مقابله با آسیب ها و مخاطرات فضای مجازی در دانش آموزان

چکیده
امروزه گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات با توجه به شیوع ویروس کرونا به گونه ای است که در هر کجای زندگی انسان، جلوه های حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات به چشم می خورد. اینترنت و سرویس های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابراز مفیدی برای کسب و تبادل اطلاعات است اما می تواند مخرب نیز باشد. هدف از اجرای این طرح، کـشف ابداع و تبیین توصیه ها و سیاست هایی مؤثر، برای کاهش پیامدهای نامطلوب فضای مجازی و بهره گیری شایسته از فرصت های پدیـد آمـده از فـضای مجازی در دوران کرونا است.

فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی اسـت با اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، به خوبی توانسته در زندگی مردم در سنین مختلف جا باز کند. مردم از گـروه هـای اجـتماعی متفاوت در فضای مجازی گردهم آمده اند و بدون محدودیت هر لحظه در هـر کـجا که باشند میتواند با هر نقطه ای از جهان که بخواهند ارتباط برقرار کند و این امر به مـرور مـیزان کـنترل خانواده ها و مدارس آموخته های نسل جدید و نیز کیفیت و جهت گیری های آموزشی و تـربیتی خـانواده هـا، مدارس و جامعه را متأثر ساخته است. اینترنت و سرویس های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابزار مفیدی برای کسب و تـبادل اطـلاعات است اما میتواند مخرب نیز باشد، به بیان دیگر، اینترنت ابزار قدرتمندی اسـت کـه هـم میتواند باعث فساد گردد و هم ابزار آموزش و تعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان را فـراهم آورد.(هم تهدید و هم فرصت)

در نـتیجه بررسی مسائل مربوط به این شبکه ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه ریـزی دقـیق تـوسط مسئولان و اولیا مدارس و نیز والدین ضروری است. این طرح با هدف بررسی آسیب های و مخاطرات فضای مجازی در دانش آموزان دبیرستان دخترانه عفت و راهکار های بهبود و حذف این آسیب ها طراحی و اجرا شد که نتایج مثمر ثمر و موفقیت آمیزی به همراه داشت.

کلید واژه: فضای مجازی، دانش آموزان،کرونا، آسیب ها

مقدمه
ظهور پاندمی کووید 19 سبب افزایش میزان استفاده از فضای مجازی در میان همه گروه‌های سنی از جمله نوجوانان شده است، این وضعیت در شرایطی رخ داده است که همه نوجوانان دانش و مهارت لازم برای حفظ امنیت خود در اینترنت را ندارند. حضور دانش آموزان در فضای مجازی به‌ واسطه لزوم ورود به سامانه شاد برای تحصیل مجازی در شرایط کرونایی و آسیب‌هایی که این فضا دانش آموزان را تهدید می‌کند، چالش جدی است که این روزها خانواده‌ها را درگیر کرده است. سوءاستفاده‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، جنسی، الگوبرداری اشتباه خانواده‌ها مخصوصا فرزندان که از فضای مجازی بسیار تاثیرپذیر هستند، رفتارهای غیراخلاقی خشونت‌آمیز، آسیب‌های جسمی مثل چشم‌درد و گردن درد، آسیب‌های روانی مثل کاهش تمرکز و تیک‌های عصبی از جمله اثرات و خطرات فضای مجازی است.

استفاده از فضای مجازی توسط دانش آموزان، تامین امنیت آنها و دور نگه داشتنشان از آسیب‌های فضای مجازی به عنوان دغدغه‌ پیش از کرونا وجود داشت و پس از کرونا برجسته شد. پاندمی کووید 19 نشان داد که آشنایی با اینترنت نیاز دانش آموزان برای «زندگی دیجیتال» (Digital Life) و حیات کنونی آنها است. لازم است در این مسیر نگرش‌های مربوط به حذف فضای مجازی را کنار گذاشت، چرا که دنیای بدون خطر ممکن نیست و دانش آموزان باید یاد بگیرند که آمادگی مخاطرات را داشته باشند و تا آنجا که ممکن است عواقب آن را برطرف سازند (صادقیان, 1384). همچنین ضروری است میان ارزیابی خطر و ارزیابی مزایای اینترنت تجزیه و تحلیل درستی داشت، اگر نوجوان بخواهد از آسیب جلوگیری کند، باید تقریبا از تمام فعالیت‌های آنلاین خودداری کند، با توجه به وضعیت کنونی حال که حذف رسانه های دیجیتال دانش آموزان و شاید محدودسازی زیاد آن ممکن نیست، باید به تغییر رویکردها و راهکارهای بهبود آن اندیشید. هر چند کسی منکر مزایا و ضرورت آموزش مجازی به‌خصوص در شرایط کرونایی کنونی نیست، ولی باید پذیرفت هر فناوری با فراهم کردن مزایایی، چالش‌هایی نیز به دنبال دارد که فضای مجازی مستثنی از این قاعده نمی‌باشد.

