اعتبارگذاری شاغلان در حرفۀ روانشناسی: معرفی اولیۀ «مدل پنج رنگی»
چکیده
به منظور سالم‌سازیِ حرفۀ روانشناسی، لازم است گام‌هایی برای اعتبارگذاری شاغلان در این حرفه برداشته شود. نوشتۀ حاضر در این راستا، به معرفی اولیۀ «مدل پنج رنگی» بر اساس طیف خطر سلامت پرداخته است و ضمن بیان کوتاه وضعیت موجود در حرفۀ روانشناسی، به توصیف ویژگی‌های پنج گروهِ شاغلان در حرفه؛ گروه قرمز (روان‌شناس‌نماها و روانشناسانِ آسیب‌رسان)، گروه نارنجی (روانشناسانِ بالقوه آسیب‌رسان)، گروه زردرنگ (روانشناسانِ نیازمند رشد)، گروه سبز (روانشناسانِ موثر) و گروه آبی (روانشناسانِ فرا استاندارد و خودشکوفا)، به همراه اقدامات لازم در خصوص هر کدام از این گروه‌ها پرداخته است.
این نوشته با چهار پیوست (1- چه کسی روانشناس محسوب میشود؟ 2- تمرین عامدانه چیست؟ 3- هفت پرسش و تامل برای روان¬شناسان و مشاورانی که می¬خواهند موثر باشند و 4- هفت باور نادرست و هفت واقعیت در سالم‌سازیِ حرفۀ روانشناسی) کامل شده است.
روانشناسی در ایران، چه به مثابه رشتۀ علمی و چه به مثابه حرفه، از اقبال زیادی برخوردار شده است. این اقبال، اگرچه یک فرصت تلقی میشود، در عین حال، مشکلاتی را به همراه داشته است که در دو طبقۀ درونی (آسیب‌ها) و بیرونی (چالش‌ها) طبقه‌بندی میشود. یکی از آسیب‌ها این است که متاسفانه وقتی از روانشناسی به عنوان یک رشته صحبت میشود بیشتر روانشناسی بالینی مطرح میشود؛ گاهی دانشجویان و دانش‌آموختگان گرایش‌های دیگر روانشناسی، از ارزشمندی گرایش خود غافل می‌شوند و دوست دارند خود را روانشناس بالینی بنامند و وقتی که به عنوان یک حرفه صحبت میشود بیشتر بر نقش مداخلات روانشناختی برای کاهش مشکلات روانشناختی تاکید میشود و حتی برخی پیش‌تر رفته و هر روانشناس را معادل روان‌درمانگر می‌دانند.
در حالی که مداخلات روانشناختی به مراجعان، تنها یکی از حوزه‌های کاربردی روانشناسی است و حوزه‌های تخصصی زیادی در روانشناسی وجود دارد که بدون پرداختن به «روان‌درمانی و مشاوره» از اهمیت وافری برخوردارند.
یکی از دلائلی که موجب شده است در ایران روانشناسی بیشتر در «روان‌درمانی و مشاوره» خلاصه شود، این است که بر خلاف اکثر کشورهای توسعه‌یافته، نام سازمان حرفهای روانشناسان، از دو کلمه روانشناسی و مشاوره تشکیل شده است و وجود واژۀ مشاوره باعث شده است که در حرفۀ روانشناسی فقط گرایش‌های خاصی به ذهن متبادر شود.
همچنین، عدم تمایز جدی در حوزۀ عمل گرایش‌های مختلف روانشناسی در سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، که در ادامه در خصوص آن صحبت خواهد شد، بر این شرایط دامن می‌زند.
در خصوص تنوع گرایش‌های روانشناسی، شاید اشاره به وجود 54 بخش در انجمن روانشناسی آمریکا کفایت کند که تقریبا هر کدام از آنها، بیانگر یکی از گرایش‌های روانشناسی است (www.apa.org/about/division).
در عین حال، روانشناسی از زمینه‌های حرفهای متنوعی برخوردار است که در کشورهای مختلف، برخی از حوزه‌های کاربردی، به حرفهای دارای مجوز تبدیل شده‌اند. نمونه از استرالیا در لینک اینجـــــا ارایه شده است.
با توجه به اینکه حرفۀ روانشناسی در هر کدام از حوزه‌های کاربردی آن، از حساسیت زیادی برخوردار است و در صورت حضور افرادِ بدون صلاحیت، ممکن است آسیب‌های انسانیِ در خور توجه و گاهی ماندگاری پدید آید، بر این اساس لازم است اشتغال افراد در این حرفه، بر اساس معیارها و ملاک‌های دقیقی صورت پذیرد.
مطابق تبصرۀ 3 مادۀ 4 قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، برای اشتغال در حرفه‌های روانشناسی و مشاوره در ایران، اخذ پروانه از سازمان و عضویت در آن الزامی است، اما روانشناسانِ زیادی در حال حاضر گاهی با مجوز سازمان بهزیستی و گاهی حتی با استفاده از مناقشه‌های موجود بین سازمان نظام روانشناسی و مشاوره و سازمان بهزیستی کشور، بدون هیچ مجوزی، به ارایۀ خدمات روانشناسی مشغول هستند. این آشفتگی، امکان نظارت بر عملکرد شاغلان در حرفۀ روانشناسی را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد. در چنین آشفته بازاری، افرادی که حتی روانشناس نیستند، فضا را مناسب دیده و با استفاده از القاب یا روش‌هایی مردم‌پسند شروع به ارایۀ خدمات روانشناختی می‌کنند.
