حمایت «نماد»ین

ممکن است شما مدیر یا همکار فرهنگی شاغل در مدرسه باشید. در این صورت، احتمالاً نگران خطر آسیب‌های اجتماعی در بین دانش‌آموزان مدرسه و کلاس خود یا اختلال در وضعیت سلامت روان آنان هستید و ممکن است این سؤال برای شما پیش آمده باشد که چگونه می‌توانم از دانش‌آموزان مدرسه یا کلاس درس خود در برابر آسیب‌های اجتماعی مراقبت کنم؟ چگونه می‌توانم دانش‌آموزان در معرض خطر یا آسیب‌دیده را شناسایی کنم؟ پس از شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر و آسیب‌دیده، چگونه می‌توانم برای آنان درخواست کمک کنم؟ از کجا باید بدانم چه کمکی نیاز دارند؟ از کجا باید بدانم سطح مشکل و خطرپذیری آنان در چه حدی است؟ آنان را به کجا باید ارجاع بدهم؟ خدمات درمان و حمایت‌های اجتماعی توسط چه کسانی یا چه نهادهایی ارائه می‌شوند؟ چگونه می‌توانم به دانش‌آموزی که در مسیر درمان و حمایت‌های اجتماعی قرار دارد، کمک کنم؟ پس از دریافت خدمات درمان و حمایت‌های اجتماعی، چگونه می‌توانم از بهبودی و پایداری وضعیت او اطمینان حاصل کنم؟ و سرانجام، چگونه کمک کنم تا دانش‌آموز آسیب‌دیده‌ای که روند درمان و حمایت‌های اجتماعی را طی کرده است، دوباره با مدرسه همراه شود؟

به همین منظور، شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی، در جلسه مورخ 16 آذر 1394، سندی را با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان»، به‌عنوان میثاق همکاری‌های چندجانبه بین وزارت آموزش‌وپرورش، قوه قضائیه، سازمان برنامه‌وبودجه، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، کمیته امداد امام خمینی‌(ره)، ستاد اجرایی فرمان امام خمینی‌(ره)، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نیروی انتظامی و سازمان بهزیستی کشور تصویب کرد.

این سند که به‌منظور هم‌افزایی و یکپارچه‌سازی ظرفیت‌ها و گسترش همکاری‌ها برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان تدوین شده است، در شرایطی که مخاطرات تهدیدکننده کودکان و نوجوانان یکی از دغدغه‌های کارشناسان، برنامه‌ریزان و خانواده‌هاست، می‌تواند زمینه‌ای امیدبخش برای آموزش، توانمندسازی و مداخلات به‌موقع پیشگیرانه در زمینه آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدیدکننده کودکان و نوجوانان باشد.


منظور از نظام مراقبت اجتماعی چیست؟
نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان، مجموعه‌ای نظام‌یافته از خدمات و برنامه‌ها، شامل غربالگری، آموزش، توانمندسازی و حمایت‌های روانی‌اجتماعی، به‌منظور مراقبت از دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طریق مداخله به‌موقع و مؤثر است.

نظام مراقبت اجتماعی شامل چند بعد و زمینه است که مجموع آن‌ها «نظام مراقبت اجتماعی» را شکل می‌دهند. نکته اول، بعد حقوقی است. یعنی باید در زمینه‌های مربوط به آسیب‌های اجتماعی و مخاطرات کودکان و نوجوانان، هم قوانین روشنی وضع کنیم و هم برای اجرای آن قوانین، قراردادهای فنی تنظیم کنیم. برای مثال، ما باید هم از نظر قوانین و هم از نظر قرارداد‌ها، نحوه غربالگری و خدمت‌رسانی به کودکان و نوجوانانی را که در محیط‌های مخاطره‌آمیز زندگی می‌کنند یا به فوریت‌های اجتماعی نیاز دارند، روشن و تبیین کنیم.

نکته دوم بعد زیرساختی است. یعنی باید ظرفیت‌های لازم را برای خدمت‌رسانی به کودکان و نوجوانان، هم در مراقبت از آنان در برابر آسیب‌های اجتماعی و هم در زمان بروز رویدادهای پرخطر و ناگوار فراهم و فوریت‌های اجتماعی را برای آن‌ها طراحی و ارائه کنیم.

