نتایج یک پژوهش؛ ناآرامی‌های اجتماعی چگونه اتفاق می‌افتند؟
به گزارش ایسنا یکی از چالش‌های هر نظام سیاسی، بروز ناآرامی است که وقوع آن دربردارنده هزینه‌های گوناگون و مدیریت و مهار آن‌ها نیز نیازمند صرف منابع مادی و غیر مادی فراوان است.
ناآرامی‌های اجتماعی برآیند و محصول اختلاف میان خواسته‌ها و داشته‌ها است. گاهی اوقات تحقق نیافتن هدف‌ها، منشاء ناآرامی است و گاهی از دست دادن دارایی‌های مادی و معنوی و گاهی خواستن‌های جدید منشاء ناآرامی است.
از مهم‌ترین راهکارهای جلوگیری از وقوع و مدیریت ناآرامی‌های اجتماعی، شناخت و درک درست فرآیند شکل‌گیری این ناآرامی‌ها است. با توجه به این‌که در عرصه دانشگاهی کمتر به فرآیند ناآرامی‌های اجتماعی کشور پرداخته شده است، پژوهشگران دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی و دانشگاه جامع امام حسین(ع)، در مطالعه‌ای که در فصل‌نامه علمی راهبرد دفاعی منتشر شده است، فرآیند و گام‌های وقوع ناآرامی‌های اجتماعی را در ایران بررسی کردند.
برای انجام این تحقیق ابتدا با بررسی منابع معتبر فارسی و انگلیسی، اطلاعات مورد نیاز استخراج شد و برای اعتبارسنجی یافته‌ها با استفاده از پرسش‌نامه، نظرات ۳۰ نفر از خبرگان در مورد این یافته‌ها جمع‌آوری شد. خبرگان شرکت‌کننده در این مطالعه شامل صاحب‌نظران امور امنیتی، علوم سیاسی و علوم اجتماعی و دارای حداقل مدرک کارشناسی ارشد و حداقل پنج سال سابقه مدیریت در بخش‌های امنیتی، سیاسی و اجتماعی بودند.
نتایج مصاحبه با خبرگان و نظرسنجی از آن‌ها در راستای بررسی و تحلیل ۱۰ ناآرامی مهم اجتماعی در ایران، حاکی از آن است که وقوع ناآرامی‌های اجتماعی، برآیند چهار مرحله «اختلال»، «تکانه»، «بی‌تعادلی» و «وقوع جرقه» است.
مرحله اول و مقدماتی برای بروز ناآرامی‌های اجتماعی وجود «اختلال» و مهم‌ترین دلیل وجود اختلال در هر نظامی، «کارآمدی ناقص دولت‌ها» است. کارآمدی از عناصر مهم مرتبط با مشروعیت قلمداد شده و همواره از چالش‌های مهم نظام‌های سیاسی به شمار می‌آید. کارآمدی به معنای پاسخ گفتن نظام سیاسی به نیازهای جاری مردم و کسب رضایت آن‌ها است.
شاخص‌هایی مانند بیکاری، بی‌ثباتی اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی، افزایش شکاف‌های طبقاتی و پایین بودن نرخ سرمایه اجتماعی، گویای وضعیت کارآمدی ناقص دولت هستند.
مرحله دوم در ایجاد ناآرامی‌ها، ایجاد «تکانه» است. اگر نظامی دچار اختلال شود، مداخله‌های بیرونی در گام بعدی، قادر خواهند بود تکانه‌ای را برای آن نظام ایجاد کنند.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ از عوامل مهم و مؤثر در مرحله دوم فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی در کشور، سیاست‌ها و طرح‌های دشمن و سرویس‌های اطلاعاتی آن‌ها در زمینه براندازی نظام جمهوری اسلامی است.
هرگاه نظام جمهوری اسلامی دارای مشکلات کارکردی بوده و تلاشی برای رفع آن‌ها انجام نشده، از برنامه‌ها و اقدامات دشمنان ضربه خورده است. این تکانه در صورت همراه شدن با متغیرهای زیر می‌تواند به بی‌تعادلی نظام منجر شود.
پژوهشگران این مطالعه معتقدند که «نفوذ و عملکرد نفوذی‌ها»، «کارکرد مخرب فضای مجازی»، «فساد اقتصادی و سیاسی-اداری»، «غفلت جامعه اطلاعاتی» و «ضعف برخی اجزای فرهنگ امنیتی» از جمله متغیرهای مهم در مرحله بی‌تعادلی هستند.