شاید این تصور وجود داشته باشد که اگر افراد پروانۀ اشتغال بگیرند نگرانی‌ها مرتفع میشود. اما شواهدی گویای این است که گاهی حتی در مورد افرادی که موفق به اخذ پروانه می‌شوند چالش‌هایی وجود دارد. عمده‌ترین مورد در این زمینه، به مشکلات در کمیسیون‌های تخصصی بر می‌گردد. علی‌رغم نوشته‌ها و تاکیدهای فراوان در خصوص ضرورت رعایت مرزهای صلاحیت، که خود مانعی جدی برای بیمۀ خدمات روانشناختی محسوب میشود( بیمه روان درمانی و چالش هایی چند از حرفه ی روان شناسی).
متاسفانه تاکنون در خصوص تصریح حوزۀ عمل کمیسیون‌های تخصصی اقدام لازم صورت نگرفته است و این امر باعث شده است که افراد بررسی شده توسط کمیسیون‌های تخصصی مختلف، به ارایۀ خدمات نسبتا یکسانی مبادرت می‌کنند. در واقع کمیسیون‌های تخصصی اسم با مسمایی ندارند چرا که وقتی از یک تخصص صحبت میشود، انتظار می‌رود که از حوزۀ عمل اختصاصی برخوردار باشد و اگر قرار است دارندگان پروانه از کمیسیون‌های مختلف، خدمات واحدی را انجام دهند، در واقع تخصصی شدن اتفاق نیافتاده است. بخش دیگری از این نگرانی‌ها، به این امر برمی‌گردد که در خصوص روایی و پایایی ارزیابی در کمیسیون‌های تخصصی سازمان نظام تردید جدی وجود دارد.
اتفاق آسیب‌زایی که اخیرا در سازمان نظام روانشناسی و مشاوره رخ داده است اینکه برای برخی از کمیسیون‌های تخصصی نظیر روانشناسی بالینی، دو کمیسیون موازی با دو سبک ساده‌گیرانه و سخت‌گیرانه و شاید خودی و ناخودی! اجرا میشود؛ این امر ضمن اینکه روایی و پایایی را با چالش جدی‌تری مواجه ساخته است، در عین حال بر احتمال فساد اداری افزوده است.
بخش دیگر از این نگرانی‌ها، معطوف به این امر است که حتی در صورت وجود روایی و پایایی در روند ارزیابی، از آنجا که ویژگی‌های شخصیتی و روانشناختی متقاضیان بررسی نمی‌شود، این امر باعث میشود که گاهی افرادی موفق به اخذ پروانه می‌شوند که خودشان از مشکلات روانشناختی رنج می‌برند و احتمال آسیب‌رسان بودنِ آنها وجود دارد. همۀ این موارد زمانی حادتر میشود که سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، به دلیل عدم برخورداری از ظرفیت‌های دستگاه‌های دولتی، عملا از توان لازم برای نظارت بر عملکرد روانشناسان و مشاوران برخوردار نیست.
«مدل پنج رنگی»، با هدف سالم‌سازیِ حرفه و بر اساس منطقِ جهانیِ چراغ راهنمایی رانندگی و البته با استفاده از پنج رنگ قرمز، نارنجی، زرد، سبز و آبی، در یک پیوستار خطر سلامت، به اعتبارگذاری شاغلان در حرفۀ روانشناسی می‌پردازد؛ اینکه به کدامیک از شاغلان بایستی ایست داد و برای فعالیت کدامیک لازم است تسهیلات فراهم نمود. در این مدل بر همۀ شاغلان در حرفۀ روانشناسی و نه صرفا افرادی که به اصطلاح مشاوره و روان‌درمانی ارایه می‌دهند تمرکز شده است.
در ادامه گروه‌های پنج‌گانۀ این مدل، مشتمل بر ویژگی‌های اعضای هر گروه و اقدامات لازم معرفی میشود. اگرچه مدل پنج رنگی می‌تواند توسط سیاستگذاران و مسئولان ملی و منطقه‌ای سازمان حرفهای روانشناسان و مشاوران مورد استفاده قرار گیرد، اما اساس کار بر فرهنگ‌سازی، حساس‌سازی و افزایش آگاهی روانشناسان و مخاطبان آنها استوار شده است.
گروه قرمز: روان‌شناس‌نماها و روانشناسانِ آسیب‌رسان
از آنجا که حوزۀ روانشناسی از جذابیت خاصی برخوردار است، گاهی افرادی از رشته‌های مختلف، بدون احراز شرایط لازم برای روانشناس شدن (پیوست یک) وارد این حوزه می‌شوند و به دلیل شگردهای تبلیغاتی و گاهی غیراخلاقی که به کار می‌برند مخاطبان زیادی را جلب می‌کنند و گاهی بخاطر بی‌دقتی‌های صدا و سیما و یا دعوت بی‌ملاحظۀ آنها توسط برخی از دانشگاه‌ها برای سخنرانی، آنقدر مطرح می‌شوند که وقتی حتی از دانشجویان روانشناسی خواسته میشود نام چند روانشناس برتر را نام ببرند از افرادی نام برده میشود که روانشناس نیستند.
