اخلاق حرفه ای در تمامی رشته های علمی به ویژه علوم کاربردی، مورد توجه قرار گرفته است. با این وجود، حساسیت روانشناسی و مشاوره ایجاب میکند که توجه خاص تری به این مساله وجود داشته باشد.

اصول اخلاقی و نظامنامه رفتاری انجمن روان شناسی امریکا، دارای دو بخش بارز است: اصول عمومی و استانداردهای اخلاقی (انجمن روانشناسی آمریکا، ۲۰۱۰).

سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران نیز در برهه هایی با تشکیل کمیته ای به این امر مهم، به ویژه جنبه های فرهنگی موثر بر آن پرداخته است که منشور اخلاقی روانشناسان و مشاوران، یکی از ثمرات این تلاشهاست.

اگرچه شاید اخلاق قابل آموزش نباشد ولی خبر خوب اینکه اخلاق حرفه ای قابل آموزش است. همچنین خبر بد اینکه متاسفانه اخلاق حرفه ای در بسیاری از دانشگاهها تدریس نمیشود و گاهی دیده میشود که افرادی اگرچه به لحاظ بالینی و مهارتهای مشاوره ای از وضعیت خوبی برخوردار هستند ولی نمیتوانند از پنج اصل عمومی و ۱۰ مجموعه استاندارد اخلاقی مواردی را نام ببرند، چه برسد به اینکه بتوانند آنها را به کار بگیرند. به عنوان مثال، بررسی های اولیه نگارنده نشان میدهد که در خصوص اصل مهم رازداری و نحوه به کار گرفتن این اصل کاستی هایی در برخی از همکاران دیده میشود.

برخی از آنها از محدودیتهای رازداری و اینکه این محدودیتها را چگونه و کی به مراجع بیان کنند و اینکه در جمع های حرفه ای و غیرحرفه ای ملاحظات لازم در خصوص رازداری را چگونه به کار بگیرند یا اطلاع کافی ندارند یا آن را با مشکلاتی به کار میگیرند، همکار گرامی، شما در این خصوص در چه وضعیتی هستید؟

 

آیا مرزهای صلاحیت را رعایت میکنم؟
یکی از موارد مهم در استانداردهای اخلاقی روانشناسان، رعایت مرزهای صلاحیت است که به دلیل اهمیت خاص آن، نیازمند توجه ویژه است. روانشناسی، رشته ای با دهها گرایش محض و کاربردی است و متخصصی نمی تواند ادعا کند که در همۀ گرایشهای کاربردی آن واجد صلاحیت است.

اینکه فرد در حوزۀ مورد نظر آموزش های لازم و قابل قبول را دریافت کرده و در بکار بستن دانش و مهارتها، کارورزی مورد نیاز را کسب کرده باشد، ملاکهای اصلی تعیین کنندۀ صلاحیت وی است. توجه به این امر بسیار مهم است که اگر مرزهای صلاحیت را رعایت نکنیم و به حوزه هایی که آموزش و کارورزی لازم را دریافت نکرده ایم ورود پیدا کنیم، ناخواسته اصول عمومی اخلاق حرفه ای، به ویژه اصل «نیکوکاری و عدم آسیب رسانی» را نقض خواهیم کرد.

آنچه کار را سخت نموده و بر حساسیت امر می افزاید این است که برخلاف رشته هایی نظیر پزشکی که ممکن است آسیب پدید آمده عینی و قابل رویت توسط خود متخصص باشد، ممکن است روانشناس و مشاور، متوجه نباشد که چه آسیبی به مراجع وارد کرده است.



تا چه حد از موانع ارتباطی دوری میکنم؟
به جرات میتوان گفت که در حوزۀ مصاحبه بالینی، نمیتوان کتابی را یافت که به اهمیت گوش دادن فعال نپرداخته باشد. در برخی از کتابهای مصاحبه بالینی (به عنوان مثال، سامرز فلنگن و سامرز فلنگن، ۱۳۸۹)، در مثالهایی از مراجعان، اهمیت گوش دادن فعال در حدی بیان شده است که گاهی اگر هیچ مداخله ای انجام ندهیم و صرفا خوب گوش بدهیم، در واقع مداخله مهمی انجام داده ایم.
 

