کاهش اضطراب تحصیلی دانش آموز بر اساس قصه و تمثیل‌درمانی

محور تجربه: ارائه خدمات مشاوره ای و مددکاری به دانش‌آموزان

چکیده
اضطراب به عنوان بیماری قرن شناخته شده‌است. تجربه‌ گزارش شده مربوط به یکی از دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم دبیرستان فرزانگان در پاییز سال‌تحصیلی 1399-1398 است که به علت سطح اضطراب بالا، علائمی شبیه به اختلال کمبود توجه/ بیش‌فعالی داشت. از طریق مصاحبه با دانش‎آموز و والدینش و با استفاده از پرسشنامه‌ اضطراب بک و مقیاس کمبود توجّه / بیش‌فعالی کانرز بزرگسالان، متوجّه شدم که او دچار اضطراب تحصیلی‌ست و با استفاده از تکنیک شناختی - رفتاری (و به‌طور خاص، تمثیل‌درمانی) و برگزاری جلساتی با دبیران و خانواده او موفّق به مدیریت اضطراب در او گردیدم و در طول 12 جلسه، نمره اضطراب او از 38 به 11 کاهش پیدا کرد.

کلیدواژه‌ها: اختلال کمبود توجه/ بیش‌فعالی، اضطراب تحصیلی، تکنیک شناختی- رفتاری

مقدمه
اضطراب، حالتی مشخص با احساس کلّی بیم و نگرانی درباره‌ رخ دادن یک خطر احتمالی است که با برخی از نشانه‌های جسمانی همراه بوده و نشانگر فعّالیّت بسیار زیاد دستگاه عصبی خودکار می‌باشد (کلارک و بک ،2012 به نقل از رشید و همکاران، 1396). بر این اساس، اضطراب از پرداختن زیاد به آینده (وجود یک خطر) به‌وجود می‌آید. دو مشکل روان‌شناختی رایج که می‌توانند مانع کیفیت زندگی شوند و هر دو علائم منحصر به فرد خود را دارند، اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی(ADHD) و مشکل اضطراب است. با این حال، برخی از علائم، همپوشانی دارند و در بسیاری از موارد، فرد می‌تواند هر دو بیماری را داشته باشد. در حقیقت تقریباً نیمی از بزرگسالان مبتلا به ADHD نیز دارای اختلال اضطرابی هستند که می‌تواند تشخیص و درمان را پیچیده‌تر کند (بشرپور و حسنی،1399).

دو روش اصلی وجود دارد که می‌توان بین ADHD و اضطراب، تمایز قائل شد:
الف) شروع از دوره کودکی یا از دوره نوجوانی/ بزرگسالی ( ADHD از دوره کودکی و اضطراب از دوره نوجوانی/ بزرگسالی آغاز می‌شود).
ب) اضطراب می‌تواند بدون هیچ دلیل مشخصی ایجاد شود ولی ADHD حتماً به دنبال دلایل ژنتیکی و محیطی اتفاق می‌افتد (بشرپور و حسنی،1399).

از علائم ADHD، می‌توان به مشکل در تمرکز و اتمام کارها، تکانش گری، بیقراری، حرکت داشتن زیاد از حد، جنب و وول خوردن زیاد، پرحرفی و ... اشاره کرد و از علائم اضطراب، پرخوابی/ کم خوابی، پراشتهایی/ بی اشتهایی، مشکل در تمرکز، بیقراری و ... را برشمرد ( رشید و همکاران، 1396).

یکی از مداخلات مؤثر در این زمینه، رویکرد شناختی – رفتاری است و قصه و تمثیل در حیطه‌ شناخت‌درمانی، با تغییر نگرش‌ها و افکار باعث کاهش سطح اضطراب می‌شوند ( دیمیدجیان و همکاران، 2016).

