سلاله سادات اصل علوی پایدار
تقویت تاب آوری در کودکان
باشگاه تاب آوری
اگر از من بپرسند دنیا چه جور جایی است؟ میگویم دنیا قشنگی ها و زیبایی های زیادی دارد، اما در عین حال «ترسناک» نیز است! ترسناک است چون غیر قابل پیش بینی است، چون در بسیاری از مواقع ما با ابهام و مسائل پیچیده ای رو به رو می شویم که اگر برای مقابله با آن ها از قبل آماده نشده باشیم، زیر بار آن له می شویم.
دنیا ما را با بسیاری از اتفاقات ناگوار نظیر مرگ عزیزان، طلاق، بیماری، جنایت و … رو به رو می کند.
من همان کودک دیروزم که امروز با این مسائل رو به رو هستم و خیلی اوقات نمیدانم که چطور باید از پس «رنج» این مشکلات بربیایم.
بارها در درون شکسته ام، خرد شده ام، در غم فرو رفته ام تا امروز توانسته ام یاد بگیرم در مقابل مشکلات خم نشوم و تاب بیاورم.
حال من به عنوان والد، برای کودکم چه کاری می توانم انجام دهم تا در بزرگسالی با سلامت روان و انتخاب های صحیح از طوفان مشکلات عبور کند؟ چگونه او را میتوانم مجهز کنم؟
ما به عنوان والدین باید بدانیم که نمیتوانیم تا ابد از فرزندانمان در مقابل سختی های زندگی محافظت کنیم. در واقع این غیر ممکن است و اگر امروز، همانند سپری برای آنها شده ایم که سختی های مالی، بحران های خانوادگی و فقدان ها او را ناراحت نکند، بزرگترین خیانتی است که داریم در حق شان میکنیم. بنابراین در چنین وضعیتی چه باید کرد؟ آموزش «تاب آوری» بهترین پاسخی است که میتوان به این سوال داد.
تاب آوری یعنی ظرفیت مقابله سالم با مشکلات و شرایط دشوار و پاسخ انعطاف پذیر به آنها. یک انسان اگر بخواهد در مقابل ناکامی های زندگی با قدرت روبه رو شود و ناکامی ها زمین گیرش نکند، باید تاب آور باشد. در واقع تاب آوری یکی از اصلی ترین عوامل پیشگیری از ابتلا یه اختلال های روانی از جمله اضطراب، افسردگی، وسواس و … است.
حال چگونه باید این مهارت بسیار مهم را به فرزندانمان آموزش دهیم؟ راهکار ها و تکنیک های بسیاری در این زمینه مطرح شده اند که قابل اجرا و آسان بودن آنها برای خانواده ها مهم است.
در این جا قصد دارم سه راهکاری که بسیار کاربردی، قابل اجرا و قابل فهم است را بیان کنم که از طریق آنها می توانیم تاب آوری کودکانمان را به بهترین شکل افزایش دهیم.
تکنیک اول: نسبت خواب، خوراک و تفریح روزانه را با ثبات کنید.
مهم ترین عامل تاب آوری که انتخاب ها و عکس العمل های بعدی فرد را مشخص میکند این است که فرد، در موقعیت و یا بحران به وجود آمده، احساس خطر نکند. یکی از اصلی ترین راهکارهای مدیریت احساس خطر، تنظیم خواب و خوراک و تفریح است. برای این کار، میزان خوابیدن، غذا خوردن و بازی کردن بچه ها را رصد کنید.به طور مثال در یک روز چند ساعت تلویزبون و برنامه مورد علاقه اش را تماشا میکند؟ در روز چند ساعت میخوابد؟ در چه ساعت هایی معمولا غذا و میان وعده می خورد.
سه روز به طور کامل این موارد را رصد کنید و سپس سعی در با ثبات کردن آن کنید. دقت داشته باشید که در این تکنیک قصد نداریم عادت های بد کودکان را دستکاری کنیم و یا به آنها تذکر دهیم.
یعنی کاری نداشته باشید که آیا خوب است 3 ساعت پای تلویزبون بنشیند یا خیر. فقط سعی در با ثبات کردن آن کنید.
این به این معنی است که به طور مثال اگر فرزندتان یک روز عصر، 20 دقیقه خوابیده است و روز دیگر دو ساعت، میزان خوابش را به طور میانگین به یک ساعت در روز برسانید.
در این مورد میتوان با تنظیم میزان فعالیت های بدنی در طول روز، الگو سازی برای خواب توسط یک والد و یا آرام کردن محیط خانه برای خوابیدن در وسط روز، میزان خوابیدن را تنظیم و تا حدودی با ثبات کرد.