بی شک برای اینکه گوش دادن فعال را به معنای واقعی انجام دهیم لازم است از موانع گوش دادن دوری کنیم. برخی از موانع گوش دادن عبارتند از: دستور دادن و هدایت کردن؛ اخطار یا تهدید کردن؛ توصیه‌ کردن، اظهار نظر کردن، یا ارایه‌ راه حل؛ ترغیب کردن از طریق منطق، سخنرانی یا بحث‌کردن؛ اخلاقی کردن یا گفتن به مراجع که ”شما باید...“؛ عدم موافقت، قضاوت کردن، انتقاد یا سرزنش کردن؛ موافقت کردن یا تایید کردن؛ شرمنده کردن و برچسب زنی؛ توجه را مختل کردن، شوخی کردن یا تغییر موضوع.

 

تا چه حد از توصیه کردن و ارایۀ راه حل استفاده میکنم؟
شاید وقتی در فهرست موانع گوش دادن به مورد « توصیه‌ کردن، اظهار نظر کردن، یا ارایه‌ی راه حل» به عنوان یک مانع گوش دادن برخوردید تعجب کردید. شاید برایتان این پرسش مطرح شود که مگر می شود توصیه را از مشاوره و رواندرمانی حذف کرد؟ بله، حق با شماست. توصیه به کلی نمیتواند از مشاوره حذف شود ولی شواهدی در حوزۀ مصاحبه انگیزشی گویای این است که توصیه به ندرت سودمند است به ویژه اگر به گونه ای انجام شود که خودمختاری مراجع، نقض شود و به مراجع گفته شود که چه کار را باید انجام دهد و چه کاری را نباید انجام دهد.

بی شک ارایۀ توصیه به مراجع، به ویژه هنگامی که او بیشتر از راه حل نیازمند همدلی است، به عنوان یک مانع ارتباطی عمل میکند. متاسفانه شواهدی در دست است که درصد قابل توجهی از روانشناسان و مشاوران تازه کار، فکر میکنند که اگر مشاور شدند بایستی برای مشکل فرد راه حل ارایه دهند. اگر مراجعی فاقد مهارتهای حل مساله و تصمیم گیری است که در این صورت هم ما راه حلی ارایه نمیکنیم، بلکه مهارت مورد نظر را آموزش میدهیم.

روانشناسان و مشاورانی که از ارایۀ راه حل استفاده میکنند به خودی خود در جلسه بیشتر از حد متعارف فعال بوده و حرف میزنند؛ یک روانشناس و مشاور موثر، پرسش های باز و سقراطی مناسبی میپرسد، بیشتر از حرف زدن، گوش میدهد و البته به خوبی گوش می دهد، به طرز صحیحی انعکاس میدهد و به خوبی و به موقع خلاصه سازی میکند.

تا چه حد از ویژگی های یک رواندرمانگر ایده آل برخوردارم؟
در کتابهای مختلف روانشناسی بالینی، گاهی به توصیفی از ویژگیهای رواندرمانگر ایده آل بر میخوریم. قبل از اینکه به ویژگیها نگاهی داشته باشیم واژه ایده آل را فراموش نکنیم، یعنی لازم نیست حتما و حتما همۀ این ویژگیها را داشته باشیم و دیگر اینکه ممکن است در خصوص این ویژگیها الزاما در بین روانشناسان اتفاق نظر وجود نداشته باشد. بی شک مرور این ویژگیها صرفا فرصتی خواهد بود برای تامل بیشتر بر خودمان و ویژگیهایی که داریم و تغییراتی که بهتر است در خودمان ایجادکنیم.

