تا واکنش خصمانه‌ای را نشان دهند، البته این اختلال اگرچه در کودکان پیش دبستانی زیاد است، اما می‌تواند پیش درآمدی برای اختلال سلوک در مراحل بعدی کودک باشد.
حبّی بروز اختلال نافرمانی مقابله جویانه را عمدتا در کودکانی دانست که تربیت ناپیوسته دارند و تصریح کرد: کودکانی که مسئولیت نگهداری و تربیت آن‌ها در فرآیند رشد به عهده افراد مختلف بوده و با الگوهای تربیتی متفاوت و متناقضی آموزش دیده‌اند بیشتر نمایان میشود، همچنین این اختلال معمولا در خانواده‌هایی که سابقه اختلالات خلقی، شخصیتی، نقص توجه و مصرف مواد مخدر وجود دارد نیز قابل رویت بوده و فراوانی زیادی هم دارد.
وی افزود: مشخصه اصلی بچه‌های نافرمان سطح بالای واکنش پذیری هیجانی آن‌ها است و عدم تحمل ناکامی یعنی اگر با ( نه ) مواجه شوند خیلی سریع واکنش‌های هیجانی انفجاری از خود نشان می‌دهند که معمولا مناقشه‌های بسیار زیادی با والدین و معلمان دارند.
نشانه‌های اختلال نافرمانی مقابله جویانه در کودکان
این روانشناس بالینی با بیان اینکه خلق خشمگین،تحریک پذیری،جر و بحث،نافرمانی،لجبازی و کینه جویی از علائم اصلی این اختلال هستند، ادامه داد: گروه دوم، نشانه‌های این اختلال در رفتار با ناراحتی در فرد یا دیگران در موقعیت‌های اجتماعی است مانند اعضای خانواده،همسالان و همکاران که نباید با بیماری‌های دیگری مانند اختلال روان‌پریشی،مصرف مواد،افسردگی یا اختلال دوقطبی همراه شود، البته این نشانه‌ها حداقل باید شش ماه در فرد دیده شود تا متخصصان بتوانند تشخیص دهند.
معمولا افراد درگیر با این بیماری علائم خود را با اختلالات خلقی منفی هم نشان می‌دهند، اما آنچه که بارز است تحریک پذیری این دسته از بچه‌ها با خلق خشمگینی،لجبازی و نافرمانی مکرر که این امر مهم است با مراجعه به روانشناس بالینی،روانشناس کودک و یا روانپزشک کودک تحت درمان‌های لازم قرار گیرد.
میزان اختلال نافرمانی به جنسیت و سن کودک بستگی دارد
شیوع این اختلال بین یک تا ۱۱ درصد گزارش شده است که میزان آن به جنسیت و سن کودکی بستگی دارد و به نظر می‌رسد که این اختلال قبل از بلوغ در پسر‌ها بیشتر از دختر‌ها شایع است و این برتری پسر‌ها در شیوع این اختلال معمولا در دوره‌های بعدی مشاهد نشده است.
روانشناس بالینی با اشاره به نظریه روان تحلیلگری کلاسیک، افزود: در علت شناسی این اختلال به چند عامل اشاره میشود که نظریه روان تحلیلگری بر این اعتقاد است که مناقشات با تعرضات حل نشده باعث قوی شدن رفتار لجبازی و در واقع نافرمانی این افراد میشود یعنی وقتی مناقشات و تعارضات برای کودک حل نمی‌شود می‌تواند بعدها به یک رفتار نافرمانی،لجبازی در مقابل خانواده،معلم و... تبدیل شود.
در بخش دیگری از این نظریه گفته میشود که رفتار نافرمانی، لجبازی و مخالفت ورزی این کودکان یک رفتار تقویت و یادگرفته شده است که معمولا کودکان یاد گرفته‌اند در قبال والدین و معلمان چگونه از این طریق واکنش نشان داده و روی محیط اطراف کنترل پیدا کنند یعنی وقتی والدین از کودک می‌خواهند کاری انجام دهد کودک سعی می‌کند با سروصدا کردن،ابراز خشم به خواسته‌های خود برسد و از خواسته‌ای که پدر یا مادر دارد طفره برود و معمولا هم والدین با پذیرش خواسته کودکان سعی در کنترل نافرمانی و لجبازی آن‌ها دارند که همین موجب تقویت این نوع رفتار در بچه‌ها میشود.
تاثیر عوامل ژنتیکی،بیوشیمیایی و محیطی در شکل‌گیری اختلال نافرمانی مقابله‌ای
عوامل ژنتیکی و بیوشیمیایی شناخته شده‌ای هم در این زمینه وجود دارد که متخصصین به آن اشاره دارند یعنی اختلال در انتقال دهنده‌های عصبی و برخی از عوامل شیمیایی درون مغز که می‌تواند به نحوی در بروز این اختلال نقش داشته باشد و زمانی که انتقال دهنده‌های عصبی دچار مشکل می‌شوند پیام‌ها به درستی به مغز ارسال نمی‌شود و طبیعتا کودک یا نوجوان توانایی کنترل خشم و رفتارهای تکانشی را از دست می‌دهد و علائم نافرمانی مقابله‌ای در آن ظهور پیدا می‌کند، البته عوامل محیطی نیز در شکل‌گیری و تقویت این اختلال نقش دارد.
