عوامل ایجاد کننده استرس نقش سازمانی و محیط کار
الف. تعارض نقش (Role Conflict):
Rizzo و همکارانش در سال 1970 تعارض نقش را به چهار گروه تقسیم نمودند:
اول تعارض نقش شخصی بين يک نقش خاص و سيستم ارزيابی شخصی. دوم تعارض نقش داخل فرستنده ای است. در حقیقت فرستنده کسی است که وظايف را تقسيم می کند. اين حالت زمانی اتفاق می افتد که که يک تقسيم کننده وظايف بيش از يک وظيفه را به فرد ديگری می دهد. سوم فزونی بيش از حد وظايف است که زمانی اتفاق می افتد که وظايف بسياری با در نظر گرفتن توانايی، زمان و منابع مجاز به فردی تحميل می شود. چهارم تعارض وظيفه بين فرستنده ای است و آن در زمان وجود انتظارات دوجانبه از نقش، سياستهای متضاد و نيازهای ديگران و معيارهای نامناسب بروز می کند.
امروزه، مهمترين تعارض بر اساس این تقسيم بندی نوع چهارم است. علت اين مسئله اين است که يک بازرس هم بايد نيارهای اجتماعی کارگر و هم نيازهای شرکت را تامين کند. اگر دستيابی به يکی میسر شود به قيمت از دست رفتن ديگری خواهد بود. در حالی که کارگر از بازرس توقــع دارد حقه بازی های بيانيه های اقتصادی را پيدا کند و گزارش دهد و مديران را ارزيابی کند و مديران از بازرس می خواهند که دستکاريهای بيانيه های اقتصادی را ناديده بگيرد. نياز اين دو بخش متعارض را نمی توان همزمان براورده کرد، بنابراين بازرس مجبور است يکی را انتخاب کند .
ب. ابهام نقش :
یکی از شایعترین استرسورهای محیط کار میباشد. ابهام نقش وقتی رخ میدهد که مسئولیتهای فردی به خوبی تعریف نشده باشد و انتظارات روشنی در تصویر ذهنی فرد نباشد و یا اینکه اهداف سازمانی برای فرد مشخص نباشد. در واقع افراد نسبت به آنکه چگونه باید کارشان را انجام بدهند و کاری را در چه زمانی به انجام برسانند و اینکه چگونه و با چه معیاری کارشان مورد ارزیابی قرار میگیرد، آگاه نیستند. یکی از علل ابهام نقش ارتباط ناکافی بین مسئولین و افراد است .
ج. وسایل ناکافی جهت انجام کار:
نوع دیگر استرس ناشی از نقش هنگامی رخ میدهد که افراد احساس میکنند بین انتظارات سرپرست خود و وسایل موجود برای انجام کار تفاوت وجود داشته باشد، به عبارت دیگر وقتی از کارگری خواسته شود که محصولی را بدون اینکه ابزار کافی برایش تامین کنیم، تولید کند وی دچار استرس خواهد شد. زمان ناکافی و پرسنل کم نیز در فرد مسئول کار، باعث استرس میشود .
د. اختیار ناکافی برای انجام کار:
وقتی رخ میدهد که سرپرست به فرد اختیار کافی جهت انجام کار را نمیدهد و وی را در محیط کار محدود مینماید. و در واقع کارگر آزادی عمل کافی برای انجام کار را نداشته باشد، در این صورت نیز در وی استرس ایجاد میشود .
4.وظیفه (Task):
یک فعالیت واضح کاری است که یکی از گامهای منطقی و لازم در اجرای یک تکلیف (Duty) را تشکیل میدهد .
الف. بار کاری (Work Load):
طبق تحقیقــات گذشته مشخص شده است که هم افـــزایش بـــار کـاری (Work Over Load) و هم بار کاری کم(Work Under Load) میتواند باعث استرس شود. هر دو نوع این حالات خود میتواند به دو گروه کمی یا کیفی تقسیم شوند.
افزایش بار کاری به این معناست که فرد باید یک کار بسیار زیاد را درمحدوده زمانی مشخص به انجام برساند، یعنی از فرد بخواهند در یک زمان محدود میزانی کار را انجام دهد که بیش از حد تواناییش باشد.
افزایش بار کاری کیفی معمولاً وقتی رخ میدهد که فرد احساس میکند مهارت و توانایی کافی جهت انجام کار را ندارد.