اگر خواب و خوراک و میزان تفریح روزانه کودکان با ثبات نباشد، قسمتی در مغزشان که آمیگدال یا بادامه نام دارد، دچار آسیب می شود.
بادامه قسمتی از دستگاه کناره ای یا لیمبیک در مغز است که نقش مهمی در به ثبت رساندن خاطرات با بارهای هیجانی دارد. حال اگر به این ارگان کوچک ولی مهم آسیبی برسد باعث برآورد بیش از حد تهدید در موقعیت های مختلف می شود.
یعنی اگر فرد در زندگی اش با موقعیت های دشواری رو به رو شود که نیازمند مدیریت آن موقعیت باشد، احساس خطر می کند و این احساس خطر موجب مقابله ناکام کننده و تاب آوری پایین می شود.
تکنیک دوم: مدیریت اشتباه کودکان
این تکنیک که بسیار موثر و کاربردی است دارای دو بخش است. بخش اول مربوط به مواقعی است که کودک دچار اشتباهی می شود و اشتباهش را می پذیرد؛ بخش دوم مربوط به مواقعی است که اشتباهی از کودک سر می زند و آن را نمی پذیرد.
مواقعی که از کودک اشتباهی سر میزند از حساس ترین موقعیت ها برای آموزش تاب آوری است.
زیرا اگر در این مواقع بخواهیم سریع موقعیت را سر و سامان دهیم و به او بگوییم اشکالی ندارد، او یاد میگیرد که خطاهایش را فورا با یک جایگزین مثبت و نادیده گرفتن، بپوشاند و این به معنی پایین آمدن تاب آوری و زمینه سازی برای اختلالاتی همچون اضطراب و افسردگی است.
از طرف دیگر اگر در این مواقع بیش از حد او را توبیخ کنیم، عزت نفسش از بین می رود؛ تاب آوری را یاد نمی گیرد و خود را قربانی میداند که این نیز سرآغازی برای ظهور اختلال های گسترده است.
بخش اول: وقتی از کودک اشتباهی سر می زند و نمی پذیرد، به جای ریشه یابی، با آرامش در صدد رفع مشکل بربیایید: کلمه چرا به جای چگونه.
پژوهشگران ثابت کرده اند که اگر از گسی بپرسید که چرا این کار را کرده ای؟ از خودش دفاع میکند، چه با آوردن دلیل منطقی و درست، چه با دلیل تراشی و بهانه گیری.
در هر دو صورت اگر شما نیز به دنبال چرایی اشتباه های فرزندتان هستید، باید بگویم رابطه شما با فرزندتان در کوتاهترین زمان مختل خواهد شد.
بنابراین بهتر است به او یاد بدهیم که در مواقعی که خطایی از او سر زده است، به جای علت یابی به دنبال رفع آن باشد.
به طور مثال:
غلط: چرا روی دیوارها نقاشی کردی؟
صحیح: دیوار ها را چگونه تمیز کنیم؟
غلط: چرا به پسر خاله ات بد و بیراه دادی؟
صحیح: چگونه از دل پسر خاله ات در بیاوریم؟
غلط: چرا به پدرت سلام نکردی؟
صحیح: چگونه به استقبال پدرت برویم که خستگیش در برود؟
در حقیقت با پرسیدن کلمه چگونه، ذهن فرزندتان با بارش فکری و چاره یابی آشنا می شود و مهارت حل مساله و به دنبال آن تاب آوری را می آموزد.
همچنین به مرور او یاد میگیرد که مشکلاتش را به گردن بگیرد، تحمل پذیرش خودش به عنوان شخص خطا کننده بالا برود، و بتواند مشکل به وجود آمده را در آرامش حل کند.
بخش دوم: وقتی از کودک اشتباهی سر می زند و آن را می پذیرد از دستور العمل زیر استفاده کنید.
در این جا لازم است که از انجام سه کار پرهیز کنید و سپس پنج مرحله را باید انجام دهید که به تفصیل در زیر توضیح داده شده است.
اجرای این هشت مورد به قدری مهم است که اگر یکی از آن ها رعایت نشود، علاوه بر اینکه در طولانی مدت لطمه جدی ای به رابطه بین شما و فرزندتان وارد می شود، تاب آوری او نیز افت خواهد کرد و بعدها نمیتواند مشکلاتش را به درستی مدیریت کند.
3 کاری که نباید والدین در این مواقع انجام دهد:
۱ـ او را سرزنش نکنید.
سرزنش کردن دیگری چه در موقعیت والد و فرزند و چه در موقعیت های دیگر، هیچ سودی برای شنونده و گوینده ندارد. علاوه بر این، این کار یکی از سمی ترین کارهایی است که یک والد میتواند انجام دهد.