نکته سوم، بعد هوشمند‌بودن نظام مراقبت اجتماعی است. به این معنا که باید قادر باشد خدمات لازم را هم برای پیشگیری به‌موقع و هم برای مراقبت به‌موقع ارائه کند، به‌طوری که هم در زمینه رصد و غربالگری و هم در زمینه فوریت‌های اجتماعی، هوشمندانه عمل کند. یکی از لوازم این هوشمندی، نکته چهارم این نظام مراقبت، یعنی هم‌‌افزایی است. به این معنا که اگر نظام مراقبت اجتماعی ظرفیت‌های مربوط به فوریت‌های اجتماعی را در قالب همکاری منظم و تعریف‌شده‌ای در کنار هم قرار دهد، در آن صورت می‌تواند هوشمند و به‌موقع عمل کند. اینکه چگونه غربالگری کند، بعد از غربالگری به کجا ارجاع دهد، این ارجاع برای چه بازه زمانی باشد، در صورت ارجاع، پشتوانه‌های حقوقی آن چگونه است، نحوه ارائه خدمات درمانی، مشاوره و مددکاری چگونه است و تابع چه ضوابط فنی است و مجموعه‌ای سؤال دیگر، پرسش‌هایی هستند که توجه دقیق به آن‌ها و ارائه راهکار برای آن‌ها می‌تواند زمینه تعریف سازوکار نظام مراقبت اجتماعی را فراهم کند.

 

چه ضرورت و اهدافی موجب تشکیل این ائتلاف شد؟
ضرورت‌ها و دلایل متعددی موجب تشکیل این ائتلاف شدند که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم:

1. استقرار نظام جامع مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان (مدرسه‌محور، خانواده‌محور و محله‌محور) از طریق مشارکت بین بخشی مبتنی بر مدل بومی و سبک زندگی اسلامی‌ایرانی؛ 2. گسترش آموزش‌های رشدمدار در زمینه پیشگیری از رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری؛ 3. ایجاد نظام شناسایی دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده از طریق فهرست‌‌های علمی؛ 4. طراحی و توسعه مداخلات مؤثر حمایتی و توانمندسازی برای دانش‌آموزان؛ 5. استقرار نظام ارجاع مناسب ارائه خدمات و حمایت‌ها به دانش‌آموزان؛ 6. ظرفیت‌سازی برای افزایش عوامل محافظت‌کننده و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه، خانواده و محله؛ 7. هم‌افزایی منابع و برنامه‌های دستگاه‌ها و نهادها و بسیج ظرفیت مشارکت مردمی و خیریه برای نظام مراقبت‌های اجتماعی.

در حال حاضر، دستگاه‌های اجتماعی و فرهنگی کشور بسیاری از خدمات مربوط به این نظام مراقبت اجتماعی را به‌طور جداگانه ارائه می‌‌کنند. به نظر می‌رسد، اگر به چند نکته مهم توجه کنیم، زمینه استقرار نظام مراقبت اجتماعی فراهم می‌شود. نکته اول این است که این نظام مراقبت اجتماعی را تعریف کنیم. اجازه بدهید یک مثال بزنم. با وجود تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1399) و آیین‌نامه اجرایی آن (1400)، ما در کشورمان آیین‌نامه‌هایی در مورد فوریت‌های اجتماعی داریم، اما به نظر می‌رسد باید قدم بزرگ‌تری برداریم و آن، تدوین آیین‌نامه مراقبت اجتماعی است که در آن صورت، آیین‌نامه‌هایی مانند فوریت‌های اجتماعی، آیین‌نامه‌های مددکاری اجتماعی یا حتی وضع قوانین در این زمینه، اضلاع و بخش‌هایی از این نظام مراقبت اجتماعی هستند. نکته دوم، تنظیم یک معاهده ملی است که در قالب آن، دستگاه‌های اجرایی کشور، هم مأموریت‌ها و وظایف خود را در این نظام مراقبت اجتماعی بشناسند و هم ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های خود را به میدان بیاورند. نکته سوم، تنظیم قرارداد‌های فنی مربوط به پیاده‌سازی نظام مراقبت اجتماعی است. برای مثال، ما باید در زمینه مددکاری اجتماعی به‌عنوان بخشی مهم از این نظام مراقبت اجتماعی، قرارداد مشخصی داشته باشیم که طیفی را از غربالگری تا خدمات اجتماعی شامل شود.

نکته چهارم، قوانین و مقررات پشتیبان نظام مراقبت اجتماعی و هر یک از اضلاع آن است، به‌طوری که در هر گام، ضمن تعیین دقیق مسئولیت‌ها، قوانین و حقوق پشتیبان مربوط به آن هم تدوین شده باشند. سرانجام، نظام مراقبت اجتماعی باید در برنامه‌های توسعه‌ای کشور ما وارد شود و سرانه‌های اعتباری و زیرساختی برای آن در نظر گرفته‌شوند و متناسب با جمعیت، ویژگی‌های اقلیمی، الگوهای آمایش سرزمین و متغیرهای دیگر، رشد کند و به‌طور مستمر نیز رصد شود.