کاهش بار کاری کمی یعنی اینکه از فرد بخواهیم میزان بسیار کم کار را انجام دهد و این باعث کاهش راندمان فرد خواهد شد.
کاهش بار کاری کیفی یعنی اینکه از فرد بخواهیم یک سری کارهای روتین و خسته کننده و تکراری را انجام دهد یعنی مجموعه ای از کارهایی که موجب تحریک ذهن فرد نمیشود طبق چندین مطالعه نشان داده شده است که بار کاری کمی زیاد باعث افزایش بروز بیماریهای قلبی – عروقی و مصرف داروهای مخدر و الکل میشود، همچنین دیده شده است که بار کاری کیفی بالا در دانشجویان پزشکی، حسابرسان مالیاتی و استادان دانشگاه با سطح بالای کلسترول خون در ارتباط بوده است .
ب. مسئولیت در برابر زندگی و رفاه دیگران:
مسئولیتهای شغلی از علل مشخص استرس هستند و افرادی که مسئولیتهای شغلی سنگین تری دارند از استرس بیشتری رنج میبرند. در این بین کارهایی که متضمن مسئولیت زندگی و رفاه دیگران است، استرس بیشتری ایجاد میکنند. در مطالعات مختلف مشخص شده است که پزشکان، پرسنل کنترل خطوط هوایی و افرادی که در مورد زندگی دیگران تصمیم میگیرند بیشتر دچار زخم معده، سکته قلبی و هیپرتانسیون میشوند.
ج. آزادی کم در تصمیم گیری :
همانطور که در مدل کارازک بیان شد کم بودن قدرت و آزادی در تصمیم گیری باعث افایش استرس در کارگر میشود. در مطالعات مختلف دیده شده است که دادن اختیار و قدرت تصمیم گیری بیشتر به کارگر باعث کاهش سکته قلبی و آسیب های دیگر شغلی در وی میشود .
5. شرایط فیزیکی محیط کار:
الف. شرایط نامطلوب کاری:
هر یک از ویژگیهای محیط کار که از شرایط مطلوب برخوردار نباشند باعث استرس میشوند. این ویژگیها شامل روشنایی، سر و صدا، فضای ناکافی کار، محیط کار نامرتب و کثیف و... است.
مثلاً اگر میزان روشنایی محیط کار کم باشد فرد به تدریج دچار استرس میشود یا هنگامیکه سرو صدا از یک حد خاص بگذرد موجب افت شنوایی خواهد شد. سر و صدای زیاد به جهت اینکه نمیگذارد کارگر با اطرافیانش ارتباط درست داشته باشد و وی را در یک حالت ایزوله قرار میدهد میتواند باعث استرس شود.
در تحقیقات مختلف مشخص شده است که افزایش سر و صدای محیط کار علاوه بر اثر بر روی حلزون گوش و کری شغلی باعث افزایش فشار خون افراد میشود. نکته جالب اینست که وقتی فرد احساس میکند بر روی سر و صدای محیط کار کنترل دارد، میزان استرس به شدت کاهش می یابد به عنوان مثال در تحقیقی دگمه ای جهت کنترل میزان صدا در اختیار پرسنل قرار داده شد یعنی فرد میتوانست اگر بخواهد میزان سر و صدا را کم یا زیاد کند. جالب این بود که هر چند افراد تغییری در میزان سر و صدا ایجاد نکردند یعنی از تگمه کنترل صدا استفاده ننمودند ولی میزان استرشان کاهش یافت. به عبارت دیگر صرف احساس کنترل بر روی صدای محیط کار موجب کاهش استرس گردید .
ب. خطرات فیزیکی و شیمیایی:
خطرات فیزیکی و شیمیایی از علل بالقوه ایجاد استرس هستند. به ویژه وقتی فرد در خطر آسیب بدنی باشد، مشاغل مربوط به خدمات اورژانس مثل پرسنل نظامی، آتشنشانان، امدادگران و افراد پلیس در معرض چنین خطراتی هستند.
ج. خطرات ارگونومیکی:
ارگونومی علمی است که به هماهنگ سازی محیط کاری و فعالیتهای شغل با توجه به تواناییهای فرد میپردازد و هدف آن افزایش میزان تناسب و هماهنگی کار، ابزارهای کاری و نیازهای شغلی با تواناییهای فرد میباشد. طبعاً در صورت کم بودن میزان این تناسب احتمال ایجاد استرس بالا میرود و به عبارت دیگر احساس عدم رضایت و آسایش به واسطه شرایط ارگونومیک نامناسب ایجاد و منجر به افزایش میزان درجه حساسیت افراد به استرس شغلی خواهد شد.