اگرچه این افراد ممکن است حرفهای جذاب، مثبت و مفیدی بزنند اما با توجه به حساسیت‌های حوزۀ روانشناسی، هر فردی که تحصیلات دانشگاهی معتبر را نگذرانیده باشد اگر کار حرفهای انجام دهد بالقوه از ظرفیت آسیب به مراجعان و مخاطبان برخوردار خواهد بود. همچنین، گاهی روان‌شناسانی دیده می‌شوند که به لحاظ دانش و مهارت مورد تایید هستند اما دلائلی نظیر مشکلات شخصیتی و سلامت روان و یا عدم رعایت مسائل اخلاقی باعث میشود که به «روانشناسانِ آسیب‌رسان» تبدیل شوند.
ویژگی‌ها
روان‌شناس‌نماها که:
o فاقد تحصیلات روانشناسی هستند، یا صرفا دوره‌های کوتاه‌مدتی را گذرانده‌اند. خود را روانشناس می‌نامند و با روش‌های نادرست (تجاری یا زرد) به انسان‌ها آسیب می‌‌زنند.
یا روانشناسان دارای تحصیلات معتبر که:
o مشکلات «شخصیتی» یا «سلامت روان» دارند.
o یا آگاهانه اخلاق حرفهای را نقض می‌کنند.
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
افزایش آگاهی مردم برای شناخت روان‌شناس‌نما
افزایش مطالبه‌گری صلاحیت (مدرک و سوابق)
ارتقای فرهنگ نقد و مقابله با سوءاستفاده
معرفی افراد آسیب‌رسان به مراجع حرفهای و قانونی
افزایش نظارت بر عملکرد شاغلان در حرفه
پاسخگویی روانشناسان علمی به نیازهای عموم
ارزیابی شخصیتی و سلامت روان افراد متقاضی پروانۀ اشتغال
اقدامات لازم توسط فرد
متاسفانه اعضای این گروه یه دلیل مشکلات «شخصیتی» و «سلامت روان» یا قصدهای عمدی، از ظرفیت خوداصلاحی برخوردار نیستند و تنها، اقدامات بازدارندۀ بیرونی راهگشا خواهد بود.
گروه نارنجی: روانشناسانِ بالقوه آسیب‌رسان
اگرچه، حتی در کشورهای توسعه‌یافته، آموزش دانشگاهی به تنهایی پاسخگوی نیازهای حرفهای نیست اما در ایران، مساله فراتر از این است و آموزش روانشناسی در بسیاری از دانشگاه‌ها با مشکلات جدی مواجه است؛ دانشگاه‌هایی که فاقد هیات علمی کافی و یا امکانات آموزشی و فضای کارورزی مناسب هستند نسبت به جذب تعداد بالای دانشجویان اقدام می‌کنند و این امر باعث میشود که بسیاری از دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها، فاقد حداقل‌های لازم برای ورود به حرفه باشند. ضعف دانش، فقدان مهارت، نگرش‌های غیرعلمی، عدم آگاهی از اصول و استانداردهای اخلاقی از طرفی و مشکلات جدی در عدم تصریح مرزهای صلاحیت حرفهای توسط سازمان نظام روانشناسی و مشاوره و نظارت ضعیف بر عملکرد روانشناسان از طرف دیگر، احتمال رشد روان‌شناسانی را رقم می‌رند که بالقوه از ظرفیت آسیب‌رسانی برخوردار هستند.
ویژگی‌ها
روانشناسانِ دارای تحصیلات معتبر یا پروانه ولی واجد یکی از ویِژگی‌های زیر:
o بیتوجه به مرزهای صلاحیت حرفهای (به عنوان مثال، درمان فرد افسرده توسط یک روانشناس صنعتی- سازمانی، یا هر گرایشی که فاقد آموزش‌های مرتبط بوده است)
o استفاده کننده از روش‌های غیرحرفه‌ای و تجاری یا محتواهای شبه‌علمی یا غیرعلمی
o دارای ظرفیت آسیب به مراجعان و مخاطبان به دلیل عدم آشنایی با استانداردهای اخلاق حرفهای خ یا روانشناسانِ فاقد دانش و مهارت حداقلی برای شروع کار حرفهای و بیتوجه به آسیب‌های کوشش و خطا
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
تصریح مرزهای صلاحیت توسط سازمان نظام روانشناسی و مشاوره
آگاهی‌بخشی به جامعه در خصوص تخصص‌های روانشناسی و تفاوت در حوزۀ عمل آنها
افزایش نظارت موثر بر عملکرد روانشناسان و الزام آنها به رعایت مرزهای صلاحیت
آسیب‌زدایی در فرایند صدور و تمدید پروانۀ اشتغال حرفهای
دانش‌افزایی مراجعان در خصوص ویژگی‌های روانشناس علمی
ارتقای فرهنگ نقد و بازخورد
اقدامات لازم توسط فرد
با وجود آگاهانه بودن اکثر اقدامات آسیب‌رسانِ اعضای این گروه و ضرورت استفاده از بازدارنده‌های بیرونی، در عین حال، احتمال خودنظارتی در این گروه صفر نیست، بر این اساس از آنها درخواست میشود:
o تامل در خصوص پیامدهای انسانی عدم رعایت اصل اخلاقیِ «نیکوکاری و عدم آسیب‌رسانی»
o تمایز محبوبیت از صلاحیت و تامل در مورد صلاحیتِ خود
گروه زرد: روانشناسانِ نیازمند رشد
همۀ روانشناسان نیازمند رشد هستند و در این میان برخی نیاز بیشتری دارند. اعضای گروه «روانشناسانِ نیازمندِ رشد»، که تعداد زیادی از شاغلان در حرفۀ روانشناسی را شامل می‌شوند، در مرز بینابینی قرار دارند. آنها از ظرفیت اثربخشی برخوردارند اما برای اینکه این ظرفیت نمود پیدا کند لازم است بر دقت نظرشان در کاربست استانداردهای اخلاقی و نیز بر دانش و مهارت‌هایشان افزوده شود. در عین حال، اعضای این گروه، بالقوه ظرفیتِ آن را دارند که در صورت عدم رفع کاستی‌ها، ناخواسته به مراجعان آسیب برسانند.