برخی از ویژگیهای یک رواندرمانگر ایده آل (کرسنر، به نقل از فیرس و ترال، ۱۳۹۳) عبارتند از: پخته، سازگار، اهل همدردي، بردبار، صبور، مهربان، وقت شناس، غيرقضاوتگر، پذيرا، گرم، خوشايند، انسان دوست، علاقمند به برقراري روابط ميان فردي دموكراتيك، فاقد تعصبات مذهبي و نژادي، داراي اهداف متعالي، مشوق، خوشبين، كنجكاو، خلاق، هنرمند، دانشمندمآب، قابل اعتماد، الگو، پرتوان، خودآگاه، واقف بر مسائل خود، خودانگيخته، شوخ طبع، داراي اعتماد به نفس، واقف بر پيشداوري هاي خود، غيرمتملق، فروتن، قابل اتكا، بري از تناقض، صادق، رك و متخصص.


 

تا چه حد از خصوصیات و اعمال یک درمانگر موثر برخوردارم؟
ومپولد (۲۰۱۵، ترجمه فیضی، 1394) در مقاله خویش تحت عنوان «خصوصیات و اعمال درمانگران موثر»، از ۱۴ خصوصیت و عمل درمانگران موثر صحبت میکند که این ویژگیها در زیر ارایه شده است. آنچه مقاله ومپولد را حائز اهمیت میسازد مبتنی بر شواهد بودن موارد مطرح شده است.

 

1. درمانگران موثر دارای مجموعه ای پیچیده‌ و سطح بالایی از مهارت ها هستند: خوب و روان حرف می‌زنند؛ دیگران را خوب می‌فهمند؛ هیجان های خودشان را خوب و متناسب و متعادل بروز می‌دهند؛ گرم و پذیرا هستند؛ همدلی دارند و روی دیگران خوب تمرکز می‌کنند.

2. درمانجویان یک درمانگر موثر احساس میکنند درمانگر آن‌ها را خوب فهمیده، به درمانگر اعتماد می‌کنند و باور دارند که درمانگر خواهد توانست به آن‌ها کمک کند.

3. درمانگران موثر می‌توانند با دسته گسترده‌ای از درمان‌جویان اتحاد درمانی ایجاد کنند.

4. درمانگران موثر تبیین سازگار و قابل قبولی از پریشانی درمانجو به وی ارائه میدهند.

5. درمانگر موفق طرح درمانی را به گونه ای ارائه میکند که با تبیین های ارائه شده برای درمانجو متناسب باشد: طرح درمان باید برای درمانجو معنی دار باشد. طرح درمان بایستی شامل اقدامات سالم باشد یعنی درمانگر موثر درمانجو را ترغیب میکند تا کاری را انجام بدهد که مطابق با علاقه او باشد.

6. درمانگر موثر، نافذ و متقاعد کننده است: درمانگر موثر تبیین و طرح درمان را به گونهای ارایه میدهد که مراجع قانع میشود تبیین صحیح است و پیروی از درمان برایش سودمند است.
7. درمانگر موثر به طور مداوم و به شیوهای اصیل بر پیشرفت درمانجو نظارت میکند.

8. درمانگر موثر منعطف است و اگر مقاومت در برابر درمان آشکار باشد و یا درمانجو پیشرفت کافی نشان ندهد درمان را تعدیل میکند.

9. درمانگر موثر از موارد دشوار در درمان اجتناب نمیکند و از چنین دشواری هایی استفاده درمانی می‌کند.

10. درمانگر موثر با مراجع تعاملی مبتنی بر امید و خوش بینی دارد.

11. درمانگر موثر از خصوصیات و بافت زندگی درمانجو آگاه است: خصوصیات درمانجو اشاره به فرهنگ، نژاد، قومیت، معنویت، گرایش جنسی، سن و سال، سلامت جسمانی، انگیزش برای تغییر و نظیر اینها دارد. بافت زندگی شامل منابع موجود (جایگاه اجتماعی)، خانواده و شبکه حمایتی، وضعیت شغلی و محیط فرهنگی است.

12. درمانگر موثر از فرایندهای روانشناختی خودآگاه است و باورها و مسائل و مشکلات خودش را در فرایند درمان داخل نمیکند مگر اینکه چنان اقداماتی آگاهانه و حاوی خصوصیات درمانی باشد.