حبّی با اشاره به عوامل محیطی موثر در شکل‌گیری اختلال نافرمانی مقابله‌ای، گفت: زندگی پرتنش،الگوهای تربیتی متناقص و ناپایدار،مشاهده دعوا و مشاجره دائم والدین،تنبیه‌های مکرر،طرد و بی‌توجهی به کودک،پرخاشگری و خشونت والدین نیز از عوامل تاثیرگذار در بروز و تقویت این اختلال باشد.
درمان اختلال نافرمانی مقابله‌ای
وی با بیان اینکه خانواده درمانی موثرترین راه درمان در این نوع اختلال است، خاطرنشان کرد: والدین مهارتهای مدیریت کودک را به طور دقیق آموزش ببینند و بدانند که چطور باید با کودک رفتار کنند و با شکستن الگوهای رفتاری غلط سعی در آموزش و جایگزین کردن رفتارهای سالم زیر نظر متخصصین باشند. این امر مهم است که در حوزه خانواده درمانی کودکان شیوه مهارت تنظیم تکانه و هیجانات،تعاملات،حل مسئله و رفتارهای اجتماعی را هم در خانواده و جامعه آموزش ببینند و در محیط تعادلی خانواده عزت نفس آن‌ها تقویت شود.
حبّی با بیان اینکه این اختلال باید به موقع تشخیص داده شود و فرد بیمار تحت درمان قرار گیرد، افزود: اگر اختلال نافرمانی مقابله‌ای در اوایل دوران بیماری تحت درمان قرار نگیرد، در بزرگسالی نشانه‌های آن قوی و یا حتی با تغییراتی همراه میشود مانند اختلال سلوک، رفتارهای ضد اجتماعی یا سایر آسیب‌های روانی به خصوص تمایل فرد به اعتیاد که می‌تواند کلید رشد رفتارهای مخرب بعدی قلمداد شود.
وی تصریح کرد: اختلال نافرمانی مقابله‌ای در گروه‌های سنی مختلف قابل مشاهده است و می‌تواند نشانه‌های متعددی از اضطراب،افسردگی و اختلال سلوک را در برگیرد و با بی‌توجهی به فرد درگیر، این بیماری طی سال‌های مختلف شدت و افزایش پیدا می‌کند.
زمانی این اختلال تشخیص داده میشود که کودک نشانه‌های اختلال سلوک را به طور کامل نداشته باشد مانند پرخاشگری و خشونت، اما به طور دائمی انفجار خشم، نافرمانی و لجبازی را از خود نشان دهد و عمدتا با انجام کارهایی باعث آزار دیگران یا تحریک آن‌ها میشود تا واکنش خصمانه‌ای را نشان دهند، البته این اختلال اگرچه در کودکان پیش دبستانی زیاد است، اما می‌تواند پیش درآمدی برای اختلال سلوک در مراحل بعدی کودک باشد.
حبّی بروز اختلال نافرمانی مقابله جویانه را عمدتا در کودکانی دانست که تربیت ناپیوسته دارند و تصریح کرد: کودکانی که مسئولیت نگهداری و تربیت آن‌ها در فرآیند رشد به عهده افراد مختلف بوده و با الگوهای تربیتی متفاوت و متناقضی آموزش دیده‌اند بیشتر نمایان میشود، همچنین این اختلال معمولا در خانواده‌هایی که سابقه اختلالات خلقی، شخصیتی، نقص توجه و مصرف مواد مخدر وجود دارد نیز قابل رویت بوده و فراوانی زیادی هم دارد.
وی افزود: مشخصه اصلی بچه‌های نافرمان سطح بالای واکنش پذیری هیجانی آن‌ها است و عدم تحمل ناکامی یعنی اگر با ( نه ) مواجه شوند خیلی سریع واکنش‌های هیجانی انفجاری از خود نشان می‌دهند که معمولا مناقشه‌های بسیار زیادی با والدین و معلمان دارند.
نشانه‌های اختلال نافرمانی مقابله جویانه در کودکان
این روانشناس بالینی با بیان اینکه خلق خشمگین،تحریک پذیری،جر و بحث،نافرمانی،لجبازی و کینه جویی از علائم اصلی این اختلال هستند، ادامه داد: گروه دوم، نشانه‌های این اختلال در رفتار با ناراحتی در فرد یا دیگران در موقعیت‌های اجتماعی است مانند اعضای خانواده،همسالان و همکاران که نباید با بیماری‌های دیگری مانند اختلال روان‌پریشی،مصرف مواد،افسردگی یا اختلال دوقطبی همراه شود، البته این نشانه‌ها حداقل باید شش ماه در فرد دیده شود تا متخصصان بتوانند تشخیص دهند.