 
«نماد» چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
• هدف کلی: تأمین و ارتقای مراقبت‌های اجتماعی از دانش‌آموزان مدرسه‌ای با رویکرد توانمندسازی مدرسه‌محور
• اهداف اختصاصی
• استقرار نظام جامع مراقبت اجتماعی برای دانش‌آموزان (مدرسه‌محور، خانواده‌محور و محله‌محور) از طریق مشارکت بین بخشی مبتنی بر مدل بومی و سبک زندگی اسلامی‌ایرانی؛
• گسترش آموزش‌های رشدمدار در زمینه پیشگیری از رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری؛
• ایجاد نظام شناسایی دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده از طریق بازبینه (چک‌لیست)‌های علمی؛
• طراحی و توسعه مداخلات مؤثر حمایتی و توانمندسازی برای دانش‌آموزان؛
• استقرار نظام ارجاع مناسب ارائه خدمات و حمایت‌ها به دانش‌آموزان؛
• ظرفیت‌سازی برای افزایش عوامل محافظت‌کننده و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه، خانواده و محله؛
• هم‌افزایی منابع و برنامه‌های دستگاه‌ها و نهادها و بسیج ظرفیت مشارکت مردمی و خیریه برای نظام مراقبت‌های اجتماعی.


چارچوب «نماد»، چگونه است؟
چارچوب «نماد» با تأکید بر سه محور شناسایی، آموزش و مداخله طراحی شده است. البته فعالیت‌های ترویجی و مکمل هم موردنظر ائتلاف خواهند بود. سه محوری که اشاره کردم، هر یک شامل فعالیت‌هایی خواهد بود که به آن‌ها اشاره می‌کنم:

1. شناسایی و غربالگری در مدرسه از طریق شواهد میدانی. از آزمون‌های استاندارد روانی، آزمون‌های خطرپذیری، شواهد بالینی (کلینیکی) و بازبینه‌‌ها نیز استفاده خواهد شد. 2. آموزش‌های رشدمدار شامل آموزش و توانمندسازی معلمان و والدین، تولید برنامه درسی پیشگیری مربوط به هر دوره تحصیلی و منابع کمک‌آموزشی آن، برگزاری و اجرای دوره‌های آموزشی رشدمدار پیشگیری، اجرای فعالیت‌های مکمل و ترویجی؛ 3. مداخلات وضعی و روانی‌ اجتماعی شامل اقدامات مداخله‌ای برای کاهش عوامل مخاطره‌آمیز (از جمله اقدامات انتظامی و مناسب‌سازی فضاها)، برگزاری جلسات و دوره‌های آموزشی برای خانواده‌ها (به‌ویژه موارد لازم‌التوجه)، خدمات و حمایت‌های روانی‌اجتماعی، خدمات مددکاری به خانواده‌ها، معاضدت‌های حقوقی و مالی مورد نیاز، مشاوره‌های خانوادگی و فردی، معاضدت‌های تحصیلی، درمان و بازتوانی ...

 

«نماد» چه ابزارهایی دارد؟
آموزش
راهنماهایی برای دانش‌آموزان، والدین و کارکنان مدرسه، با هدف استفاده در آموزش‌های ارتقایی تهیه شده‌اند. این راهنماها در زمینه مهارت‌های خودمراقبتی و در موضوعاتی چون خودآگاهی، توکل، اعتمادبه‌نفس، بخشایشگری، صبر، مدیریت احساسات، کنترل فشار روانی (استرس)، مدیریت خود و تنظیم شناختی هیجان‌ها، به‌صورت جداگانه برای والدین، کارکنان و دانش‌آموزان، تدوین شده‌اند.

غربالگری
• علاوه بر پرسش‌نامه‌ها و ابزارهای غربالگری، راهنماهایی نیز برای نحوه استفاده و پیاده‌سازی پرسش‌نامه‌ها و ابزارهای غربالگری تهیه و تدوین شده‌اند.

• این راهنماها شامل پرسش‌نامه‌هایی در دو محور «غربالگری اختلالات روانی و رفتاری، و غربالگری رفتارهای پرخطر» تهیه و تدوین شده‌اند که به تفکیک سه دوره تحصیلی و نیز تفکیک جنسیت هستند.

 
بسته‌های خدمت
• راهنماهای ارائه خدمت در دو بخش راهنمای مداخلات روان‌شناختی، شامل: «اختلالات روانی و رفتاری؛ اختلالات مرتبط با رفتارهای پرخطر؛ راهنمای خدمات مددکاری و حمایت‌های اجتماعی» تدوین شده و بخشی از آن‌ها نیز در دست تدوین هستند.