سرزنش کردن از اصلی ترین فاکتورهای لطمه زدن به رابطه بین فرزندان و والدین است و همچنین سرآغازی برای پنهان کاری و دروغ گویی فرزندتان است.
شما در مقام والد فکر میکنید که این کار بخشی از تربیت است و بعدها او این سرزنش ها و یا تهدید ها را از یاد خواهد برد، در صورتی که تمام لحظات و کلمات سرزنش آمیز در خاطر او می ماند و تصمیم ها و انتخاب های بعدی او را رقم می زند.
از جمله کارهای دیگری که در این حیطه نباید انجام دهید، اشاره کردن به تذکر های قبلی ای است که درباره این اشتباه به او داده اید. این کار سر منشا لجبازی و طغیان گری فرزندتان است.
۲ـ هیجانات او را سرکوب نکنید.
بعضی از والدین از سر دلسوزی، ناخواسته زمانی که فرزندشان از چیزی ناراحت است به جای اینکه با احساس او همدلی کنند و اجازه دهند تا فرزندشان هیجان غم و ناراحتی را نیز تجربه کند، فورا در صدد خوب کردن حال او با گفتن جملاتی نظیر « گریه نکن بابا ارزش ندارد، دوباره برایت میخریم اصلا خودت را ناراحت نکن، بلند شو برویم یه خوراکی خوشمزه بخوریم و لذت ببریم و …» هستند.
اما نمیدانند که با این کار در واقع این مفهوم را به او یاد میدهند « هیج گاه به خودت اجازه ناراحت شدن نده و هر زمان که ناراحت شدی به سرعت آن ناراحتی را با هر چیز لذت بخشی جایگزین کن»…
قصد ترساندنتان را ندارم ولی یک حرف درگوشی با شمایی که این کار را انجام میدهید دارم: این رفتار یکی از مولفه های زیربنایی اعتیاد است، اعتیاد به مواد یا هر چیز دیگری…
کاری که باید در این مواقع انجام دهید همدلی با احساس و هیجان ناراحتی او است. اینگونه که کنارش بنشینید و از او سوالاتی درباره احساسش بپرسید، به طور مثال:
آخ آخ خیلی ناراحت شدی؟ دقیقا چه احساسی داری؟ می خواهی کمی از احساست حرف بزنی؟ الان به چه چیزی فکر میکنی؟ و …
نکته ای که باید در این همراهی هیجانی و همدلی رعایت کنید این است که اگر این همدلی بیش از حد باشد نیز بچه به اصطلاح لوس بار می آید.
در واقع باید این همدلی به میزانی باشد که نه احساسش سرکوب شود و نه لوس شود. برای اینکه بفهمیم به اندازه همدلی کرده ایم باید به حالت چهره فرزندتان حین همدلی دقت کنید.
زمانی که ارائه احساس به طور کامل انجام شود، گفتار و حالت چهره فرزندتان همسو هستند، یعنی زبان بدن او نیز ناراحتی را جلوه میدهد. زمانی که حالت چهره او تغییر کرد دیگر نباید به همدلی کردن ادامه دهید. در چنین وضعیتی به گام سوم بروید.
۳ـ عجله نکنید.
عجله نکردن به این معنی که به بچه فضایی دهید که به تنهایی برای بهبود حال خود و به اصطلاح ریکاوری کردن خودش زمان داشته باشد. برای این کار میتوانید مراحل زیر را انجام دهید.
محیط را ترک کنید تا او در تنهایی با خودش خلوت کند.
دیگر درباره آن موضوع با او صحبت نکنید.
اگر اشتباهی از او سر زده که هنوز آثارش درمحیط باقی است، بگذارید فعلا همان طور بماند. مثلا اگر لیوانی را شکسته است، فورا تکه های شکسته آن را جمع نکنید.
البته این در صورتی است که برطرف نکردن اثرات اشتباه ضرری به بقیه نمی رساند.
به فعالیت عادی زندگی تان بپردازید و اگر فرزندتان پیشتان آمد مثل همیشه با او برخورد کنید، گویی هیج اتفاقی نیفتاده است.
سپس در یک موقعیت مناسب لازم است که 5 کار دیگر که در زیر توضیح داده شده است را انجام دهید تا فرایند شگل گیری و رشد تاب آوری صورت بگیرد.
۱ـ مشکل را با جزئی ترین حالت ممکن تعریف کنید، البته درصورتی این کار را انجام دهید که کار انجام شده تابو یا ممنوع نباشد.
به طور مثال در مواقعی که مبحث مورد نظر تجاوز جنسی می باشد نباید جزئیات مساله به طور کامل بررسی شود. در غیر این صورت تعریف دقیق مساله به یافتن راه حل دقیق تر توسط فرزندتان می انجامد.