ویژگی‌ها
دارای پروانه یا تحصیلات معتبر، ولی کاستی‌هایی در آموزش و مهارت مورد نیاز برای حرفه و البته آگاه به کاستی‌ها و در صدد ارتقاء
یا دارای تحصیلات، آموزش و مهارت مطلوب ولی حساسیت ناکافی به استانداردهای اخلاق حرفهای
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
پیشگیری از فعالیت مراکز دانشگاهی فاقد صلاحیت
تلاش برای رفع مشکلات آموزشی دانشگاه‌ها
بهبود و تسهیل بازآموزی و آموزش‌های حرفهای
بهبود و تسهیل فرایند کارورزی
حفظ نظارت حرفهای
بهبود فرایند صدور پروانۀ اشتغال حرفهای
اقدامات لازم توسط فرد
بازآموزی‌ها و افزایش صلاحیت حرفهای
افزایش حساسیت به استانداردهای اخلاق حرفهای
خودپایی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، دریافت نظارت (سوپرویژن) و نیز تمرین عامدانه (پیوست دو)
گروه سبز: روانشناسانِ موثر
روانشناسانِ موثر، روان‌شناسانی هستند که ضمن داشتن تحصیلات و صلاحیت لازم، به واسطۀ ویژگی‌هایی، می‌توانند یک رابطۀ حرفهای امن و اثربخشی را پدید آورند. متون تخصصی بیشتر ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر را مورد بررسی قرار داده است که در پیوست سه، تحت عنوان «هفت پرسش و تامل برای روان¬شناسان و مشاورانی که می¬خواهند موثر باشند» به این موارد پرداخته شده است.
ویژگی‌ها
فعالیت در حوزۀ تخصصی خودشان
برخوردار از تحصیلات دانشگاهی معتبر و آموزش حرفهای استاندارد
دارای تجارب حرفهای لازم
جدیت در رعایت اخلاق حرفهای
توجه جدی به رشد فردی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، برخوردار از اکثریت ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر (پیوست سه).
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
حمایت از حقوق روانشناسان
رفع موانع شغلی و اقتصادی فعالیت روانشناسان خ تسهیل اقدامات روانشناسان از طریق تصویب بیمۀ خدمات روانشناختی
اقدامات لازم توسط فرد
حفظ صلاحیت حرفهای
تداوم رعایت مرزهای صلاحیت حرفهای
تداوم خودپایی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، تداوم تمرین عامدانه و سعی در تحقق ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر
گروه آبی: روانشناسانِ فرا استاندارد و خودشکوفا
گروه آبی، به معرفی روان‌شناسانی می‌پردازد که از استانداردها فراتر رفته و به عنوان یک «روانشناس ایستاده»، در بالاترین سطح اخلاقی معرفی شده توسط کلبرگ عمل می‌کنند.
ویژگی‌ها
واجد ویژگی‌های روان‌شناسِ موثر
اولویت‌بخشی به نیازهای حرفه بجای نیازهای فردی
حساسیت بالا به مسائل اخلاق حرفهای
حساسیت بالا و پاسخگو بودن در مقابل مسائل جامعه
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، دارای اکثریت ویژگی‌های روان‌درمانگر ایده‌آل (پیوست سه)
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
تقویت این ویژگی‌ها و الگوسازی اقدامات لازم توسط فرد
حفظ وضع موجود
* یادآوری
اگرچه اجرای سالم سازیِ حرفه نیازمند عزم ملی روانشناسان است، در عین حال، بخش مهمی از این امر نیازمند اقدامات سازمان نظام روانشناسی و مشاوره است، بر این اساس لازم است در گام اول برای سالم‌سازی سازمان نظام تلاش کنیم.