شرایط ارگونومیک نامناسب کار موجب اختلالات بینایی، عضلانی و روحی- روانی شده و مسائلی مانند خستگی و سوزش چشم، سردرد، خستگی و درد عضلات، ایـسکمی، تنشهـای روانی، اضطـراب، افسـردگی و... را به وجود می آورد. در ابتدا این اختلالات گذرا میباشند ولی با طولانی شدن شرایط نامناسب ارگونومیکی این مشکلات نیز دائمی خواهند شد. مسئله بسیار مهم این است که این گونه اختلالات بر یکدیگر اثر تشدید کننده دارند. به عنوان مثال اختلالات بینایی و ضعف عضلانی میتواند منجر به بروز و یا تشدید اضطراب و تنش روانی فرد شود و حال خود اضطراب و تنش روانی باعث افزایش درجه حساسیت فرد به خستگی و درد شده و در نتیجه فرد درد و خستگی بیشتری حس خواهد نمود ؛ بدین ترتیب یک سیکل معیوب ایجاد میگردد.
د.عوامل شیمیایی :
مواجهه با عوامل شیمیایی ممکن است باعث استرس از طرق مختلف شوند. این مواد ممکن است اثرات سمی یا تحریک کننده داشته باشند و مواجهه با آنها سلامت فرد را به خطر انداخته و در وی باعث استرس شود. بوهای نامطبوع این مواد نیز یک استرسور قدرتمند هستند.
ه. نوبت کاری :
طبق تعریف به هر نوع کاری که به طور معین در خارج از ساعات کاری نرمال روزانه (7 صبح تا 18 ) انجام شود، نوبت کاری گفته میشود. دیده شده است که حدود 10 تا 25 درصد شاغلین بصورت نوبت کاری مشغول به کار هستند. همانطور که میدانیم نوبت کاری باعث عوارض و پیامدهای مختلفی در کارگر میشود ؛ که یکی از مهمترین آنها استرس و استرین شغلی است.
تنش در نوبت کاران تابع سه دسته عوامل استرس زا است: دستگاه سیرکادین، محرومیت از خواب و عوامل خانوادگی اجتماعی دستگاه سیرکادین با توجه به ماهیت ذاتی خود در برابر تغییرات ناگهانی و روزمره ساعات کاری مقاومت میکند. افرادی که بصورت نوبت کاری مشغول به کار هستند به جهت بر هم خوردن ریتم سیرکادین دچار فشار و استرس میشوند. همچنین خواب فرد ممکن است در اثر عدم تطابق ریتم سیرکادین دچار اختلال شود.
در کارگران شیفتی کیفیت و کمیت خواب کاهش می یابد. محرومیت از خواب خود یک عامل ایجاد کننده استرس است. چون باعث افت عملکرد کاری فرد و افزایش احتمال خطا در انجام کار میشود و این باعث تعارض بین کارگر و کارفرما میشود.
از طرف دیگر افراد نوبت کار ممکن است مشکلات خانوادگی – اجتماعی متعددی داشته باشند و نوبت کاری باعث کم شدن رابطه فرد با خانواده خود میشود. مثلاً زمانهایی که خانواده بیدار هستند ممکن است فرد کارگر در استراحت باشد و شبها که افراد خانواده فرصت گفتگو و تعامل دارند وی درسر کار باشد. همچنین در جامعه نیز فرد نوبت کار ممکن است به مرور منزوی گردد و باعث ایجاد استرس در وی شود .
استرسورهای غیر شغلی (Non – Work Source):
شامل مواردی است که جدا از شغل افراد هستند مانند مشکلات خانوادگی و مسائل شخصی افراد. نکته مهم این است که جدا کردن این استرسورها از استرسورهای شغلی بسیار سخت است. زیرا به شدت به هم آمیخته اند و بر هم تاثیر میگذارند ؛ یعنی وقتی فرد در محیط کار مشکل داشته باشد، زندگی شخصی وی نیز دچار مشکل میگردد و این موضوع باعث تشدید استرس و افت کیفیت کاری وی خواهد شد و دوباره استرس وی تشدید شده و یک سیکل بسته خواهیم داشت .
بخش اول عوامل ایجاد کننده استرس را اینجا بخوانید