طرح مسئله
از ابتدای سال جدید تحصیلی و حضور در مدرسه به عنوان مشاور متوجه اهمیت موضوع اسیب های فضای مجازی در میان دانش آموزان شدم. فضای مجازی از یک‌سو فرصت مفیدی برای دانش آموزان به وجود آورده که وقت خود را صرف یادگیری کرده و از سایر فعالیت‌های کاذب و غیرمفید دوری کنند، از سوی دیگر به دلیل ماهیت خود چالش‌های بسیاری پیش روی دانش آموزان و والدینشان قرار داده است.

طی تماس هایی که با خانواده ها جهت مشاوره و راهنمایی داشتم اکثرا نگرانی بسیار زیادی برای استفاده فرزندانشان از گوشی و تبلت داشتند و به دلیل عدم آشنایی با فضای مجازی عملا نمی توانستند نظارتی بر کار آنها داشته باشند. همچنین در طی جلساتی که با دبیران برگزار شد متوجه سهل انگاری دانش آموزان در انجام تکالیف و پرداختن به امور غیر درسی در گروه های کلاسی شدم. بنابراین طی مشورتی که با مدیر دبیرستان و سایر همکاران انجام شد تصمیم بر یافتن راهی برای حل این چالش جهت به حداقل رساندن آسیب ها و مخاطرات گرفته شد.


اهمیت و ضرورت مسئله
در حال حاضر که به دلیل شیوع ویروس کرونا، کلاس‌های درس به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود، اعمال قانون و محدودیت در استفاده دانش آموزان از گوشی تلفن همراه و تبلت برای جلوگیری از آسیب‌های فضای مجازی ضروری است. والدین و اولیای مدرسه باید به‌جای ممنوع کردن کار با اینترنت، آموزش‌های لازم را در استفاده از اینترنت به فرزندان و دانش آموزانشان بیاموزند و نظارت جدی بر روند استفاده آنها از این فضا داشته باشند تا علاوه بر حداقل رساندن آسیب‌های روانی، از آسیب‌های جسمی و چاقی که ممکن است به دلیل بی‌تحرکی ناشی از استفاده بیش از حد از گوشی همراه یا کامپیوتر بر دانش آموزان وارد شود، جلوگیری کنند. مخاطبان و کاربران نوجوان به دلیل سطح پایین‌تر ادراک شناختی بیشتر در معرض مخاطرات و تهدیدات فضای مجازی بوده و با اولویت ویژه مشمول آموزش خود مراقبتی در فضای مجازی می‌باشند (اکبری,1390).

شرایط کنونی نیازمند حضور جدی و همراهی والدین در بحث خود مراقبتی می‌باشد و انتظار می رود والدین در کنار نظارت و همکاری در مباحث آموزش علمی فرزندان اهتمام جدی در بحث سلامت بخصوص سلامت روان دانش آموزان داشته باشند. عدم نظارت بر فعالیت آنلاین دانش آموزان می‌تواند تبعات جبران ناپذیری برای فرزندان و خانواده در پی داشته باشد.