نویسنده: دکتر حمید پورشریفی
منبع: خبرنامه انجمن روانشناسی ایران
به منظور سالم‌سازیِ حرفۀ روانشناسی، لازم است گام‌هایی برای اعتبارگذاری شاغلان در این حرفه برداشته شود. نوشتۀ حاضر در این راستا، به معرفی اولیۀ «مدل پنج رنگی» بر اساس طیف خطر سلامت پرداخته است و ضمن بیان کوتاه وضعیت موجود در حرفۀ روانشناسی، به توصیف ویژگی‌های پنج گروهِ شاغلان در حرفه؛ گروه قرمز (روان‌شناس‌نماها و روانشناسانِ آسیب‌رسان)، گروه نارنجی (روانشناسانِ بالقوه آسیب‌رسان)، گروه زردرنگ (روانشناسانِ نیازمند رشد)، گروه سبز (روانشناسانِ موثر) و گروه آبی (روانشناسانِ فرا استاندارد و خودشکوفا)، به همراه اقدامات لازم در خصوص هر کدام از این گروه‌ها پرداخته است.
این نوشته با چهار پیوست (1- چه کسی روانشناس محسوب میشود؟ 2- تمرین عامدانه چیست؟ 3- هفت پرسش و تامل برای روان¬شناسان و مشاورانی که می¬خواهند موثر باشند و 4- هفت باور نادرست و هفت واقعیت در سالم‌سازیِ حرفۀ روانشناسی) کامل شده است.
روانشناسی در ایران، چه به مثابه رشتۀ علمی و چه به مثابه حرفه، از اقبال زیادی برخوردار شده است. این اقبال، اگرچه یک فرصت تلقی میشود، در عین حال، مشکلاتی را به همراه داشته است که در دو طبقۀ درونی (آسیب‌ها) و بیرونی (چالش‌ها) طبقه‌بندی میشود. یکی از آسیب‌ها این است که متاسفانه وقتی از روانشناسی به عنوان یک رشته صحبت میشود بیشتر روانشناسی بالینی مطرح میشود؛ گاهی دانشجویان و دانش‌آموختگان گرایش‌های دیگر روانشناسی، از ارزشمندی گرایش خود غافل می‌شوند و دوست دارند خود را روانشناس بالینی بنامند و وقتی که به عنوان یک حرفه صحبت میشود بیشتر بر نقش مداخلات روانشناختی برای کاهش مشکلات روانشناختی تاکید میشود و حتی برخی پیش‌تر رفته و هر روانشناس را معادل روان‌درمانگر می‌دانند.
در حالی که مداخلات روانشناختی به مراجعان، تنها یکی از حوزه‌های کاربردی روانشناسی است و حوزه‌های تخصصی زیادی در روانشناسی وجود دارد که بدون پرداختن به «روان‌درمانی و مشاوره» از اهمیت وافری برخوردارند.
یکی از دلائلی که موجب شده است در ایران روانشناسی بیشتر در «روان‌درمانی و مشاوره» خلاصه شود، این است که بر خلاف اکثر کشورهای توسعه‌یافته، نام سازمان حرفهای روانشناسان، از دو کلمه روانشناسی و مشاوره تشکیل شده است و وجود واژۀ مشاوره باعث شده است که در حرفۀ روانشناسی فقط گرایش‌های خاصی به ذهن متبادر شود.
همچنین، عدم تمایز جدی در حوزۀ عمل گرایش‌های مختلف روانشناسی در سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، که در ادامه در خصوص آن صحبت خواهد شد، بر این شرایط دامن می‌زند.
در خصوص تنوع گرایش‌های روانشناسی، شاید اشاره به وجود 54 بخش در انجمن روانشناسی آمریکا کفایت کند که تقریبا هر کدام از آنها، بیانگر یکی از گرایش‌های روانشناسی است (www.apa.org/about/division).
در عین حال، روانشناسی از زمینه‌های حرفهای متنوعی برخوردار است که در کشورهای مختلف، برخی از حوزه‌های کاربردی، به حرفهای دارای مجوز تبدیل شده‌اند. نمونه از استرالیا در لینک اینجـــــا ارایه شده است.
با توجه به اینکه حرفۀ روانشناسی در هر کدام از حوزه‌های کاربردی آن، از حساسیت زیادی برخوردار است و در صورت حضور افرادِ بدون صلاحیت، ممکن است آسیب‌های انسانیِ در خور توجه و گاهی ماندگاری پدید آید، بر این اساس لازم است اشتغال افراد در این حرفه، بر اساس معیارها و ملاک‌های دقیقی صورت پذیرد.
مطابق تبصرۀ 3 مادۀ 4 قانون تشکیل سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، برای اشتغال در حرفه‌های روانشناسی و مشاوره در ایران، اخذ پروانه از سازمان و عضویت در آن الزامی است، اما روانشناسانِ زیادی در حال حاضر گاهی با مجوز سازمان بهزیستی و گاهی حتی با استفاده از مناقشه‌های موجود بین سازمان نظام روانشناسی و مشاوره و سازمان بهزیستی کشور، بدون هیچ مجوزی، به ارایۀ خدمات روانشناسی مشغول هستند. این آشفتگی، امکان نظارت بر عملکرد شاغلان در حرفۀ روانشناسی را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد. در چنین آشفته بازاری، افرادی که حتی روانشناس نیستند، فضا را مناسب دیده و با استفاده از القاب یا روش‌هایی مردم‌پسند شروع به ارایۀ خدمات روانشناختی می‌کنند.