 

اقدام مختصر

• در این بخش راهنماهایی برای معلمان تهیه شده‌اند که بر اساس آن‌ها، پس از آماده‌شدن گزارش غربالگری دانش‌آموزان یا تهیه رخ‌نما (پروفایل) برای آنان، وضعیت کلاس هر معلم به او گزارش می‌شود تا او با آگاهی از وضعیت کلاس درس خود، با استفاده از راهنماهای فنی که برای او در سامانه در دسترس است، مداخله مختصر را برای دانش‌آموزان کلاس درس خود و حتی در صورت لزوم، یک یا چند دانش‌آموز مشخص اجرا کند.

• این راهنماها به تفکیک موضوعات مهم مربوط به اختلالات سلامت روان و آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان تهیه و تدوین شده‌اند.

 

زیرساخت‌های «نماد» چیست؟
سامانه جامع «نماد»
• این سامانه تمامی فرایندهای پنج‌گانه غربالگری، آموزش، اقدام مختصر، درمان و حمایت‌های اجتماعی را راهبری می‌کند. نگارش جدید این سامانه در نشانی My.Medu.ir فعالیت می‌کند و تمامی کارکنان مدرسه‌ها و آموزش‌وپرورش می‌توانند آن را در کارپوشه خود مشاهده کنند.

خط ملی «نماد»
• این خط که به شماره 1570 فعالیت می‌کند، با شبکه‌سازی مشاوران مدرسه‌ها و آموزش‌وپرورش سراسر کشور، در سه بخش راهنمایی، مشاوره و مددکاری اجتماعی، به دانش‌آموزان، والدین و مدرسه‌ها خدمات مورد نیاز را ارائه می‌دهد.

میز «نماد»
• به‌منظور توسعه شبکه «نماد» در سراسر کشور، هم‌افزایی بین سازمانی و نظارت بر فرایند اجرای «نماد»، میز «نماد» در تمام اداره‌های کل آموزش‌وپرورش در سراسر کشور راه‌اندازی شده است و بر اساس شیوه‌نامه «نماد» فعالیت می‌‌کند.

 

چارچوب همکاری‌های بین سازمانی در «نماد» چگونه است؟
• ایجاد دبیرخانه به‌منظور به‌اشتراک‌گذاری منابع و ظرفیت‎های مشترک به‌منظور تأمین اهداف سند؛
• ایجاد نظام شناسایی و تقویت عوامل محافظت‌کننده و دیده‌بانی مستمر عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه، خانواده و محله؛
• طراحی و راه‌اندازی سامانه شناسایی کودکان و نوجوانان لازم‌التوجه به‌منظور اجرای مداخلات آموزشی، روانی و اجتماعی پیشگیرانه؛
• پياده‌سازی نظام غربالگری و ارجاع؛
• تأمین خدمات مشاوره‌ای و مددکاری اجتماعی برای دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان؛
• تأمین معاضدت‌ها و حمایت‌های قضایی برای دانش‌آموزان؛
• ایجاد سازوکار اجرای برنامه‌های مشترک در حوزه پیشگیری وضعی، به‌منظور کاهش عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان؛
• ارزیابی و نیازسنجی مستمر، شناسایی فرصت‌ها و جذب مشارکت‌های مردمی و به‌اشتراک‌گذاری ظرفیت‌های خیریه و مردم‌نهاد دستگاه‌ها و نهادهای عضو؛
• استقرار نظام بازخورد، پایش و سنجش اثربخشی.

 