همان طور که گفته شد، با توجه به شرایط کنونی و استفاده گریز ناپذیر از فضای مجازی و همچنین تغییر سریع فناوری و اضافه شدن امکانات و خدمات جدید در بستر فضای مجازی، والدین باید خود را با این فضا بیش‌از پیش مأنوس کنند و آموزش‌های لازم را در این حوزه ببینند،. مدرسه نیز به‌دلیل کارکردهای مهم آموزشی و تربیتی و جایگاهی که در بین نوجوانان دارد، نقش مهمی را در زمینه ارتقای ‌توانمندی‌ نوجوانان و مراقبت از آن‌ها در برابر آسیب‌های فضای مجازی، بر عهده دارد با توجه به مطالب گفته شده اهمیت آشنایی با آسیب ها و مخاطرات فضای مجازی در دانش آموزان مشخص میشود. این تجربه تربیتی با همکاری مدیر آموزشگاه و تمامی همکاران دبیرستان دخترانه عفت نیمروز در سال تحصیلی 99-1400 اخذ شده است.


اهداف کلی و اختصاصی
الف: هدف کلی آشنایی دانش آموزان با آسیب های و مخاطرات فضای مجازی
ب: اهداف اختصاصی:
 پیشگیری از آسیب های روانی اعتیاد به اینترنت
 آموزش «مهارت‌های زندگی» و «خودمراقبتی» به دانش آموزان جهت جلوگیری از آسیب های مجازی
 آموزش استفاده صحیح و مناسب از فضای مجازی
 تقویت ارتباط سالم و موثر والدین با نوجوان جهت پیشگیری از انواع آسیب‌ها.
 اصلاح رفتار والدین به عنوان مهم ترین الگو برای نوجوانان.
 افزایش دانش والدین درباره فضای مجازی جهت کنترل دانش آموزان در فضای مجازی

رفتار مشاهده شده قبل از اجرای طرح
 استفاده بیش از حد از شبکه های اجتماعی فضای مجازی
 عدم توجه و جدیت در انجام تکالیف در زمان مقرر
 عدم نظارت والدین بر استفاده فرزندانشان از فضای مجازی
 بی تحرکی و مشکلات جسمی در پی استفاده بیش از حد از گوشی و تبلت


گزارش تجربه
در ابتدا مشکل مورد بحث یعنی آسیب های و مخاطرات فضای مجازی در دانش آموزان را با مدیر و معاونین مطرح کردم و با توجه به اهمیت موضوع جلسات متعددی با حضور دبیران و نماینده اولیا با توجه به شرایط کرونا برگزار گردید و تصمیم بر ایجاد گروهی در فضای مجازی با حضور تمامی والدین و دبیران جهت آموزش و آشنایی والدین با این موضوع و یافتن راهی جهت حل این مشکل در دانش آموزان شدیم. در این گروه مطالب مفیدی جهت افزایش دانش والدین و راهکارهایی برای حل مشکلات ایجاد شده در دوران قرنطینه فرار داده شد.

گزارش تجربه:
اقدامات انجام شده جهت پیشگیری و رفع آسیب های فضای مجازی در دانش آموزان
برگزاری جلسات آگاهی بخشی والدین: از آنجا که ارتباط سالم و موثر والدین با نوجوان، کلید پیشگیری از انواع آسیب‌هاست، هدف از این جلسات آموزش به والدین جهت افزایش سواد رسانه ای، آشنایی با مخاطرات فضای مجازی, لزوم نظارت مداوم بر روند پیشرفت تحصیلی فرزندشان و ارتباط نزدیکتر با مدرسه بود.

همچنین در این جلسات علائم و نشانه‌های هشداردهنده در مورد خطرپذیری نوجوانان به والدین آموزش داده شد.(عکس زیر)

برقراری تماس تلفنی با دانش آموزان در قالب طرح همدل: این اقدام باعث تقویت ارتباط نزدیک دانش آموزان با مدرسه و مشاور جهت در میان گذاشتن آسیب های احتمالی استفاده مداوم از فضای مجازی شده است.

تولید محتوای الکترونیکی: سعی کردم تا با ساخت محتوا های الکترونیکی جذاب و آموزنده و ارسال به گروه های کلاسی, دانش آموزان را با مهارت های خود مراقبتی و مهارت های زندگی آشنا کنم. در این محتوا ها که در بازه های زمانی کوتاه و به طور مداوم تولید و ارسال شد به طور مستقیم و غیر مستقیم دانش آموزان را با آسیب هایی که ممکن است در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی به آن دچار شوند آشنا کنم.(پیوست زیر)
 