شاید این تصور وجود داشته باشد که اگر افراد پروانۀ اشتغال بگیرند نگرانی‌ها مرتفع میشود. اما شواهدی گویای این است که گاهی حتی در مورد افرادی که موفق به اخذ پروانه می‌شوند چالش‌هایی وجود دارد. عمده‌ترین مورد در این زمینه، به مشکلات در کمیسیون‌های تخصصی بر می‌گردد. علی‌رغم نوشته‌ها و تاکیدهای فراوان در خصوص ضرورت رعایت مرزهای صلاحیت، که خود مانعی جدی برای بیمۀ خدمات روانشناختی محسوب میشود( بیمه روان درمانی و چالش هایی چند از حرفه ی روان شناسی).
متاسفانه تاکنون در خصوص تصریح حوزۀ عمل کمیسیون‌های تخصصی اقدام لازم صورت نگرفته است و این امر باعث شده است که افراد بررسی شده توسط کمیسیون‌های تخصصی مختلف، به ارایۀ خدمات نسبتا یکسانی مبادرت می‌کنند. در واقع کمیسیون‌های تخصصی اسم با مسمایی ندارند چرا که وقتی از یک تخصص صحبت میشود، انتظار می‌رود که از حوزۀ عمل اختصاصی برخوردار باشد و اگر قرار است دارندگان پروانه از کمیسیون‌های مختلف، خدمات واحدی را انجام دهند، در واقع تخصصی شدن اتفاق نیافتاده است. بخش دیگری از این نگرانی‌ها، به این امر برمی‌گردد که در خصوص روایی و پایایی ارزیابی در کمیسیون‌های تخصصی سازمان نظام تردید جدی وجود دارد.
اتفاق آسیب‌زایی که اخیرا در سازمان نظام روانشناسی و مشاوره رخ داده است اینکه برای برخی از کمیسیون‌های تخصصی نظیر روانشناسی بالینی، دو کمیسیون موازی با دو سبک ساده‌گیرانه و سخت‌گیرانه و شاید خودی و ناخودی! اجرا میشود؛ این امر ضمن اینکه روایی و پایایی را با چالش جدی‌تری مواجه ساخته است، در عین حال بر احتمال فساد اداری افزوده است.
بخش دیگر از این نگرانی‌ها، معطوف به این امر است که حتی در صورت وجود روایی و پایایی در روند ارزیابی، از آنجا که ویژگی‌های شخصیتی و روانشناختی متقاضیان بررسی نمی‌شود، این امر باعث میشود که گاهی افرادی موفق به اخذ پروانه می‌شوند که خودشان از مشکلات روانشناختی رنج می‌برند و احتمال آسیب‌رسان بودنِ آنها وجود دارد. همۀ این موارد زمانی حادتر میشود که سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، به دلیل عدم برخورداری از ظرفیت‌های دستگاه‌های دولتی، عملا از توان لازم برای نظارت بر عملکرد روانشناسان و مشاوران برخوردار نیست.
«مدل پنج رنگی»، با هدف سالم‌سازیِ حرفه و بر اساس منطقِ جهانیِ چراغ راهنمایی رانندگی و البته با استفاده از پنج رنگ قرمز، نارنجی، زرد، سبز و آبی، در یک پیوستار خطر سلامت، به اعتبارگذاری شاغلان در حرفۀ روانشناسی می‌پردازد؛ اینکه به کدامیک از شاغلان بایستی ایست داد و برای فعالیت کدامیک لازم است تسهیلات فراهم نمود. در این مدل بر همۀ شاغلان در حرفۀ روانشناسی و نه صرفا افرادی که به اصطلاح مشاوره و روان‌درمانی ارایه می‌دهند تمرکز شده است.
در ادامه گروه‌های پنج‌گانۀ این مدل، مشتمل بر ویژگی‌های اعضای هر گروه و اقدامات لازم معرفی میشود. اگرچه مدل پنج رنگی می‌تواند توسط سیاستگذاران و مسئولان ملی و منطقه‌ای سازمان حرفهای روانشناسان و مشاوران مورد استفاده قرار گیرد، اما اساس کار بر فرهنگ‌سازی، حساس‌سازی و افزایش آگاهی روانشناسان و مخاطبان آنها استوار شده است.
گروه قرمز: روان‌شناس‌نماها و روانشناسانِ آسیب‌رسان
از آنجا که حوزۀ روانشناسی از جذابیت خاصی برخوردار است، گاهی افرادی از رشته‌های مختلف، بدون احراز شرایط لازم برای روانشناس شدن (پیوست یک) وارد این حوزه می‌شوند و به دلیل شگردهای تبلیغاتی و گاهی غیراخلاقی که به کار می‌برند مخاطبان زیادی را جلب می‌کنند و گاهی بخاطر بی‌دقتی‌های صدا و سیما و یا دعوت بی‌ملاحظۀ آنها توسط برخی از دانشگاه‌ها برای سخنرانی، آنقدر مطرح می‌شوند که وقتی حتی از دانشجویان روانشناسی خواسته میشود نام چند روانشناس برتر را نام ببرند از افرادی نام برده میشود که روانشناس نیستند.