«نماد» چگونه فعالیت می‌کند؟
فرایند
«نماد» که با محوریت سامانه‌ای اختصاصی به همین نام اجرا می‌شود، پنج بخش دارد: «آموزش، غربالگری، اقدام مختصر، درمان و حمایت‌های اجتماعی». در بخش آموزش، با استفاده از کتابچه‌هایی که به تفکیک برای دانش‌آموزان، والدین و کارکنان تهیه شده‌اند، می‌توانید مهارت‌های پیشگیرانه و مراقبت از خود را برای توانمندسازی دانش‌آموزان، والدین و کارکنان در برابر آسیب‌های اجتماعی و اختلال‌ سلامت روان آموزش بدهید. در بخش غربالگری که شامل پرسش‌نامه‌ها و بازبینی‌های متعدد است، این امکان وجود دارد که علاوه بر اجرای پرسش‌نامه‌های استاندارد برای دانش‌آموزان که در نتیجه آن، وضعیت خطرپذیری آن‌ها مشخص می‌‌شود، از طریق بازبینه‌ها وضعیت خطرپذیری دانش‌آموزان را نیز به تفکیک نشانگان و مشکلات ثبت کنید تا برای دریافت خدمت ارجاع شوند و نیز برای آنان درخواست کمک کنید. در بخش اقدام مختصر، معلمان می‌توانند با استفاده از نتایج غربالگری‌های کلاس خود و نیز با کمک کتابچه‌های اختصاصی، مداخلات مختصر برای بهبود وضعیت دانش‌آموزان یا کلاس درس خود انجام دهند و گزارش آن را ثبت کنند. در بخش درمان نیز خدمات مشاوره و روان‌شناختی در مدرسه یا در مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی به دانش‌آموزان ارائه می‌شود و در صورت نیاز به خدمات پزشکی و روان‌پزشکی، به مراکز تخصصی درمانی بیرون از آموزش‌وپرورش معرفی می‌شوند. در بخش حمایت‌های اجتماعی نیز دانش‌آموزانی که به خدماتی چون بسته‌های خدمتی پایه مانند پوشاک، کمک‌های معیشتی، لوازم تحریر و بسته‌های خدمتی تخصصی مانند کمک‌های انتظامی و قضایی، کمک‌های مالی (مانند بیمه و تسهیلات مستقیم مالی) و خدمات سرپرستی نیاز دارند، در مدرسه، آموزش‌وپرورش و یا دیگر مراکز ارائه‌دهنده خدمت، تحت پوشش این خدمات قرار می‌گیرند.

به‌طور کلی، مداخلات «نماد» به‌صورت سطح‌بندی و بر اساس وضعیت دانش‌آموز صورت می‌گیرد.

فرایند مداخلات مدرسه‌ای به این شرح است:

مداخله مدرسه‌ای
1. راهنمایی مختصر توسط معلم: این مداخله بر اساس راهنمای «ارتقای سلامت روان در مدرسه» و نیز بسته راهنمای مداخله مختصری صورت می‌گیردکه در سامانه «نماد» بارگذاری شده است.

2. مشاور: این مداخله شامل دو بخش تشخیص و مشاوره است. در بخش تشخیص، مشاور بر اساس استاندارهای فنی (به‌ویژه راهنمای مصاحبه) گزارش خود را در مورد سطح‌بندی وضعیت دانش‌آموز تهیه می‌کند. این گزارش شامل مداخلات مختصر مدرسه‌ای یا ارجاع به هسته/ مرکز مشاوره در سطح منطقه است.

3. آموزش‌های ارتقایی: این نوع مداخله، به تناسب سطح‌بندی وضعیت دانش‌آموز، به یکی از این چند شکل صورت می‌گیرد: 1. آموزش مهارت‌های اساسی خودمراقبتی: این نوع آموزش در قالب آموزش‌های ارتقایی عمومی و سراسری «نماد»، برای دانش‌آموزانی صورت می‌گیرد که وضعیت عادی دارند؛ 2. آموزش مهارت‌های اختصاصی: این دسته از مهارت‌ها برای دانش‌آموزانی اجرا می‌شود که در معرض خطر تشخیص داده شده‌اند؛ 3. آموزش مهارت‌های تاب‌آوری: این دسته از مهارت‌ها برای دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریت‌های روانی‌اجتماعی اجرا می‌شود.

4. مددکاری اجتماعی: پس از ارزیابی و تعیین وضعیت، مشکلات و نیازهای دانش‌آموز در حیطه‌های خدمات مددکاری اجتماعی در مدرسه شامل دو دسته است: الف) سطح پایه: شامل کمک‌های ضروری و حمایت‌های اولیه بر حسب نیاز، برای به‌حداقل‌رساندن وضعیت خطرپذیری دانش‌آموز صورت می‌گیرد؛ ب) تخصصی: با هماهنگی منطقه، حمایت‌یابی و تسهیلات ویژه مالی برای درمان و کاهش آسیب دانش‌آموز انجام می‌گیرد و او برای دریافت معاضدت‌های قضایی و انتظامی به کمیته نماد منطقه نیز معرفی می‌‌شود.

• توضیح: مسئولیت مددکاری اجتماعی در مدرسه بر عهده مشاور یا مربی پرورشی یا یک نفر از کارکنان است که تخصص لازم را در این زمینه دارد و توسط گروه مدرسه انتخاب می‌شود.

«نماد» فرایند جامعی دارد که شامل بخش‌های«غربالگری، آموزش، اقدام مختصر، درمان و حمایت‌های اجتماعی» است. این بخش‌ها را با هم مرور می‌کنیم:
 

غربالگری
«نماد» پرسش‌نامه‌هایی را طراحی کرده و در دسترس قرار داده است تا دانش‌آموزان با کمک آن‌ها وضعیت خود را اظهار و گزارش کنند. روش کار به این صورت است که دانش‌آموزان با مشارکت در تکمیل این پرسش‌نامه‌ها که ما به آن غربالگری می‌گوییم، می‌توانند در تحلیل وضعیت خود مشارکت داشته باشند و از توصیه‌های مشاوران، کارشناسان و متخصصان برای بهبود یا ارتقای سلامت روانی‌اجتماعی استفاده کنند.

