نقش «کتاب درسی» در یادگیری دانش‌آموزان در مناطق کم برخوردار
با پیشرفت دانش و معرفت بشری که به‌طور دائم رو به گسترش است، آموزش در حال تبدیل‌شدن به یکی از پرزحمت‌ترین حرفه‌های جامعه امروز است؛ اگر مشکلی دیگر هم به این پدیده اضافه شود، اوج سختی آموزش بیشتر خود را نشان می‌دهد، مشکلاتی مثل:
- محروم و کم‌برخورداربودن منطقه که زیرساخت مناسب ندارد و در آن تنها منبع آموزش کتاب درسی است.
- شرایط ویژه و خاص که به اجبار، مدرسه‌ها تعطیل و دانش‌آموز از وجود حضوری معلم و محیط مدرسه محروم شود.
علیرضا عسکری، دکترای زبان و ادبیات فارسی در شماره هفتم دوره هفدهم مجله «رشد مدرسه فردا»، در این باره نوشته است: با توجه به اینکه آموزش در مدرسه‌های فعلی ایران اسلامی بر اساس چهار محور «کتاب، معلم، دانش‌آموز و مدرسه» استوار است، با به وجود آمدن شرایط ویژه، دانش‌آموز در عمل دو محور از چهار محور (معلم و مدرسه) را از دست می‌دهد و خود می‌ماند و کتاب‌هایش.
در مناطق محروم مشکلات بیشتر هم هست، زیرا امکانات امروزی و فناوری هم یا کم است یا اگر هم باشد، وضعیت زندگی خانواده‌ها طوری است که برای اکثر قریب به اتفاق، بهره‌برداری از این امکانات مقدور نیست که مهمترین آن دو مورد زیر است:
- ناتوانی مالی و اقتصادی برای تهیه تجهیزات
- ناتوانی در استفاده بهینه از فناوری‌های نوپدید
بنابراین، کتاب‌های درسی تنها و تنها منبعی است که دانش‌آموز باید آموزش خود را سامان دهد و بتواند طبق بودجه‌بندی نظام رسمی آموزش‌وپرورش خود را برای ارزیابی پایان سال آماده کند. زیرا دانش‌آموز ملزم به یادگیری آن‌هاست.
با توجه و ژرف‌نگری به موارد گفته شده، انتظار می‌رود کارشناسان و نویسندگان کتاب‌های درسی با توجه بیشتری به تدوین کتاب‌های درسی بپردازند. دو ویژگی از ویژگی‌های مهمی که کتاب‌های درسی را جذاب می‌کنند، عبارتند از قالب یا شکل ظاهر و محتوا.
قالب کتاب های درسی
تدوین جامع و متناسب با معیارهای اساسی و هویتی و دینی و مورد نیاز فراگیرندگان و دانش‌آموزان را قالب یا فرم می‌گویند. انتخاب قالب مناسب برای چاپ کتاب به طراحی نقشه یک خانه شباهت زیادی دارد. برای این منظور، مهمترین نکاتی که باید مدنظر باشند، عبارت‌اند از:
- توجه به زبان کتاب و گویش مناسب
- به‌کارگیری قطع مناسب
- استفاده از عکس‌ها و نقاشی‌های با کیفیت و توجه و دقت به اعتقاد مردم به فرهنگ دینی و ملی
- فصل‌بندی و فونت مناسب و زیبا
- حجم کتاب و نوع کاغذ و صفحه‌بندی
محتوای کتاب های درسی
از آنجا که کتاب‌های درسی همواره در دسترس و در معرض قضاوت هستند، به یکی از حساس‌ترین عملکردهای نظام رسمی کشور تبدیل شده‌اند. بنابراین، محتوای کتاب آموزشی باید بتواند به تسهیل و عمق‌بخشی و تحکیم یادگیری کمک کند. باید ویژگی‌های آن بر نظام تربیتی جمهوری اسلامی، از جمله آگاهی‌بخشی به دانش‌آموز برای شناساندن ارزش‌ها، میراث فرهنگی ملت و ارتقای توانمندی لازم برای حفظ عوامل، عناصر و فرهنگ ملی منطبق باشد.