برگزاری کارگاه های آموزشی: برگزاری کارگاه هایی با موضوعات سواد رسانه‌ای (توانایی انتخاب رسانه‌های مناسب و نیز تجزیه‌وتحلیل محتوای رسانه‌ها؛ از قبیل بازی‌ها، انیمیشن‌ها، فضاهای مجازی و...), تاثیرات رسانه‌ها و تبلیغات بر تصمیم‌گیری‌ها , گرایش به سبک‌های زندگی نابهنجار و افزایش آگاهی در این موارد, شیوه‌های تقویت عزت‌نفس و اعتماد به خود و همچنین تقویت، تعمیق و تحکیم مبانی و گرایش‌های دینی دانش‌آموزان، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سبک زندگی دینی می‌تواند موجب محافظت از نوجوانان در برابر رفتارهای پرخطر در فضای مجازی شود.

گفت و گو صمیمانه در گروه اختصاصی دانش آموزان و مشاور: در ابتدای سال تحصیلی در فضای مجازی شاد گروهی که تنها دانش آموزان و مشاور و مربی پرورشی حضور داشتند ایجاد کردم هدف از ایجاد این گروه سعی در ایجاد محیطی صمیمی به دور از درس و نمره جهت ایجاد محیطی شاد و گفت و گو صمیمانه و دوستانه و بیان مشکلات بود. در این گروه دانش‌آموزان را به فعالیت‌های ورزشی و هنری تشویق کردم. محیط و جو صمیمانه‌ای که ایجاد شده است به تاب‌آوری دانش‌آموزان در برابر رویدادهای مخاطره‌آمیز کمک می‌کند.

برگزاری جلسات هم اندیشی با دبیران: به طور حتم دبیران به دلیل رابطه نزدیکتری که با دانش آموزان و روند تحصیل آنها دارند در زمان کمتری متوجه وجود تغییرات در روند تحصیلی و حضور و غیاب دانش آموزان خواهند شد. این جلسات با هدف به اشتراک گذاری مشکلات و چالش ها در کلاس های درس مجازی و شناسایی دانش آموزان نیازمند مشاوره برگزار شد.

راهکارها
آموزش به والدین به سبب نقش مهمی که در جلوگیری از آسیب ها ومخاطرات فضای مجازی در فرزندانشان دارند:
استفاده دانش‌آموزان از فضای مجازی برای دریافت مطالب آموزشی و درسی از مزایا و فرصت‌های این فضا است والدین برای ایمنی از مخاطرات موجود در فضای مجازی در قدم اول سعی کنند سطح معلومات خود از فضای مجازی را بالا برده و خطرات این فضا را بشناسند و متناسب با این خطرات آموزش‌های لازم را به فرزندان خود بدهند. همچنین حفظ حریم خصوصی خود و دیگران، عدم ارتباط با افراد بیگانه در فضای مجازی، عدم ارسال اطلاعات شخصی و هویتی برای افراد ناشناس، عدم بازکردن لینک‌های مشکوک، خودداری از اعتماد به افرادی که هنوز هویت آنها برای ما احراز نشده و پرهیز از دوست‌یابی اینترنتی، همگی از موضوعاتی هستند که به والدین آموزش داده و هشدارهای لازم در این خصوص به آن ها گوشزد شد.

والدین باید محدودیت زمانی برای استفاده گوشی و تبلت به منظور فعالیت در فضای مجازی در نظر بگیرند و سعی کنند هنگام استفاده از دستگاه های هوشمند توسط کودکان و نوجوانان در کنار آنها حضور داشته باشند زیرا همراه و همگام بودن با فرزندان برای فعالیت در فضای مجازی و نظارت بر فعالیت آنها برای کاهش تهدیدات و آسیب های فضای مجازی و همچنین اعتیاد به فضای مجازی از وظایف والدین است.

آگاه سازی دانش آموزان از مخاطرات استفاده ناصحیح از فضای مجازی: اگر دانش آموزان ما از خطرات و آسیب‌های فضای مجازی آگاه باشد، «حریم خصوصی» را بشناسند و مجهز به مهارت‌هایی از قبیل تصمیم‌گیری، حل مساله و مهارت «نه گفتن» باشند، در مقابل بسیاری از خطرات فضای مجازی ایمن خواهند بود.