معمولا افراد درگیر با این بیماری علائم خود را با اختلالات خلقی منفی هم نشان می‌دهند، اما آنچه که بارز است تحریک پذیری این دسته از بچه‌ها با خلق خشمگینی،لجبازی و نافرمانی مکرر که این امر مهم است با مراجعه به روانشناس بالینی،روانشناس کودک و یا روانپزشک کودک تحت درمان‌های لازم قرار گیرد.
میزان اختلال نافرمانی به جنسیت و سن کودک بستگی دارد
شیوع این اختلال بین یک تا ۱۱ درصد گزارش شده است که میزان آن به جنسیت و سن کودکی بستگی دارد و به نظر می‌رسد که این اختلال قبل از بلوغ در پسر‌ها بیشتر از دختر‌ها شایع است و این برتری پسر‌ها در شیوع این اختلال معمولا در دوره‌های بعدی مشاهد نشده است.
روانشناس بالینی با اشاره به نظریه روان تحلیلگری کلاسیک، افزود: در علت شناسی این اختلال به چند عامل اشاره میشود که نظریه روان تحلیلگری بر این اعتقاد است که مناقشات با تعرضات حل نشده باعث قوی شدن رفتار لجبازی و در واقع نافرمانی این افراد میشود یعنی وقتی مناقشات و تعارضات برای کودک حل نمی‌شود می‌تواند بعدها به یک رفتار نافرمانی،لجبازی در مقابل خانواده،معلم و... تبدیل شود.
در بخش دیگری از این نظریه گفته میشود که رفتار نافرمانی، لجبازی و مخالفت ورزی این کودکان یک رفتار تقویت و یادگرفته شده است که معمولا کودکان یاد گرفته‌اند در قبال والدین و معلمان چگونه از این طریق واکنش نشان داده و روی محیط اطراف کنترل پیدا کنند یعنی وقتی والدین از کودک می‌خواهند کاری انجام دهد کودک سعی می‌کند با سروصدا کردن،ابراز خشم به خواسته‌های خود برسد و از خواسته‌ای که پدر یا مادر دارد طفره برود و معمولا هم والدین با پذیرش خواسته کودکان سعی در کنترل نافرمانی و لجبازی آن‌ها دارند که همین موجب تقویت این نوع رفتار در بچه‌ها میشود.
تاثیر عوامل ژنتیکی،بیوشیمیایی و محیطی در شکل‌گیری اختلال نافرمانی مقابله‌ای
عوامل ژنتیکی و بیوشیمیایی شناخته شده‌ای هم در این زمینه وجود دارد که متخصصین به آن اشاره دارند یعنی اختلال در انتقال دهنده‌های عصبی و برخی از عوامل شیمیایی درون مغز که می‌تواند به نحوی در بروز این اختلال نقش داشته باشد و زمانی که انتقال دهنده‌های عصبی دچار مشکل می‌شوند پیام‌ها به درستی به مغز ارسال نمی‌شود و طبیعتا کودک یا نوجوان توانایی کنترل خشم و رفتارهای تکانشی را از دست می‌دهد و علائم نافرمانی مقابله‌ای در آن ظهور پیدا می‌کند، البته عوامل محیطی نیز در شکل‌گیری و تقویت این اختلال نقش دارد.
حبّی با اشاره به عوامل محیطی موثر در شکل‌گیری اختلال نافرمانی مقابله‌ای، گفت: زندگی پرتنش،الگوهای تربیتی متناقص و ناپایدار،مشاهده دعوا و مشاجره دائم والدین،تنبیه‌های مکرر،طرد و بی‌توجهی به کودک،پرخاشگری و خشونت والدین نیز از عوامل تاثیرگذار در بروز و تقویت این اختلال باشد.
درمان اختلال نافرمانی مقابله‌ای
وی با بیان اینکه خانواده درمانی موثرترین راه درمان در این نوع اختلال است، خاطرنشان کرد: والدین مهارتهای مدیریت کودک را به طور دقیق آموزش ببینند و بدانند که چطور باید با کودک رفتار کنند و با شکستن الگوهای رفتاری غلط سعی در آموزش و جایگزین کردن رفتارهای سالم زیر نظر متخصصین باشند. این امر مهم است که در حوزه خانواده درمانی کودکان شیوه مهارت تنظیم تکانه و هیجانات،تعاملات،حل مسئله و رفتارهای اجتماعی را هم در خانواده و جامعه آموزش ببینند و در محیط تعادلی خانواده عزت نفس آن‌ها تقویت شود.
مرجع : باشگاه خبرنگاران