اگرچه این افراد ممکن است حرفهای جذاب، مثبت و مفیدی بزنند اما با توجه به حساسیت‌های حوزۀ روانشناسی، هر فردی که تحصیلات دانشگاهی معتبر را نگذرانیده باشد اگر کار حرفهای انجام دهد بالقوه از ظرفیت آسیب به مراجعان و مخاطبان برخوردار خواهد بود. همچنین، گاهی روان‌شناسانی دیده می‌شوند که به لحاظ دانش و مهارت مورد تایید هستند اما دلائلی نظیر مشکلات شخصیتی و سلامت روان و یا عدم رعایت مسائل اخلاقی باعث میشود که به «روانشناسانِ آسیب‌رسان» تبدیل شوند.
ویژگی‌ها
روان‌شناس‌نماها که:
o فاقد تحصیلات روانشناسی هستند، یا صرفا دوره‌های کوتاه‌مدتی را گذرانده‌اند. خود را روانشناس می‌نامند و با روش‌های نادرست (تجاری یا زرد) به انسان‌ها آسیب می‌‌زنند.
یا روانشناسان دارای تحصیلات معتبر که:
o مشکلات «شخصیتی» یا «سلامت روان» دارند.
o یا آگاهانه اخلاق حرفهای را نقض می‌کنند.
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
افزایش آگاهی مردم برای شناخت روان‌شناس‌نما
افزایش مطالبه‌گری صلاحیت (مدرک و سوابق)
ارتقای فرهنگ نقد و مقابله با سوءاستفاده
معرفی افراد آسیب‌رسان به مراجع حرفهای و قانونی
افزایش نظارت بر عملکرد شاغلان در حرفه
پاسخگویی روانشناسان علمی به نیازهای عموم
ارزیابی شخصیتی و سلامت روان افراد متقاضی پروانۀ اشتغال
اقدامات لازم توسط فرد
متاسفانه اعضای این گروه یه دلیل مشکلات «شخصیتی» و «سلامت روان» یا قصدهای عمدی، از ظرفیت خوداصلاحی برخوردار نیستند و تنها، اقدامات بازدارندۀ بیرونی راهگشا خواهد بود.
گروه نارنجی: روانشناسانِ بالقوه آسیب‌رسان
اگرچه، حتی در کشورهای توسعه‌یافته، آموزش دانشگاهی به تنهایی پاسخگوی نیازهای حرفهای نیست اما در ایران، مساله فراتر از این است و آموزش روانشناسی در بسیاری از دانشگاه‌ها با مشکلات جدی مواجه است؛ دانشگاه‌هایی که فاقد هیات علمی کافی و یا امکانات آموزشی و فضای کارورزی مناسب هستند نسبت به جذب تعداد بالای دانشجویان اقدام می‌کنند و این امر باعث میشود که بسیاری از دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها، فاقد حداقل‌های لازم برای ورود به حرفه باشند. ضعف دانش، فقدان مهارت، نگرش‌های غیرعلمی، عدم آگاهی از اصول و استانداردهای اخلاقی از طرفی و مشکلات جدی در عدم تصریح مرزهای صلاحیت حرفهای توسط سازمان نظام روانشناسی و مشاوره و نظارت ضعیف بر عملکرد روانشناسان از طرف دیگر، احتمال رشد روان‌شناسانی را رقم می‌رند که بالقوه از ظرفیت آسیب‌رسانی برخوردار هستند.
ویژگی‌ها
روانشناسانِ دارای تحصیلات معتبر یا پروانه ولی واجد یکی از ویِژگی‌های زیر:
o بیتوجه به مرزهای صلاحیت حرفهای (به عنوان مثال، درمان فرد افسرده توسط یک روانشناس صنعتی- سازمانی، یا هر گرایشی که فاقد آموزش‌های مرتبط بوده است)
o استفاده کننده از روش‌های غیرحرفه‌ای و تجاری یا محتواهای شبه‌علمی یا غیرعلمی
o دارای ظرفیت آسیب به مراجعان و مخاطبان به دلیل عدم آشنایی با استانداردهای اخلاق حرفهای خ یا روانشناسانِ فاقد دانش و مهارت حداقلی برای شروع کار حرفهای و بیتوجه به آسیب‌های کوشش و خطا
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
تصریح مرزهای صلاحیت توسط سازمان نظام روانشناسی و مشاوره
آگاهی‌بخشی به جامعه در خصوص تخصص‌های روانشناسی و تفاوت در حوزۀ عمل آنها
افزایش نظارت موثر بر عملکرد روانشناسان و الزام آنها به رعایت مرزهای صلاحیت
آسیب‌زدایی در فرایند صدور و تمدید پروانۀ اشتغال حرفهای
دانش‌افزایی مراجعان در خصوص ویژگی‌های روانشناس علمی
ارتقای فرهنگ نقد و بازخورد
اقدامات لازم توسط فرد
با وجود آگاهانه بودن اکثر اقدامات آسیب‌رسانِ اعضای این گروه و ضرورت استفاده از بازدارنده‌های بیرونی، در عین حال، احتمال خودنظارتی در این گروه صفر نیست، بر این اساس از آنها درخواست میشود:
o تامل در خصوص پیامدهای انسانی عدم رعایت اصل اخلاقیِ «نیکوکاری و عدم آسیب‌رسانی»
o تمایز محبوبیت از صلاحیت و تامل در مورد صلاحیتِ خود
گروه زرد: روانشناسانِ نیازمند رشد
همۀ روانشناسان نیازمند رشد هستند و در این میان برخی نیاز بیشتری دارند. اعضای گروه «روانشناسانِ نیازمندِ رشد»، که تعداد زیادی از شاغلان در حرفۀ روانشناسی را شامل می‌شوند، در مرز بینابینی قرار دارند. آنها از ظرفیت اثربخشی برخوردارند اما برای اینکه این ظرفیت نمود پیدا کند لازم است بر دقت نظرشان در کاربست استانداردهای اخلاقی و نیز بر دانش و مهارت‌هایشان افزوده شود. در عین حال، اعضای این گروه، بالقوه ظرفیتِ آن را دارند که در صورت عدم رفع کاستی‌ها، ناخواسته به مراجعان آسیب برسانند.