قصه، چهار قلمرو از وجود انسان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند:
1. شناختی: توانایی قصه در انتقال دانش و کمک به فرایند حل مسئله.
2. عاطفی: قصه باعث پالایش عاطفی – هیجانی و امیدآفرینی می‌شود.
3. بین‌فردی: قصه از طریق این فکر که "من تنها نیستم، کسان دیگری نیز با مشکلی مثل من سروکار دارند." باعث ایجاد رابطه انسانی – اجتماعی افراد با یکدیگر می‌شود.
4. شخصی: قصه باعث بینش پیدا کردن در فرد می‌شود. زیرا فرد خودش و مسائل مبتلا به زندگیش را در روایت دیگران مشاهده می‌کند و درک بهتری از خود و مشکلش پیدا می‌کند (صاحبی، 1399).


اهمیّت و ضرورت
از ابتدای قرن جدید میلادی، بیماری‌های نوپدیدی از گروه کرونا به صورت دوره‌ای ظاهر شده‌اند که از جمله می‌توان به کرونا ( COVID-19) اشاره کرد. با توجه به وضعیت پاندمی بیماری که تقریباً تمام جنبه‌های مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی کشور را تحت‌تأثیر قرار داده بحث آثار روان‌شناختی این بیماری ( به خصوص اضطراب) بر سطوح مختلف جامعه اهمیت دارد ( نصیرزاده و همکاران، 1399).

بر این اساس، پرداختن به مسئله‌ اضطراب در گستره‌ کرونا در قالب تجربه‌ حرفه‌ای، امری ضروری و مهم می‌باشد. از طرف دیگر، قصه و تمثیل هم یکی از کهن‌ترین روش‌های انسان برای انتقال معرفت به نسل‌ها بوده است. تمثیل‌های پرمایه اساساً چارچوب‌های ادراکی شنونده را تغییر می‌دهند (صاحبی، 1399). از این روست که در اینجا از این روش در بهبود مراجع استفاده شده است.


پیشینه
رویکرد شناختی – رفتاری به عنوان یک روش ساختاریافته و فعّال در کاهش اضطراب به‌طور کلی، تأثیرگذار بوده‌است (دیمیدجیان و همکاران، 2016). ابوالقاسمی و همکارانش (1390) و تقی‌پور و همکارانش (1396)، در پژوهش خود در ارتباط با بررسی اثربخشی آموزش شناختی- رفتاری در دانش‌آموزان دارای اضطراب و به‌خصوص اضطراب امتحان، تأثیر این روش را در کاهش اضطراب تأیید کرده‌اند.

تمثیل‌درمانی به‌عنوان درمان موج سوم در درمان شناختی- رفتاری، در ارتباط با خودانعکاسی‌های قوی مراجعان قرار می‌گیرد و کاربردهای بالینی زیادی دارد (دیمیدجیان و همکاران، 2016). در پژوهش‌ آجرلو و همکاران (1395) که در ارتباط با نقش قصه‌درمانی در کاهش اضطراب و بهبود عادات خواب کودکان مبتلا به سرطان انجام شده‌است، تأثیر مثبت این روش را تأیید کرده‌اند.

موضوع تجربه
رؤیا. ج.، دانش آموز پایه دهم رشته ریاضی در دبیرستان فرزانگان می‌باشد که پرتحرّک و دچار کمبود تمرکز شدید در کلاس است. شکایت معلمان از او این‌است که نمی‌تواند برای مدّت کوتاهی در کلاس، آرام و با تمرکز بنشیند و یا سرش را روی میز می‌گذارد و یا با بغل‌دستی‌اش حرف می‌زند. آنها گاهی به حالت تمسخر و مزاح به وی تشخیص بیش فعالی می‌دادند. در خانه هم به شدّت راه می‌رود و بیقرار است.

