نگاه روانشناسی به رمضان؛ از «بازداری» رفتاری تا کاهش احساس گناه

اما به نظر می‌رسد تا کنون کمتر از زاویه تاثیرات روانشناختی به ماه رمضان و روزه‌داری پرداخته شده و بیشترین اتکای خطبا و رسانه‌ها به فواید و سفارش‌های دینی و اخلاقی این ماه بوده است.

تردیدی نیست که هرکدام از مناسک مذهبی یا عبادات دینی فواید و آثار مفید مختص به خود را دارند که گاه ممکن است حتی به ذهن بشری و محدود ما نرسید؛ اما بررسی اجمالی درباره ایامی که «مبارک» و پر از «رحمت و برکت» توصیف شده و خداوند میزبانی بندگانش را برعهده گرفته، بیانگر برخی فواید و آثار مثبت روانی فردی و اجتماعی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

بازداری؛ تمرین امساک و مقابله با هوای نفس
در روانشناسی جدید، مفهومی به نام بازداری وجود دارد که به انواع شناختی و رفتاری آن اشاره می‌شود؛ فارغ از معنای تخصصی این واژه، آنچه مقصود و مرتبط با این نوشتار است «بازداری رفتاری» به معنای مهار یا کنترل رفتار است که یکی از شاخص‌های انسان سالم و نرمال از نظر روانشناسی است.

توانایی کنترل احساسات و هیجانات در مراودات روزمره و نیز در سختی‌ها بویژه در موقعیت‌های اضطراب­خیز و به‌دنبال آن، مهار و تعدیل رفتار و کنش‌های عملی، سنجه مناسبی برای حرکت در یک مسیر هنجار (نرمال) و مورد قبول عرف و اجتماع است.

روزه‌داری از آنجا که شخص روزه‌دار را وادار به مقاومت در برابر خوردن و آشامیدن در ساعاتی خاص می‌کند، تمرین مهمی برای بازداری رفتاری و یا همان «خویشتن‌داری» است. یکی از خصوصیات افرادی که از نظر عقلی و هیجانی، بالغ تعریف می‌شوند، توانایی آنها در مهار و کنترل احساسات (مثبت و منفی) و واکنش‌ها و نیز راه‌های سالم و ایمن بروز آنهاست.

از این منظر، فردی که یک ماه هر روز ساعت‌ها در برابر وسوسه خوردن و آشامیدن و دیگر مبطلات روزه تمرین می‌کند، بهتر می‌تواند در ماه‌های دیگر سال بازداری رفتاری و هیجانی داشته باشد.

تشویق و تقویت مثبت؛ پاداش نیک­‌زیستن و نیک­‌حالی
در روان‌شناسی تربیتی، یکی از مفاهیم بنیادین، تقویت مثبت (یا منفی) یک رفتار و نقش تشویق در اصلاح رویه‌ها و رفتارهاست؛ بخش مهمی از احادیث و آیات و نیز سیره بزرگان درباره ماه مبارک رمضان، معطوف است به برکات و ثواب فراوانی که روزه‌دار و حتی غیرروزه‌دار از ماه رمضان نصیب می‌برد.

روزه‌داری که با یک تغییر عادت، نوع دیگری از زیستن را همراه با مراقبت در اعمال و دوری از محرمات و مبارزه با نفس، تجربه می‌کند، علاوه بر اینکه تقویت مثبتی در رفتار و ذهنیت خود ایجاد می‌کند، ناخودآگاه از فرایند تشویق در تقویت نیک‌زیستن بهره می‌برد؛ بخش مهمی از حال خوب روزه‌دار هنگام افطار مرتبط با همین موضوع است که شخص به خود می‌بالد و حسی آکنده از سپاس، اعتماد به نفس مثبت، شعف درونی و حرکت به سمت تعالی را تجربه می‌کند.

تاکید فراوان بر اثرات و برکات روزه‌داری و قرائت قرآن و وعده‌های بهشتی و آن­‌جهانی نیز در همین راستا قابل تفسیر است. هرچه نیک­‌رفتاری، نیک­‌گفتاری و نیک­‌پنداری، بیشتر تقویت و تشویق شود، احتمال تکرار و تعمیق آن در فرد بیشتر خواهد بود. شاید از همین منظر بتوان دلیل کاهش آمار جرم و بزه در ماه رمضان را درک کرد؛ همه ساله آمار نهادهای انتظامی حکایت از کاهش میزان جرم و حتی تخلفات رانندگی در کشور دارد.

آمرزش و بخشش؛ تاثیرات کاهش احساس گناه و تقصیر
به عنوان یک روانشناس معتقدم یکی از مهمترین آثار و برکات ماه رمضان در کاهش احساس مخرب گناه و تقصیر است؛ منظور از احساس گناه مخرب، رویکرد افراطی و سرزنش بی‌پایان و خودمقصرپنداری ویرانگری است که متاسفانه در فرهنگ برخی افراد ریشه دارد و خود به تنهایی، نه تنها کمکی به زیست‌مومنانه نمی‌کند، بلکه فرد را به چرخه معیوب «سرزنش- حس بد- تکرار گناه» می‌کشاند.

روان‌شناسان علاوه بر اینکه آزمون معتبری برای سنجش میزان حس گناه مخرب دارند، بسیاری از مطالعات تخصصی انجام داده‌اند که ثابت می‌کند حس گناه مخرب و افراطی، عامل و معلول برخی اختلال‌های روانی دیگر همچون افسردگی، وسواس و اضطراب است.

تاکید فراوان آیات و احادیث درباره میزان حیرت­‌آور بخشندگی، آمرزندگی، رحمانیت و رحیمیت خداوند در همین رابطه قابل ارزیابی است. ماه رمضان از آن روی ماه «رحمت و مغفرت» خوانده شده که درهای توبه و جبران خطاهای گذشته را به روی انسان می‌گشاید و زمینه‌ساز حس خوب آمرزیده شدن و امیدواری به رحمت الهی است.

همه کسانی که تجربه شب‌زنده داری‌های ایام قدر را دارند، معترف‌اند که حس نابی از سبکی، فارغ شدن از سرزنش‌های بی‌پایان ذهنی، حرکت به سمت آغوش مهربان خداوند و کاهش احساس زیان‌بار گناه و تقصیر را زیسته‌اند.

طبیعی است که این مزیت مهم ماه رحمت و مغفرت نباید باعث گستاخی در بندگان شود، بلکه هدف کاستن از بار سنگین گناه، حرکت به سمت جبران آن و دمیدن امید و سرزندگی یه روحیه فرد است.

کاهش حس گناه مخرب و افراطی که هیچ تناسبی با مدلول خود ندارد و هرگز از سوی شارع، پسندیده شمرده نشده، گام مهمی به سوی کاستن از بسیاری افسردگی‌ها، اضطراب‌ها و دیگر اختلال‌های روانی است.

امید است که با درک این مزایا و فواید، علاوه بر خوب شدن حس و حال خودمان، بهره‌ای از آن را نیز نصیب اطرافیان و جامعه خود کنیم.