۲ـ از او بپرسید، پیشنهادش برای حل این مشکل چیست؟ اجازه دهید کامل شرح دهد و به او در این فرلیند با پرسیدن سوالاتی نظیر «خب دیگر چه؟ یا به نظرت اگر این کار را انجام دهی چه اتفاقی می افتد؟ بگذار من آنچه که تو گفتی را دوباره بگویم تاببینی درست متوجه شده ام یا نه؟»، کمک کنید تا بتواند به تمام ابعاد راه حلی که در ذهنش دارد بپردازد.
۳ـ بحران های مشابه که در گذشته اتفاق افتاده را یاد آوری کنید. با این کار به او پیامد سنجی، اطمینان دهی برای حل مشکل و سپس آینده نگری را یاد میدهید.
به طور مثال اگر در گذشته نیز با توپش موجب شکسته شدن چیزی شده، آن خاطره را بدون بار هیجانی منفی برایش تعریف کنید. به طور مثال بگویید یادت است 2 سال پیش در هتل با پدرت در حال توپ بازی بودی و سپس قاب تلوزیون شکست.
اگر یادت باشد آن موقع هم با پدرت رفتیم و جریمه را پرداخت کردیم. بنابریان مطمان باش این بار هم همان طور است و راه حلی می بابیم.
۴ـ رفتار ناهمساز او را یاد آوری کنید. به طور مثال اگر موجب شکستن لیوان شده است، به او یاداوری کنید که دیشب در جمع اوری سفره شام به شما کمک کرده است، کلی ظرف جا به جا کرده است و هیچ کدام را نشکسته است.
این کار باعث می شود فرزند شما اعتبار سنجی کند و متوجه شود، حتی با انجام اشتباهی که مرتکبش شده، باز هم پیش شما اعتبار دارد و به او اعتماد دارید.
۵ـ در همان موضوعی که در آن اشتباهی از او سر زده، در فرصت آتی از او کمک بگیرید.
به عنوان مثال اگر در درسی نمره ضعیفی گرفته است، در درس دیگری که مهارت دارد از او کمک بگیرید، و بگویید به نظرت چگونه باید این مبحث بیان شود تا فلانی که این درس را متوجه نشده، برایش جا بیفتد.
با این کار شما عزت نفس فرزندتان را تقویت می کنید که یکی از مولفه های اساسی تاب آوری می باشد.
تکنیک سوم: مدیریت اشتباه والدین
یکی از مهمترین مسائل در مقوله تربیت فرزند، این است که بچه ها از شما تحمل و تاب آوری را بیاموزند.
اگر آنها شما را فردی بدانند که در بحران ها از کوره به در می روید، عصبانی می شوید و واکنش نا به جا نشان میدهید، هر چه قدر هم با آن ها تکنیک های تاب آوری را تمرین کنید باز هم چندان موثر واقع نخواهد شد، زیرا شما به عنوان الگوی او، تاب آوری ندارید.
لذا انجام این تکنیک برای شما برای شکل گیری صحیح تاب آوری در فرزندتان ضروری است.
برای انجام این تکینک کافی است زمانی که اشتباهی را مرتکب می شوید، از مراحل زیر پیروی کنید:
هیجان عصبانیت یا هیجان های دیگر خود را مهار کنید و بخندید.
به اشتباهتان اقرار کنید.
به هیچ عنوان دلیل و توجیه برای کاری که انجام داده اید نیاورید چون باعث کاهش اعتبار شما پیش فرزندتان می شود.
برای رفع آن مساله از فرزندتان کمک و مشورت بخواهید.
به طور مثال اگر هنگام رانندگی، راننده ماشین جلویی اشتباهی را انجام داد، و شما به او بدو بیراه گفتید. نفس عمیق بکشید تا آرام شوید و سپس بلند بخندید و به اشتباه خودتان که بد و بیراه گفتن بود اقرار کنید و اصلا بهانه ای از این قبیل که تقصیر راننده جلویی بود، نیاورید.
و سپس از فرزندتان بخواهید که به شما راه حل دهد، تا دفعه بعدی که شما از دست راننده ای به دلیل رانندگی نامناسب عصبانی شدید، چه کاری انجام دهید.
در چنین موقعیتی فرزند شما می آموزد که در موقعیت های تکانشی چگونه عکس العمل نشان دهد و همین امر باعث می شود تاب آوری فرزندتان رشد به سزایی داشته باشد.
در آخر میتوان گفت تاب آوری از مهمترین مهارت هایی است که در سال های اولیه زندگی باید به فرزندانمان بیاموزیم. در واقع میتوان گفت تاب آوری از آجر های اولیه فرزند پروری است و ما به عنوان والدین امروز، مسئول ایجاد سلامت روان جامعه فردا هستیم.