پرداختن به مسئله
رؤیا را جهت دریافت شرح حال اولیه به اتاق مشاوره صدا زدم. از اینکه ناتوان در تمرکز کردن بر روی دروس بود، بسیار ناراضی و ناراحت می‌نمود و گفت:"دوست دارم بتونید کمکم کنید". از او سؤال‌های زیادی پرسیدم ( فرم شرح‌حال رؤیا در پیوست آمده‌است) و در آخر به او گفتم: از نظر جسمی مشکلی ندارد ؟ جواب داد : "اطلاع ندارم. تا به حال به این مسئله توجه نکرده‌ام". از او خواستم که در اولین فرصت، آزمایش جسمی خودش را برای من بیاورد. با توجّه به پاسخ‌هایش برای لحظه‌ای ذهنم درگیر ADHD بزرگسالی شد. دیدم بیشتر علائم این اختلال را دارد ولی صبر کردم تا به نتایج بیشتری از طرف خانواده‌ی او برسم. در جلسه بعدی، رؤیا به همراه آزمایشی که انجام داده بود مراجعه کرد. خودش بسیار متعجب به من گفت: "پرکاری تیروئید دارم". در مورد بیماری‌اش به او توضیحاتی دادم و گفتم باید حتما دارودرمانی را شروع کند و به او در مورد اینکه چه مواد غذایی را باید مصرف کند اطلاعاتی دادم. در جلسات بعدی، بیشتر به‌همراه پدرش می‌آمد و من سؤال‌های زیادی در مورد کودکیِ رؤیا ازاو پرسیدم. والدینش هم از وضعیت او بسیار نگران بودند. گرچه رؤیا بیشتر با پدرش احساس راحتی می‌کرد و در آغاز با مادر – که مدام درس خواندن را به او یادآوری می‌کرد- ارتباط خوبی نداشت.

گزارش تجربه ( روش کار)
در اینجا بود که ذهنم به سمت مشکل اضطرابی او رفت ولی برای اطمینان بیشتر، دو آزمون از او گرفتم. آزمون اضطراب بک و مقیاس ADHD کانرز بزرگسالان. در آزمون بک، نمره او "38" (شدید) و در آزمون کانرز،" 37" (متوسط رو به پایین) شد. از این رو، با توجه به توصیف پدر و مادر از دوره کودکی رؤیا و نمرات او در آزمون‌ها و توصیف‌های دیگر پدر به طور کلی، نتیجه گرفتم که مشکل اصلی رؤیا، اضطراب تحصیلی است. بر این اساس، از روش تمثیل‌درمانی ( کتاب دکتر علی صاحبی، 1399) و به‌طور کلی، روش شناختی – رفتاری برای بهبود اضطراب او استفاده کردم.

اقدامات صورت‌گرفته (مداخلات) اقدامات صورت‌گرفته در این مرحله را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
اقدامات معلّمان: با کسب اجازه از رؤیا به همه دبیرانش در مورد وضعیت او توضیحاتی دادم و آنها را در مورد ایجاد تغییراتی مثبت در رفتار رؤیا مطمئن کردم و قرار شد که اولاً او را در صندلی اوّل جلوی معلّم بنشانند و ثانیاً به او اجازه دهند بعد از هر 15 دقیقه به بیرون کلاس برود و بعد از 5 دقیقه برگردد. همگی موافقت کردند.

اقدامات خانواده:
1- تکالیف و درس خواندن او را به 30 دقیقه‌هایی تا آخر روز تقسیم کردم ولی پشت سر هم و متوالی نبود و از پدر خواستم که ناظر کار او باشد و از رؤیا هم خواستم که روزانه درس خواندن خود را تا حدّ امکان یادداشت کند (حتی 30 دقیقه در روز). (در پیوست آمده‌است).
2- از اعضای خانواده خواسته شد که در مورد درس خواندن اصلاَ به او تذکّر ندهند و مطمئن باشند که هرگاه درس خواندن را به او یادآوری کنند باعث فاصله گرفتن او از درس‌ها می‌شوند.