مرحله پایانی در بروز ناآرامی‌های اجتماعی «وقوع جرقه» است. جرقه واقعه‌ای که یک موقعیت فشار را ایجاد، تسریع یا بزرگ‌نمایی میکند و در نتیجه، ناآرامی را محقق میکند. یک اتفاق ساده، یک اشتباه کوچک، اجرای یک سیاست اشتباه و ... می‌تواند در حکم جرقه‌ای برای انفجار انبار اعتراض‌های خفته باشد. جرقه‌ها فرصت اعتراض‌های صلح‌آمیز و غیرخشن را از بین برده و ترس یا نفرت موجود را تایید یا توجیه می‌کنند.
به گفته پژوهشگران این تحقیق؛ پس از تکمیل فرآیند بروز ناآرامی‌ها، سناریوهای خوش‌بینانه و بدبینانه ممکن است به وجود آید. سناریوی خوش‌بینانه، آن است که پس از مواجهه نظام با اشکال‌ها و چالش‌ها، در کم‌ترین زمان ممکن و با بهره‌گیری از روش‌های علمی، بهینه و عملی درصدد رفع مشکل‌ها برآید. سناریوهای بدبینانه نیز «وقوع ناآرامی» و «مواجهه با ناجنبش‌های اجتماعی» هستند.
پژوهشگران این تحقیق با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، مدعی هستند که فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی به تدریج ماهیتی ترکیبی (اقتصادی، رسانه‌ای و روانی) یافته‌اند.
همچنین در خصوص دیگر یافته این تحقیق می‌گویند: «از جمله مهم‌ترین مسائل در ایران، برخورد با معلول‌ها است. در حالی که باید به طور اصولی و ریشه‌ای به دنبال مسائل به وجود آورنده ناآرامی بود. به بیانی، نباید نسبت به رفع علل وقوع ناآرامی‌ها غفلت ورزید و در مقابل با معلول‌ها برخورد کرد».
به گفته این محققان: «شاید بتوان مدعی شد نظام تصمیم‌گیری در ایران، بیشتر در پی چشم‌پوشی یا رفع مسئله بوده و کمتر به دنبال فیصله دادن به مسائل و یا حل آن‌ها برآمده است».
بر اساس گفته‌های این پژوهشگران؛ چشم‌پوشی کردن از مسئله، حل منفعلانه مسئله است و به عبارتی با نادیده‌انگاری مسئله، گذشت زمان و خسته‌شدن مطالبه‌گران، مسئله به طور طبیعی، حل میشود. فیصله دادن به مسئله نیز تلاش برای بهبودی نسبی و رضایت نسبی افراد درگیر در مسئله است و حل مسئله؛ به معنای تلاش برای برگرداندن وضعیت مسئله به وضعیت مطلوب برای فراهم شدن رضایت کامل افراد درگیر است.
این محققان بر اساس نتایج‌به‌دست‌آمده پیشنهاداتی را نیز ارائه دادند:
- رصد و پایش مداوم روندها و علائم ضعیف تغییر در عوامل مؤثر در فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی از سوی مراکز علمی تحقیقاتی؛
- ارائه برآورد و تحلیل‌های شفاف و پرهیز از کلی‌گویی و گردگویی از سوی مراکز و نهادهای اطلاعاتی؛
- ایجاد سامانه هشدار زودهنگام در مورد وقوع ناآرامی‌های اجتماعی مبتنی بر داده‌های موثق از سوی سازمان‌های اطلاعاتی؛
- افزایش کارآمدی به‌مثابه کلید اصلی رفع زمینه‌های بروز ناآرامی‌های اجتماعی؛
- رونق تولید و ایجاد اشتغال برای جوانان با هدف بسترسازی برای تامین امنیت.
در انجام این تحقیق محمود عسگری؛ دکتری امنیت ملی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی و سید حسین حسینی؛ دانشیار گروه مدیریت بحران دانشگاه جامع امام حسین، با یکدیگر مشارکت داشتند.