همین کار را والدین و معلمان نیز می‌توانند انجام دهند. چون در غربالگری «نماد»، پرسش‌نامه‌هایی نیز برای والدین و معلمان طراحی شده‌اند که با کمک آن‌ها می‌توانند درباره دانش‌آموزان و فرزندان خود نظر بدهند و از این طریق به محافظت از ایشان کمک کنند.

 
فعالیت‌های ارتقایی
«نماد» به‌منظور ارتقای توانمندی‌های روانی‌اجتماعی دانش‌آموزان، بخش فعالیت‌های ارتقایی را طراحی و راه‌اندازی کرده است که شامل دو بخش است: الف) آموزش‌های ارتقایی؛ ب) فعالیت‌های ترویجی. در بخش آموزش‌های ارتقایی، با طراحی کتابچه‌های متعدد، این امکان فراهم شده است که دانش‌آموزان، والدین و کارکنان بتوانند به منابع آموزشی مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند. در بخش فعالیت‌های ترویجی نیز امکان شرکت در فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه، از قبیل رویدادهای فرهنگی، هنری و ورزشی، وجود دارد.

فعالیت‌های ارتقایی یکی از پنج بخش اصلی برنامه ملی «نماد» است که هم به‌صورت مستقل و هم به‌صورت درهم‌تنیده با چهار بخش دیگر، طراحی شده است. به‌طوری که دانش‌آموزان، والدین و مدرسه‌ها، هم به‌صورت مستقل می‌توانند کتابچه‌های مورد علاقه خود را در سامانه «نماد» دریافت و استفاده کنند و هم می‌توانند بر اساس نتایج غربالگری‌ها، برای بهبود یا تقویت یک یا چند مهارت خود، از این کتابچه‌ها و نیز فعالیت‌های ارتقایی، به‌صورت موردی، استفاده کنند.

 
اقدام مختصر
«نماد» ابزارهایی را طراحی کرده است که به معلمان کمک می‌کند بر حسب نوع مشکل دانش‌آموز، بدانند در موارد ضروری چگونه می‌توانند به دانش‌آموز کمک کنند.

اقدام مختصر حداقل از دو طریق آغاز می‌شود: الف) به ابتکار معلم و نیز محوریت بخش نشانگان محور «نماد»، که در آن صورت کتابچه‌های مداخله مختصر، مرتبط با مشکلی که معلم در کلاس خود می‌بینید، مطالعه و پیاده می‌شود؛ ب) بر اساس یادآوری‌هایی که مطابق نتایج غربالگری‌های دانش‌آموزان کلاس در کارپوشه معلم فعال می‌شود و معلم بر اساس آن اقدام مختصر خود را با محوریت کتابچه‌های مرتبط با آن مشکل انجام می‌دهد.

 
درمان
خدمات مورد نیاز دانش‌آموزان در زمینه درمان (شامل درمان‌های روان‌شناختی، روان‌پزشکی و پزشکی در حیطه‌های مربوط به سلامت روانی‌اجتماعی) به دانش‌آموزان ارائه می‌شود. در این بخش، مشاوران (و مربیان منتخب)، دانش‌آموزانی را که در غربالگری مشارکت کرده‌اند، یا والدین، معلمان و همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی، معرفی کرده‌اند، بررسی می‌کنند و پس از تشخیص و سطح‌بندی مشکل، خدمات مورد نیاز او برای درمان را در یکی از سطح‌های مدرسه و منطقه، یا از طریق سایر دستگاه‌ها و مراکز درمانی، به او ارائه می‌کنند:

سطح مدرسه: مشاور مدرسه با استفاده از ابزارهای تشخیصی (از جمله راهنمای استاندارد مصاحبه، همچنین ارتباط و تعامل با دانش‌آموزان و اولیا، نتایج غربالگری‌ها و گزارش دانش‌آموزان، به تشخیص مشکل یا اختلال اقدام می‌کند. او وضعیت دانش‌آموز را بررسی و نتیجه را در سامانه «نماد» ثبت می‌کند. سپس هرگونه درمان پس از تشخیص مدرسه‌ای، در سطح مدرسه و در صورت نیاز با ارجاع دانش‌آموزان در سطح هسته یا مرکز مشاوره صورت می‌گیرد. بنابراین، پس از تشخیص، در صورتی که دانش‌آموز در معرض خطر باشد و مدرسه به او خدمت ارائه کند، به منطقه ارجاع نمی‌شود. دانش‌آموزان در معرض خطری که در مدرسه خدماتی دریافت نکرده‌‌اند و نیز دانش‌آموزان پرخطر، به منطقه ارجاع می‌شوند. دانش‌آموزان موارد فوریتی، بدون طی‌کردن مرحله تشخیص، به منطقه ارجاع می‌شوند. (در مواردی که امنیت جانی دانش‌آموز در معرض خطر قرار دارد، مدرسه با هماهنگی منطقه می‌تواند به‌سرعت اقدام کند.)