برای محافظت از دانش آموزان در برابر مخاطرات فضای مجازی در ابتدا باید مهارت‌های خودمراقبتی را به‌ آن‌ها آموزش دهیم، خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند بشناسیم، عوامل مخاطره‌آمیز و تهدیدکننده آن‌ها را کنترل کنیم و کاهش بدهیم،زمینه‌های بهداشت و سلامت روان آن‌ها را تقویت کنیم و در نهایت تاب‌آوری آن‌ها در رویدادهای ناگوار و شرایط مخاطره‌آمیز، افزایش دهیم(یاری¬زاده و بهلولی1395).

اولیا مدرسه می‌تواند با تقویت پیوند عاطفی و روانی مدرسه و دانش‌آموزان، شناسایی عوامل و فضاهای مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه و پیرامون و توانمند سازی دانش‌آموزانی که در معرض خطر هستند زمینه نشاط و شادابی در مدرسه را برای دانش‌آموزان فراهم کنند و آگاهی و نگرش دانش‌آموزان در مورد رفتارهای پرخطر را افزایش دهند.

نتیجه گیری:
آسیب های فضای مجازی در زمینه تحصیل دانش آموزان را می توان با افزایش سواد رسانه ای و مدیریت صحیح آن، به ابزاری برای مطالعه و پیشرفت علمی دانش آموزان تبدیل کرد. فضای مجازی یک ابزار ارتباطی است که نیاز به بروشور و راهنمای استفاده دارد و در صورت بررسی تمام موارد مفید و مضر آن، می توان کارکردهای مثبت این فضا را برجسته کرد.محیط مدرسه، به‌دلیل کارکردهای مهم آموزشی و تربیتی و جایگاهی که در بین نوجوانان دارد، نقش مهمی را در زمینه افزایش ‌توانمندی‌ دانش آموزان و مراقبت از آن‌ها در برابر آسیب‌های اجتماعی، بر عهده دارد.

نتایج بدست آمده از اجرای طرح در دبیرستان دخترانه عفت نیمروز:
 استفاده دقیق، درست و هدفمند از فضای مجازی در بین دانش آموزان
 آگاهی والدین از مخاطرات فضای مجازی و نظارت دقیقتر بر فرزندانشان
 افزایش پیوند عاطفی میان دانش آموزان و مدرسه
 پیشرفت تحصیلی در میان دانش آموزان دبیرستان به نسبت قبل از اجرای طرح
 تقویت روحیه شادابی و نشاط و دوری از انزوا طلبی به سبب استفاده بی رویه از فضای مجازی
 ایجاد نگرش امید به آینده و تاب آوری و آشنایی با مهارت های زندگی سالم

پیشنهاد به اولیا
• والدین در بروزرسانی دانش خود در رابطه با فضای مجازی پویاتر باشند.
• در رفتار خود نسبت به استفاده از گوشی تلفن همراه و حضور در فضای مجازی به دقت عمل کنند و به فرزندانشان هم آموزش‌های لازم را بدهند تا از سنین پایین این رفتارهای درست به صورت عادت در آن‌ها نهادینه شود.

پیشنهاد به آموزش و پرورش
• آموزش استفاده صحیح از فضای مجازی برای دانش آموزان از طریق برگزاری کارگاه ها و همچنین تولیدات محتوای سودمند
• در اختیار گذاشتن سیم کارت های دانش آموزی جهت استفاده صحیح و فیلترنگ های ایمن
• اختصاص دادن درسی با عنوان آشنایی با مخاطرات فضای مجازی جهت آشنایی هرچه بیشتر دانش آموزان با این فضا پیشنهاد به مشاوران و مربیان پرورشی
• ایجاد رابطه صمیمی و نزدیک با دانش آموزان جهت در میان گذاشتن مشکلات احتمالی
• کمک گرفتن از همیاران مشاور به سبب آشنایی بیشتر با چالش ها و مخاطرات دانش آموزان

منابع:
اکبری، ابوالقاسم، اکبری، مینا، آسیب شناسی اجتماعی: انتشارات رشد توسعه، 1390
صادقیان، عفت؛ «تاثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان». تهران: مـجله الکـترونیکی نما، شماره 4، 1384.
یاری زاده، محمد و بهلولی، علی و احمدوند، فاطمه و خورشیدی، محمد،1395،فضای مجازی و اثر آسیب آن در خانواده ها،کنفرانس بین المللی مدیریت و حسابداری،تهران