13. درمانگر موثر از بهترین شواهد پژوهشی مرتبط با مراجع خاص خود، از لحاظ درمان، مشکلات، بافت اجتماعی و نظیر آن آگاه است. مهمتر از همه، فهم و آگاهی درمانگر از مبانی زیستی، اجتماعی و روانشناختی اختلال یا مشکلی است که توسط مراجع تجربه می شود.

14. درمانگر موثر به دنبال بهبود و پیشرفت مداوم است.

 

 

  برخی از رفتارهای بی احترامانه درمانگران
1. عدم حضور در جلسه مشاوره / روان‌درمانی و یا فراموش کردن وقت آن
2. لغو وقت جلسه مشاوره / روان‌درمانی بدون ارایۀ برنامه جایگزین
3. تغییر خودسرانۀ در سیاست های خود با مراجع (به عنوان مثال تغییر سیاست تلفن، هزینه، زمان ملاقات)
4. عدم پاسخ یا تاخیر در پاسخ به پیام‌ها و تماس‌های تلفنی
5. گم کردن کاغذها، فایلها و یادداشتها
6. نخواندن یادداشتها و نوشته هایی که مراجع داده است
7. دیر رسیدن به جلسه مشاوره / روان‌درمانی
8. داشتن ظاهر یا پوشش غیرحرفه ای
9. داشتن بهداشت فیزیکی ضعیف
10. کثیف بودن فضای دفتر مشاوره / روان‌درمانی
11. کشیدن سیگار در جلسه مشاوره / روان‌درمانی
12. خوردن / جویدن آدامس در جلسه مشاوره / روان‌درمانی
13. بسته نبودن در اتاق به هنگام جلسه مشاوره / روان‌درمانی
14. اجازه دادن روان‌شناس به وجود موارد مزاحمی نظیر تماس تلفنی یا پیام
15. بی توجهی یا درگیر فعالیتهای دیگر شدن به هنگام جلسه و یا تماسهای تلفنی با مراجع
16. فراموش کردن اطلاعات مهم مراجع (نام، اطلاعات و تاریخچه مرتبط)
17. تکرار حرف های خود و اغلب فراموش کردن آنچه مراجع گفته است
18. به طور بارز خسته به نظر رسیدن
19. چرت زدن در حضور بیمار
20. اجتناب از تماس چشمی
21. صحبت کردن در مورد سایر مراجعان
22. نگاه کردن به ساعت در جلسه مشاوره / روان‌درمانی
23. اتمام زودهنگام جلسه
24. مخاطب قرار دادن مراجع با لحنی پدرسالارانه یا مادرسالارانه و غیر متناسب با اصول روان‌درمانی
25. رفتار با مراجع به گونهای که پایینتر از درمانگر است.    
میلر، ۱۹۹۰ (به نقل از لینهان، ۱۹۹۳)


اگرچه وزن هر کدام از رفتارهای غیراحترام آمیز مطرح شده بالا یکسان نیست و برخی از آنها اثر سوء بیشتری دارد ولی شاید بتوان گفت که انجام حتی یک مورد از آنها میتواند بر رابطه مشاور- مراجع و نتایج درمانی اثرات منفی درخور توجهی داشته باشد و روانشناسی موفق خواهد بود که حتی موردی از این رفتارها را انجام ندهد.

در این‌که جواب دادن به تلفن و یا پاسخ به پیامک در جلسه یک رفتار توام با بی احترامی و مضر جلسه است شکی نیست و امید بر این است که روانشناس یا مشاوری درگیر این امر نباشد، اما آنچه مهم است اینکه حتی اگر جوابی به تلفن داده نشود گذاشتن تلفن همراه روی میز مشاوره و جلوی دید و دیدن تلفن هایی که زنگ میخورند و پیام هایی که واصل میشوند نیز مخل توجه بوده و اثرات منفی بر فرایند جلسه مشاوره خواهد داشت؛ امری که متاسفانه گاهی رعایت نمیشود. شما همکار گرامی در خصوص این موارد چگونه عمل میکنید؟