سطح منطقه: مداخلات تشخیص و درمان در منطقه به این شرح است: 1. تشخیص: این خدمت درباره دانش‌آموزانی که بخشی از خدمات را در مدرسه دریافت کرده‌اند و نیز برای موارد پرخطر و غیرفوریتی صورت می‌گیرد. دانش‌آموزانی که در وضعیت فوریت روانی‌اجتماعی قرار دارند، بدون توقف، توسط واحد «مددکاری اجتماعی»، برای پیگیری درمان و مددکاری، پس از اخذ رضایت کتبی از ولی یا سرپرست قانونی و انجام هماهنگی‌های لازم به مراکز ارائه‌دهنده خدمت درون‌سازمانی یا برون‌سازمانی ارجاع می‌شوند. (به جز مواردی که بیم تهدید جانی و خطر برای حیات دانش‌آموز وجود دارد.) در این صورت هم با هماهنگی سازمان بهزیستی یا به‌طور مستقیم با هماهنگی مقام قضایی، اقدامات بعدی صورت می‌گیرد؛ 2. درمان: این خدمت در هسته‌ها و مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی منطقه، به تمامی دانش‌آموزان نیازمند خدمات ارجاعی ارائه می‌شود و شامل جلسات مشاوره و مداخلات روان‌شناختی است. در پایان هر جلسه، گزارش مراجعه دانش‌آموز و نیز خدمت ارائه‌شده به وی، در سامانه «نماد» ثبت می‌شود.

توضیح: در صورتی که مداخلات روان‌شناختی مؤثر نباشند، یا دانش‌آموز به تشخیص هسته و مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی، به خدمات تخصصی پزشکی و روان‌پزشکی نیاز داشته باشد، از همان ابتدا یا برای تکمیل درمان، به مراکز ارائه‌دهنده خدمت همکار معرفی می‌شود.

 

حمایت‌های اجتماعی
«نماد» حمایت‌های اجتماعی را در دو سطح پایه و تخصصی برای دانش‌آموزان طراحی کرده است. این کمک‌ها حداقل از دو طریق صورت می‌گیرند: الف) از طریق شرکت در بخش غربالگری «نماد» که در آن صورت، پس از تحلیل و ارزیابی، خدمات مورد نیاز به دانش‌آموزانِ در معرض خطر ارائه می‌شود؛ ب) از طریق معرفی توسط والدین یا همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی مدرسه که در آن صورت نیز پس از بررسی و سطح‌بندی مشکل، خدمت ضروری مددکاری اجتماعی، اگر در توان مدرسه باشد توسط مدرسه و در غیر این صورت توسط اداره آموزش‌وپرورش منطقه یا دستگاه‌ها و مراکز همکار برنامه «نماد» در خارج از آموزش‌وپرورش به ایشان ارائه می‌‌شود.

1. دانش‌آموزان در معرض خطر: خدمات مددکاری اجتماعی برای دانش‌آموزان در معرض خطر، با تمرکز بر مدرسه صورت می‌گیرد.

2. دانش‌آموزان پرخطر: خدمات مددکاری اجتماعی که آموزش‌وپرورش و مددکاران اجتماعی مناطق ارائه می‌‌دهند، به این شرح هستند:

الف) پیگیری جذب کمک برای تأمین هزینه‌های درمان دانش‌آموزان (از جمله کمک‌هزینه یا بیمه برای درمان مصرف مواد، و هزینه ایاب و ذهاب برای مراجعه به مراکز درمانی. اولویت در این زمینه با دانش‌آموزان بی‌سرپرست، فرزندان زنان سرپرست خانوار و خانواده‌های بی‌بضاعت است.)

• در این زمینه به این نکات توجه می‌شود:

1. اخذ تعهد از ولی یا سرپرست قانونی در خصوص دانش‌آموزان دارای سرپرست، برای پیگیری روند درمان و تأمین هزینه‌ها (به جز مواردی که بیم تهدید جانی و خطر برای حیات دانش‌آموز وجود دارد. در این صورت، با هماهنگی سازمان بهزیستی یا به‌طور مستقیم با هماهنگی مقام قضایی، اقدامات بعدی صورت می‌گیرند.)