نتایج به‌دست آمده از این مطالعه به صورت مقاله علمی با عنوان «تبیین فرآیند و معرفی عوامل وقوع ناآرامی‌های اجتماعی در ج.ا.ایران» تابستان سال گذشته در فصل‌نامه علمی راهبرد دفاعی؛ زیر نظر مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی منتشر شده است.
ناآرامی‌های اجتماعی برآیند و محصول اختلاف میان خواسته‌ها و داشته‌ها است. گاهی اوقات تحقق نیافتن هدف‌ها، منشاء ناآرامی است و گاهی از دست دادن دارایی‌های مادی و معنوی و گاهی خواستن‌های جدید منشاء ناآرامی است.
از مهم‌ترین راهکارهای جلوگیری از وقوع و مدیریت ناآرامی‌های اجتماعی، شناخت و درک درست فرآیند شکل‌گیری این ناآرامی‌ها است. با توجه به این‌که در عرصه دانشگاهی کمتر به فرآیند ناآرامی‌های اجتماعی کشور پرداخته شده است، پژوهشگران دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی و دانشگاه جامع امام حسین(ع)، در مطالعه‌ای که در فصل‌نامه علمی راهبرد دفاعی منتشر شده است، فرآیند و گام‌های وقوع ناآرامی‌های اجتماعی را در ایران بررسی کردند.
برای انجام این تحقیق ابتدا با بررسی منابع معتبر فارسی و انگلیسی، اطلاعات مورد نیاز استخراج شد و برای اعتبارسنجی یافته‌ها با استفاده از پرسش‌نامه، نظرات ۳۰ نفر از خبرگان در مورد این یافته‌ها جمع‌آوری شد. خبرگان شرکت‌کننده در این مطالعه شامل صاحب‌نظران امور امنیتی، علوم سیاسی و علوم اجتماعی و دارای حداقل مدرک کارشناسی ارشد و حداقل پنج سال سابقه مدیریت در بخش‌های امنیتی، سیاسی و اجتماعی بودند.
نتایج مصاحبه با خبرگان و نظرسنجی از آن‌ها در راستای بررسی و تحلیل ۱۰ ناآرامی مهم اجتماعی در ایران، حاکی از آن است که وقوع ناآرامی‌های اجتماعی، برآیند چهار مرحله «اختلال»، «تکانه»، «بی‌تعادلی» و «وقوع جرقه» است.
مرحله اول و مقدماتی برای بروز ناآرامی‌های اجتماعی وجود «اختلال» و مهم‌ترین دلیل وجود اختلال در هر نظامی، «کارآمدی ناقص دولت‌ها» است. کارآمدی از عناصر مهم مرتبط با مشروعیت قلمداد شده و همواره از چالش‌های مهم نظام‌های سیاسی به شمار می‌آید. کارآمدی به معنای پاسخ گفتن نظام سیاسی به نیازهای جاری مردم و کسب رضایت آن‌ها است.
شاخص‌هایی مانند بیکاری، بی‌ثباتی اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی، افزایش شکاف‌های طبقاتی و پایین بودن نرخ سرمایه اجتماعی، گویای وضعیت کارآمدی ناقص دولت هستند.
مرحله دوم در ایجاد ناآرامی‌ها، ایجاد «تکانه» است. اگر نظامی دچار اختلال شود، مداخله‌های بیرونی در گام بعدی، قادر خواهند بود تکانه‌ای را برای آن نظام ایجاد کنند.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ از عوامل مهم و مؤثر در مرحله دوم فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی در کشور، سیاست‌ها و طرح‌های دشمن و سرویس‌های اطلاعاتی آن‌ها در زمینه براندازی نظام جمهوری اسلامی است.
هرگاه نظام جمهوری اسلامی دارای مشکلات کارکردی بوده و تلاشی برای رفع آن‌ها انجام نشده، از برنامه‌ها و اقدامات دشمنان ضربه خورده است. این تکانه در صورت همراه شدن با متغیرهای زیر می‌تواند به بی‌تعادلی نظام منجر شود.
پژوهشگران این مطالعه معتقدند که «نفوذ و عملکرد نفوذی‌ها»، «کارکرد مخرب فضای مجازی»، «فساد اقتصادی و سیاسی-اداری»، «غفلت جامعه اطلاعاتی» و «ضعف برخی اجزای فرهنگ امنیتی» از جمله متغیرهای مهم در مرحله بی‌تعادلی هستند.