یکی از نقاط قوت هویت ایرانی، ایمان مذهبی و دینی است که باید در تعیین وضعیت عملکرد دانش‌آموز در ساحت تربیت دینی و اخلاقی گنجانده شود.
همچنین، کتاب باید طوری باشد که وقتی دانش‌آموز خودش آن را مطالعه میکند، کثرت مفاهیم و محتوای آموزشی و نحوه سازمان‌دهی محتوا به‌گونه‌ای برایش مناسب و قابل درک باشد که شرایط پرورش تفکر و خلاقیت و تأثیرگذاری او در آینده فراهم شود.
خوشبختانه در سال‌های اخیر محتواهای کتاب‌های درسی از حالت انفعالی به فعال تغییر کردند و با تمرین‌هایی مانند کار در کلاس و مانند آن، بعد جدیدی از هماهنگی در کتاب‌ها ایجاد شد؛ به‌طوری‌که اکثر فعالیت‌ها بر عهده دانش‌آموز هستند.
چه باید کرد؟
۱. ایجاد انگیزه برای دانش‌آموز و بیان طرز استفاده صحیح از کتاب‌های درسی
۲. فراهم‌کردن کتاب‌های کمک آموزشی مناسب برای پرکردن جاهای خالی نبود واقعی معلم در کلاس
۳. فراهم‌کردن زمینه در روستا و محله، تا دانش‌آموزان هم‌کلاس کتاب‌ها را در گروه مطالعه و بررسی کنند
۴. آموزش یادداشت‌برداری منظم و مرتب
۵. توصیه به نوشتن تمرین‌ها در دفترچه یا در محلی که کتاب تعیین کرده است
۶. آموزش نحوه خلاصه‌کردن یک متن یا یک درس یا فکری که درباره یک طرح میشود
۷. طرح سؤال توسط خود دانش‌آموز درباره مطالب خوانده‌شده
۸. تشویق دانش‌آموز برای نوشتن گزارش انتقادی از مطالب کتاب
۹. یادگیری بر اساس خودانگیزی (ارزشیابی بر اساس توانایی و کاربرد)
۱۰. ارائه سیر مطالعاتی و تنظیم بودجه‌بندی آن‌ها از طرف مدرسه
۱۱. آموزش یادگیری بر اساس الگوی آموزش انفرادی به دانش‌آموز (دانش‌آموز با اتکا به توانایی خود روش حل مسئله و یادگیری را بیاموزد).
- محروم و کم‌برخورداربودن منطقه که زیرساخت مناسب ندارد و در آن تنها منبع آموزش کتاب درسی است.
- شرایط ویژه و خاص که به اجبار، مدرسه‌ها تعطیل و دانش‌آموز از وجود حضوری معلم و محیط مدرسه محروم شود.
علیرضا عسکری، دکترای زبان و ادبیات فارسی در شماره هفتم دوره هفدهم مجله «رشد مدرسه فردا»، در این باره نوشته است: با توجه به اینکه آموزش در مدرسه‌های فعلی ایران اسلامی بر اساس چهار محور «کتاب، معلم، دانش‌آموز و مدرسه» استوار است، با به وجود آمدن شرایط ویژه، دانش‌آموز در عمل دو محور از چهار محور (معلم و مدرسه) را از دست می‌دهد و خود می‌ماند و کتاب‌هایش.
در مناطق محروم مشکلات بیشتر هم هست، زیرا امکانات امروزی و فناوری هم یا کم است یا اگر هم باشد، وضعیت زندگی خانواده‌ها طوری است که برای اکثر قریب به اتفاق، بهره‌برداری از این امکانات مقدور نیست که مهمترین آن دو مورد زیر است:
- ناتوانی مالی و اقتصادی برای تهیه تجهیزات
- ناتوانی در استفاده بهینه از فناوری‌های نوپدید
بنابراین، کتاب‌های درسی تنها و تنها منبعی است که دانش‌آموز باید آموزش خود را سامان دهد و بتواند طبق بودجه‌بندی نظام رسمی آموزش‌وپرورش خود را برای ارزیابی پایان سال آماده کند. زیرا دانش‌آموز ملزم به یادگیری آن‌هاست.