اقدامات فردی: در آغاز، نظر رؤیا در مورد داستان را پرسیدم. بسیار مایل بود. بر این اساس، بنا بر حالت‌های او شروع به تعریف یک تمثیل در هر جلسه کردم ( با بیان قلمرو تمثیل، زمینه‌سازی برایِ... و اثر مورد انتظار). از جمله تمثیل " باید خودت را تغییر دهی، تغییر دیگری امکان ندارد."، " ما مسئول خلق خود هستیم"،" لزوم میانه‌روی در زندگی" و .... (صاحبی، 1399). ( در پیوست آمده است). و در مورد هر یک از تمثیل‌ها به گفتگو می‌پرداختیم. سپس به او گفتم اگر در خانه زیاد راه می‌رود، این عامل را به‌عنوان مشکل نبیند تا بتواند آرام آرام رفعش کند. درس خواندن او باید در همان حالت که راه می‌رود انجام شود.

در این بخش، با رؤیا به‌مرور زمان در جلسات بعد تکالیف زیر را انجام دادم:
1- توضیح تکنیک الف (رویداد) ب ( فکر، باور) پ ( پیامد احساسی یا رفتاری) برای او.
2- تکنیک تنفس عمیق با شماره 478 : در هر موقعیّتی که اضطراب بر او غالب شد با 4 شماره، نفس را فرو ‌دهد، با 7 شماره، نگه داشته و در نهایت با 8 شماره، هوا را از ریه‌ها خارج کند.
3- یادداشت افکار اضطراب آور در هر هفته تحت عنوان پایش نگرانی‌ها (در پیوست آمده‌است.)
4- آموزش روش خودگویی مثبت، بررسی افکار و جایگزین کردن آنها با افکار آرامش‌بخش (در پیوست آمده‌است.)
5- مرور و تنظیم برنامه روزانه رؤیا

در برنامه اولیه‌اش مشاهده کردم که در برخی اوقات روز، مشغول مطالعه‌ رمان و یا مشاهده فیلم‌های خارجی است. در موردش با هم صحبت کردیم و نتیجه بر این شد که فیلم را به عنوان یک عامل تشویقی بعد از مطالعه درس‌ها و در آخر شب قرار دهد. در هفته‌های اوّل انجام آن برایش دشوار بود ولی اندک اندک به انجام آن عادت کرد.


بحث و نتیجه گیری
در جلسات اوّلیّه، رؤیا تصوّر می‌کرد که مشکل بسیار بدی دارد و اینکه دیگر رفع‌شدنی نیست اما او را متقاعد کردم که اینگونه نیست فقط نیاز به پشتکار برای انجام تکالیف دارد. البته پرکاری تیروئید هم مشکل اضطراب او را چندین برابر می‌کرد. به همین دلیل انجام دارودرمانی و آزمایش های ماهانه او را چک می‌کردم. کم کم با مصرف دارو و انجام تکنیک‌های آرامش‌بخش فکری و رفتاری از جمله تعریف داستان که به او می‌دادم توانست بر کنترل اضطرابش فائق آید. حال به این نتیجه رسیده بود که مشکلش قابل تغییر است فقط به تلاش خود او نیازمند است.

ناگفته نماند که دبیران هم کمک زیادی به ما کردند و این امر، به ارتباط بهتر با رؤیا انجامید. در خانه هم در آغاز، مادر بسیار مقاومت می‌کرد که مشکل رؤیا حل‌شدنی نیست و از آمدن به مدرسه اجتناب می‌کرد اما اندک اندک خودش متمایل شد که پیگیر وضعیت رؤیا شود و اقداماتی انجام دهد که بسیار در حالِ رؤیا اثرگذار بود. در طول این 12 جلسه، وضعیت رؤیا بسیار تغییر کرد و توانست بر اضطرابش غلبه کند. راه رفتنش بسیار کمتر شده بود و با علاقه درس می‌خواند و در کلاس می‌توانست تمرکز بیشتری داشته باشد.

در جلسات آخر، دبیران رضایت خود را از رؤیا ابراز کردند. والدین و رؤیا بسیار خرسند بودند و نمره آزمون اضطراب بک در او به 11 (خفیف) کاهش پیدا کرد. بر این اساس، جلسات را به اتمام رساندیم و قرار شد که ما ماهانه یکبار همدیگر را ملاقات کنیم.