ویژگی‌ها
دارای پروانه یا تحصیلات معتبر، ولی کاستی‌هایی در آموزش و مهارت مورد نیاز برای حرفه و البته آگاه به کاستی‌ها و در صدد ارتقاء
یا دارای تحصیلات، آموزش و مهارت مطلوب ولی حساسیت ناکافی به استانداردهای اخلاق حرفهای
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
پیشگیری از فعالیت مراکز دانشگاهی فاقد صلاحیت
تلاش برای رفع مشکلات آموزشی دانشگاه‌ها
بهبود و تسهیل بازآموزی و آموزش‌های حرفهای
بهبود و تسهیل فرایند کارورزی
حفظ نظارت حرفهای
بهبود فرایند صدور پروانۀ اشتغال حرفهای
اقدامات لازم توسط فرد
بازآموزی‌ها و افزایش صلاحیت حرفهای
افزایش حساسیت به استانداردهای اخلاق حرفهای
خودپایی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، دریافت نظارت (سوپرویژن) و نیز تمرین عامدانه (پیوست دو)
گروه سبز: روانشناسانِ موثر
روانشناسانِ موثر، روان‌شناسانی هستند که ضمن داشتن تحصیلات و صلاحیت لازم، به واسطۀ ویژگی‌هایی، می‌توانند یک رابطۀ حرفهای امن و اثربخشی را پدید آورند. متون تخصصی بیشتر ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر را مورد بررسی قرار داده است که در پیوست سه، تحت عنوان «هفت پرسش و تامل برای روان¬شناسان و مشاورانی که می¬خواهند موثر باشند» به این موارد پرداخته شده است.
ویژگی‌ها
فعالیت در حوزۀ تخصصی خودشان
برخوردار از تحصیلات دانشگاهی معتبر و آموزش حرفهای استاندارد
دارای تجارب حرفهای لازم
جدیت در رعایت اخلاق حرفهای
توجه جدی به رشد فردی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، برخوردار از اکثریت ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر (پیوست سه).
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
حمایت از حقوق روانشناسان
رفع موانع شغلی و اقتصادی فعالیت روانشناسان خ تسهیل اقدامات روانشناسان از طریق تصویب بیمۀ خدمات روانشناختی
اقدامات لازم توسط فرد
حفظ صلاحیت حرفهای
تداوم رعایت مرزهای صلاحیت حرفهای
تداوم خودپایی
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، تداوم تمرین عامدانه و سعی در تحقق ویژگی‌های روان‌درمانگران موثر
گروه آبی: روانشناسانِ فرا استاندارد و خودشکوفا
گروه آبی، به معرفی روان‌شناسانی می‌پردازد که از استانداردها فراتر رفته و به عنوان یک «روانشناس ایستاده»، در بالاترین سطح اخلاقی معرفی شده توسط کلبرگ عمل می‌کنند.
ویژگی‌ها
واجد ویژگی‌های روان‌شناسِ موثر
اولویت‌بخشی به نیازهای حرفه بجای نیازهای فردی
حساسیت بالا به مسائل اخلاق حرفهای
حساسیت بالا و پاسخگو بودن در مقابل مسائل جامعه
در صورت اشتغال به روان‌درمانی و مشاوره، دارای اکثریت ویژگی‌های روان‌درمانگر ایده‌آل (پیوست سه)
اقدامات لازم توسط اعضای حرفه و سازمان‌های حرفهای و نظارتی
تقویت این ویژگی‌ها و الگوسازی اقدامات لازم توسط فرد
حفظ وضع موجود
* یادآوری
اگرچه اجرای سالم سازیِ حرفه نیازمند عزم ملی روانشناسان است، در عین حال، بخش مهمی از این امر نیازمند اقدامات سازمان نظام روانشناسی و مشاوره است، بر این اساس لازم است در گام اول برای سالم‌سازی سازمان نظام تلاش کنیم.
نویسنده: دکتر حمید پورشریفی