با توجه و ژرف‌نگری به موارد گفته شده، انتظار می‌رود کارشناسان و نویسندگان کتاب‌های درسی با توجه بیشتری به تدوین کتاب‌های درسی بپردازند. دو ویژگی از ویژگی‌های مهمی که کتاب‌های درسی را جذاب می‌کنند، عبارتند از قالب یا شکل ظاهر و محتوا.
قالب کتاب های درسی
تدوین جامع و متناسب با معیارهای اساسی و هویتی و دینی و مورد نیاز فراگیرندگان و دانش‌آموزان را قالب یا فرم می‌گویند. انتخاب قالب مناسب برای چاپ کتاب به طراحی نقشه یک خانه شباهت زیادی دارد. برای این منظور، مهمترین نکاتی که باید مدنظر باشند، عبارت‌اند از:
- توجه به زبان کتاب و گویش مناسب
- به‌کارگیری قطع مناسب
- استفاده از عکس‌ها و نقاشی‌های با کیفیت و توجه و دقت به اعتقاد مردم به فرهنگ دینی و ملی
- فصل‌بندی و فونت مناسب و زیبا
- حجم کتاب و نوع کاغذ و صفحه‌بندی
محتوای کتاب های درسی
از آنجا که کتاب‌های درسی همواره در دسترس و در معرض قضاوت هستند، به یکی از حساس‌ترین عملکردهای نظام رسمی کشور تبدیل شده‌اند. بنابراین، محتوای کتاب آموزشی باید بتواند به تسهیل و عمق‌بخشی و تحکیم یادگیری کمک کند. باید ویژگی‌های آن بر نظام تربیتی جمهوری اسلامی، از جمله آگاهی‌بخشی به دانش‌آموز برای شناساندن ارزش‌ها، میراث فرهنگی ملت و ارتقای توانمندی لازم برای حفظ عوامل، عناصر و فرهنگ ملی منطبق باشد.
یکی از نقاط قوت هویت ایرانی، ایمان مذهبی و دینی است که باید در تعیین وضعیت عملکرد دانش‌آموز در ساحت تربیت دینی و اخلاقی گنجانده شود.
همچنین، کتاب باید طوری باشد که وقتی دانش‌آموز خودش آن را مطالعه میکند، کثرت مفاهیم و محتوای آموزشی و نحوه سازمان‌دهی محتوا به‌گونه‌ای برایش مناسب و قابل درک باشد که شرایط پرورش تفکر و خلاقیت و تأثیرگذاری او در آینده فراهم شود.
خوشبختانه در سال‌های اخیر محتواهای کتاب‌های درسی از حالت انفعالی به فعال تغییر کردند و با تمرین‌هایی مانند کار در کلاس و مانند آن، بعد جدیدی از هماهنگی در کتاب‌ها ایجاد شد؛ به‌طوری‌که اکثر فعالیت‌ها بر عهده دانش‌آموز هستند.
چه باید کرد؟
۱. ایجاد انگیزه برای دانش‌آموز و بیان طرز استفاده صحیح از کتاب‌های درسی
۲. فراهم‌کردن کتاب‌های کمک آموزشی مناسب برای پرکردن جاهای خالی نبود واقعی معلم در کلاس
۳. فراهم‌کردن زمینه در روستا و محله، تا دانش‌آموزان هم‌کلاس کتاب‌ها را در گروه مطالعه و بررسی کنند
۴. آموزش یادداشت‌برداری منظم و مرتب
۵. توصیه به نوشتن تمرین‌ها در دفترچه یا در محلی که کتاب تعیین کرده است
۶. آموزش نحوه خلاصه‌کردن یک متن یا یک درس یا فکری که درباره یک طرح میشود
۷. طرح سؤال توسط خود دانش‌آموز درباره مطالب خوانده‌شده
۸. تشویق دانش‌آموز برای نوشتن گزارش انتقادی از مطالب کتاب
۹. یادگیری بر اساس خودانگیزی (ارزشیابی بر اساس توانایی و کاربرد)
۱۰. ارائه سیر مطالعاتی و تنظیم بودجه‌بندی آن‌ها از طرف مدرسه
۱۱. آموزش یادگیری بر اساس الگوی آموزش انفرادی به دانش‌آموز (دانش‌آموز با اتکا به توانایی خود روش حل مسئله و یادگیری را بیاموزد).
مرجع : خبرگزاری ایسنا