مرحله پایانی در بروز ناآرامی‌های اجتماعی «وقوع جرقه» است. جرقه واقعه‌ای که یک موقعیت فشار را ایجاد، تسریع یا بزرگ‌نمایی میکند و در نتیجه، ناآرامی را محقق میکند. یک اتفاق ساده، یک اشتباه کوچک، اجرای یک سیاست اشتباه و ... می‌تواند در حکم جرقه‌ای برای انفجار انبار اعتراض‌های خفته باشد. جرقه‌ها فرصت اعتراض‌های صلح‌آمیز و غیرخشن را از بین برده و ترس یا نفرت موجود را تایید یا توجیه می‌کنند.
به گفته پژوهشگران این تحقیق؛ پس از تکمیل فرآیند بروز ناآرامی‌ها، سناریوهای خوش‌بینانه و بدبینانه ممکن است به وجود آید. سناریوی خوش‌بینانه، آن است که پس از مواجهه نظام با اشکال‌ها و چالش‌ها، در کم‌ترین زمان ممکن و با بهره‌گیری از روش‌های علمی، بهینه و عملی درصدد رفع مشکل‌ها برآید. سناریوهای بدبینانه نیز «وقوع ناآرامی» و «مواجهه با ناجنبش‌های اجتماعی» هستند.
پژوهشگران این تحقیق با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، مدعی هستند که فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی به تدریج ماهیتی ترکیبی (اقتصادی، رسانه‌ای و روانی) یافته‌اند.
همچنین در خصوص دیگر یافته این تحقیق می‌گویند: «از جمله مهم‌ترین مسائل در ایران، برخورد با معلول‌ها است. در حالی که باید به طور اصولی و ریشه‌ای به دنبال مسائل به وجود آورنده ناآرامی بود. به بیانی، نباید نسبت به رفع علل وقوع ناآرامی‌ها غفلت ورزید و در مقابل با معلول‌ها برخورد کرد».
به گفته این محققان: «شاید بتوان مدعی شد نظام تصمیم‌گیری در ایران، بیشتر در پی چشم‌پوشی یا رفع مسئله بوده و کمتر به دنبال فیصله دادن به مسائل و یا حل آن‌ها برآمده است».
بر اساس گفته‌های این پژوهشگران؛ چشم‌پوشی کردن از مسئله، حل منفعلانه مسئله است و به عبارتی با نادیده‌انگاری مسئله، گذشت زمان و خسته‌شدن مطالبه‌گران، مسئله به طور طبیعی، حل میشود. فیصله دادن به مسئله نیز تلاش برای بهبودی نسبی و رضایت نسبی افراد درگیر در مسئله است و حل مسئله؛ به معنای تلاش برای برگرداندن وضعیت مسئله به وضعیت مطلوب برای فراهم شدن رضایت کامل افراد درگیر است.
این محققان بر اساس نتایج‌به‌دست‌آمده پیشنهاداتی را نیز ارائه دادند:
- رصد و پایش مداوم روندها و علائم ضعیف تغییر در عوامل مؤثر در فرآیند وقوع ناآرامی‌های اجتماعی از سوی مراکز علمی تحقیقاتی؛
- ارائه برآورد و تحلیل‌های شفاف و پرهیز از کلی‌گویی و گردگویی از سوی مراکز و نهادهای اطلاعاتی؛
- ایجاد سامانه هشدار زودهنگام در مورد وقوع ناآرامی‌های اجتماعی مبتنی بر داده‌های موثق از سوی سازمان‌های اطلاعاتی؛
- افزایش کارآمدی به‌مثابه کلید اصلی رفع زمینه‌های بروز ناآرامی‌های اجتماعی؛
- رونق تولید و ایجاد اشتغال برای جوانان با هدف بسترسازی برای تامین امنیت.
در انجام این تحقیق محمود عسگری؛ دکتری امنیت ملی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی و سید حسین حسینی؛ دانشیار گروه مدیریت بحران دانشگاه جامع امام حسین، با یکدیگر مشارکت داشتند.
نتایج به‌دست آمده از این مطالعه به صورت مقاله علمی با عنوان «تبیین فرآیند و معرفی عوامل وقوع ناآرامی‌های اجتماعی در ج.ا.ایران» تابستان سال گذشته در فصل‌نامه علمی راهبرد دفاعی؛ زیر نظر مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی منتشر شده است.