پیشنهادها
در مدیریت هر مشکلی که برای دانش آموز پیش می‌آید باید به سه عامل دقت کرد: مدرسه، خانه، شخص.
به نظر نگارنده، خانه، مهم‌ترین فضای دریافت آرامش و یا اضطراب است. اگر بتوانیم هر سه را کنترل کنیم می‌توانیم به بهبود شخص کمک شایانی نماییم. ولی مادامی که ما فقط روی یک عامل متمرکز شده و بتوانیم برای آن جنبه، راهکارها را عملی کنیم، قادر خواهیم بود به صورت موقّتی آن مشکل را برطرف کنیم.


پیشنهاد می‌شود:
1- به امر تشخیص‌گذاری در مشاوره به‌عنوان گام اوّل در جهت درمان، توجّه کافی و لازم شود. بنابر‌این، مشاوران مدارس باید سطح مطالعه بالینی خود را افزایش داده تا از تشخیص اشتباه جلوگیری کنند.
2- برای دبیران، کارگاه‌های آموزشیِ مبتنی بر تمثیل‌درمانی در جهت ارتباط بهتر با دانش‌آموزان‌شان گذاشته شود و برای خانواده‌ها هم جلسات آموزشی در رویارویی با اضطراب فرزندان برگزار شود.



نویسنده: مریم عبدالهی مقدم، دکترای روانشناسی تربیتی -مشاور مدارس استان لرستان- خرم آباد ناحیه یک


منابع:
- آجورلو، مریم؛ برقی، زیبا؛ و علی‌اکبری، مهناز. (1395). تأثیر قصه‌درمانی بر کاهش اضطراب و بهبود عادات خواب کودکان مبتلا به سرطان تحت شیمی‌درمانی. فصلنامه روانشناسی سلامت، 18.

- ابوالقاسمی، عباس؛ بیگی، پروین؛ و نریمانی، محمد. (1390). بررسی اثربخشی دو روش آموزش شناختی – رفتاری و مهارت‌های تنظیم هیجان بر خودکارآمدی و سازگاری تحصیلی دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان. فصلنامه روانشناس تربیتی سال هفتم، 22.

- بشرپور، سجاد؛ و حسنی جبدرقی، یوسف. (1399). ارتباط تحمل آشفتگی، سرگردانی ذهن، کمیت و کیفیت خواب با شدت نشانه‌های بیش‌فعالی – کمبودتوجه در بزرگسالان. نشریه اندیشه و رفتار در روانشناسی بالینی، 56 (14)، 82 – 71.

- تقی‌پور، حسینعلی؛ غفاری، محمد؛ سام دلیری، افسانه؛ فرضی، فرزانه. (1396). اثربخشی آموزش شناختی- رفتاری بر کاهش اضطراب و سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان. فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، 25(6).

- رشید، خسرو؛ عبداللهی‌مقدم، مریم؛ و حسنوند، فضل‌اله. (1396). راهنمای عملی و خودآموز تشخیص و درمان اختلال‌های اضطرابی. تهران: رشد فرهنگ- چاپ اول.

- صاحبی، علی. قصه‌درمانی (گستره تربیتی و درمانی تمثیل). (1399). تهران: نشر ارجمند. چاپ پنجم.
- نصیرزاده، مصطفی؛ آخوندی، مریم؛ جمالی‌زاده، احمد؛ و خرم‌نیا، سعید. ( 1399). بررسی وضعیت استرس، اضطراب، افسردگی و تاب‌آوری ناشی از شیوع بیماری کرونا در سال 1399. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، 19، 898-889.

-Dimidjian, S., Arch, J., Felder, J.N., & Segal, Z.(2016).Considering meta – analysis, meaning, and metaphor: a systematic review and critical examination of " Third Wave" cognitive and behavioral therapies. Behavior therapy, 47(6), 886-
905.