2. پیگیری درمان دانش‌آموزان و ایجاد ارتباط با مؤسسه درمانی ارائه‌دهنده خدمات؛

ب) همکاری با مراجع قضایی و انتظامی برای کاهش وضعیت خطرپذیری دانش‌آموز (مانند رسیدگی به مواردی که دانش‌آموز در خانواده بدسرپرست زندگی می‌کند.)

توضیح: مراکز درمانی دارای واحد مددکاری می‌توانند در این زمینه کمک کنند.

• دانش‌آموزان دارای فوریت‌های روانی اجتماعی:

توضیح: در مورد مددکاری اجتماعی دانش‌آموزان، مواردی نیز از اداره کل آموزش‌وپرورش استان درخواست شده‌اند:

1. شناسایی و ایجاد ارتباط حرفه‌ای با منابع مالی، اجتماعی، رفاهی و درمانی برای کمک به دانش‌آموزان آسیب‌دیده، در پرداخت هزینه‌های درمانی. همچنین، در صورت نیاز، هماهنگی با نهادهای حمایتی و خیریه، برای کمک به بهبود وضعیت معیشت، کاهش فقر یا مشکلات زمینه‌ای خانوادگی؛

2. شناسایی و برقراری ارتباط حرفه‌ای با مراکز درمانی درون‌سازمانی و برون‌سازمانی در سطح استان؛

3. حمایت از اقدامات مناطق و در صورت لزوم، رسیدگی ویژه به موارد خاص ارجاعی از مناطق؛

یک مثال: فوریت‌های اجتماعی چگونه در «نماد» مدیریت می‌شود؟

یکی از نمونه‌های مهم در کارکرد برنامه «نماد»، مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی است.

در اینجا یک نمونه روندنمای (فلوچارت) مدیریت فوریت‌های اجتماعی دانش‌آموزان را، از زمان شناسایی موارد فوریت‌های اجتماعی تا ارجاع برای درمان و حمایت‌های اجتماعی، می‌آوریم.

 
نقشه راه «نماد»، چگونه تعریف‌شده است؟
«نماد»، علاوه بر ابعاد فنی، یک نقشه راه نیز دارد که در آن مسیرهای حرکت «نماد»، به‌ویژه گام‌های فراگیرسازی برنامه، تبیین شده‌اند. تاکنون بر اساس این نقشه راه، «نماد» در دو نسخه کوتاه و کامل اجرا شده است. نسخه کوتاه برنامه در قالب بخش فوریت (اورژانس) برای تمامی مدرسه‌های کشور در دسترس است.

نسخه کامل نیز گام‌به‌گام به ترتیب در 72 مدرسه (1394)، 512 مدرسه (1395)، 6587 مدرسه (سال‌های 1396 تا 1398) 21 هزار مدرسه (سال‌های 1399 تاکنون) اجرا شده و پوشش خود را گسترش داده است.

 

جمع‌بندی
مدرسه‌ها چگونه می‌توانند به اجرای «نماد» کمک کنند؟

برنامه ملی «نماد» یکی از آرزوهای بزرگ و بلند برای کمک به کودکان و نوجوانان این سرزمین و نیز برای حفاظت از ایشان است. برای دستیابی به این آرزوی بزرگ، باید قدم‌های بلندی برداشت و استلزامات اجرای آن را تأمین و محقق کرد.

ما باور داریم، «نماد» به دلیل جامعیت اهداف و فرایندها، یکی از نمونه برنامه‌های فوق‌العاده و تحولی است که حداقل دستاورد آن، کاهش آسیب‌های اجتماعی در جمعیت کودک و نوجوان کشور است.

مدرسه‌ها برای تحقق این آرزو و آرمان بزرگ نقش ممتازی دارند که می‌توانند موجب پیشبرد اهداف برنامه و ارتقای کارایی و اثربخشی آن شوند. برخی از کارهایی که مدرسه‌ها می‌توانند با اجرای آن‌ها به «نماد» کمک کنند، به این شرح است:
• کمک به اجرای کامل غربالگری و ثبت نشانگان خطرپذیری و نیز موارد فوریت‌های روانی‌اجتماعی دانش‌آموزان؛
• همکاری در اجرای بخش آموزش‌های ارتقایی «نماد»؛
• آشنایی با ابزارهای «نماد»؛
• کار مستمر با سامانه «نماد» و اجرای فرایندهای آن؛
• مطالعه و آشنایی با دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌های «نماد»؛
• مشارکت مؤثر در شناسایی و ارجاع دانش‌آموزانِ در معرض خطر و آسیب‌دیده.