خودکشی یک تصمیم آنی نیست هیچ کس مصون از خودکشی نیست

با شنیدنِ خبرِ خودکشیِ کارگردانِ نامی،کیومرث پوراحمد، نخستین واکنشی که در بیشتر مردم، هنردوستان و هنرمندان ایجاد شد؛ تعجب و ناباوری بود. باوری که به ذهن برخی خطور کرد این بود که «هنرمندان، به‌ویژه آنها که صاحب هنرِ ناب و آفرینندگی ممتاز هستند و افتخارات زیادی برای خود و جامعۀ خویش به ارمغان آورده‌اند؛ دست به خودکشی نمی‌زنند»؛ در حالی که این باور نادرست است و متاسفانه هیچ کس مصون از خودکشی نیست.

بیانیۀ جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران،
انجمن روان‌شناسی ایران، انجمن روان‌شناسی سلامت ایران و انجمن علمی روان‌درمانی ایران
22 فروردین 1402

با شنیدنِ خبرِ خودکشیِ کارگردانِ نامی،کیومرث پوراحمد، نخستین واکنشی که در بیشتر مردم، هنردوستان و هنرمندان ایجاد شد؛ تعجب و ناباوری بود. باوری که به ذهن برخی خطور کرد این بود که «هنرمندان، به‌ویژه آنها که صاحب هنرِ ناب و آفرینندگی ممتاز هستند و افتخارات زیادی برای خود و جامعۀ خویش به ارمغان آورده‌اند؛ دست به خودکشی نمی‌زنند»؛ در حالی که این باور نادرست است و متاسفانه هیچ کس مصون از خودکشی نیست.

بلافاصله بعد از این شوکه شدن و ناباوری، شاید احساسِ بعدی، نوعی خشم و عصبانیت بود که بیشتر افراد با منطقی درونی و تجربی، این رخداد را به فشارهای اجتماعی- سیاسی، فرهنگی و معیشتی مربوط می دانستند. این خشم، گویی دنبالِ پیدا کردنِ علتی برجسته برای این واقعۀ ناگوار است؛ غافل از اینکه اگرچه مسائل اجتماعی- اقتصادی از عواملِ اثرگذار محسوب می‌شوند، اما شواهد علمی گویای آن است که هیچ علت واحدی، به‌تنهایی نمی‌تواند بحران خودکشی را تبیین‌ کند. در اکثر موارد، خودکشی یک تصمیم آنی نیست؛ بلکه معمولاً فرایندی است مشمولِ زمان و حوادث و متاثر از رخدادهایی در درون و بیرونِ فرد، که همه دست به دست هم می دهند تا فرد از فکر کردن و ایده‌پردازی دربارۀ خودکشی، به نقشۀ خودکشی و در نهایت اقدام به خودکشی سوق یابد.

وقتی افراد به‌ دلایل مختلف، محزون، مایوس یا افسرده ‏‌شوند، ممکن است با پوچی، نا امیدی و احساسِ درماندگی روبرو شده و به‌جای اتخاذ راهبردهای مقابله‌ای کارآمد، از رفتارهای غیرانطباقی و خودآسیب‌رسان استفاده کنند.

علاوه بر مسائل زمینه‌‏سازِ خودکشی و لزومِ مداخله در آنها، باید بدانیم که خودکشی بدون نشانه های هشدار رخ نمی‌دهد؛ تشخیص نشانه های هشدارِ خودکشی تا حدی آسان ولی نیازمند آشنایی با آنها و دقت بیشتر است.

نشانه‌های هشداردهندۀ زیر می‏تواند بیانگر خودکشی‌‏گرایی فرد باشد:

ابراز کلامی درماندگی، باری بر دوش دیگران بودن و ناامیدی نسبت به آینده

از دست دادن، طرد شدن یا تجربۀ استرس‌های شدید و تروما

بخشش دارایی‌های ارزشمند یا نوشتنِ وصیت‌نامه

تغییرِ ناگهانی و غیر قابل توضیحِ خُلق و خو و روحیۀ فرد

تغییراتِ مشخص در رفتارهایی مانند خوابیدن، خوردن، آشامیدن، پرخاشگر شدن و یا غمگین شدن

سابقۀ رفتارهای خودزنی و یا اقدام به خودکشی

مردم باید به این علایمِ هشداردهنده توجه کنند و در صورت مواجهه با فردی از نزدیکان و دوستان که چنین علایمی را بروز می دهد با وی ارتباط برقرار کنند و بدون ترس و آشفتگی، سعی کنند شنوندۀ خوبی برای وی باشند؛ از توصیه‌های زودهنگام، نادیده گرفتنِ احساسات وی و قضاوت کردن بپرهیزند و با حمایت و دلسوزی با او برخورد کنند. این ارتباطِ مشفقانه و صمیمانه، گام نخست و مهم برای ارجاع دادن این فرد به مراکز بهداشتی و درمانی یا متخصصانِ سلامت روان اعم از روانپزشکان، روان‌شناسان بالینی، روان‌شناسان سلامت و مشاوران است. خدماتِ اورژانس بیمارستان­‌ها، خطوط کمکِ 1480 (مشاورۀ تلفنی سازمان بهزیستی)،123 (اورژانس اجتماعی)، 1570 (ویژۀ دانش‌آموزان) و 4030 (سامانۀ وزارت بهداشت)، نمونه‌‏های خوبی هستند که می‌توان مستقیما از آنها کمک و راهنمایی دریافت کرد.

نحوۀ انعکاسِ خبر خودکشی از حساسیتِ فراوانی برخوردار است به طوری که سازمان جهانی بهداشت و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور دستورالعمل‌های خاصی برای آن تدوین کرده است. علتِ این حساسیت به عاملی برمی‌گردد که در ادبیات خودکشی به اثر ورتر (Werther effect) یا تقلید از خودکشیِ افراد مشهور معروف است بنابراین ضروری است تا از عبارت‌هایی نظیر «مرگ خودخواسته» پرهیز شود؛ اظهاراتی که به مرگ ناشی از خودکشی مشروعیت می‌دهند. همچنین ضرورت دارد رسانه‌های رسمی و هم فعالان رسانه‌های اجتماعی و آحادِ مردم در انتشار خبر خودکشی دقت کرده و از دستورالعمل‌های علمی یاد شده عمل نمایند.

کشورهای زیادی برنامه ملّی پیشگیری از خودکشی  را تدوین کرده‌اند. خوشبختانه در سال‌های گذشته در کشور ما نیز تلاش‏های خوبی در این زمینه انجام شده و «برنامۀ کشوریِ پیشگیری از خودکشی» (ویرایش دوم- آذرماه 1400) تدوین و به تمام دانشگاههای علوم پزشکی کشور و دستگاه‏ها و ارگان‏های ذیربط ابلاغ شده است. هرچند، متاسفانه عدمِ اجرایِ این برنامه در برخی استان ها، اجرای ناکافی و یا اجرای ناقصِ آن در سایر استان‌ها، همچنین نبودِ هماهنگیِ بین بخشیِ مطلوب، مانع از تبدیل شدن برنامۀ کشوری پیشگیری از خودکشی به یک پویش ملی، پیوسته و فراگیر شده و نگرانی‌هایی را در تحقق اهداف آن ایجاد کرده است. امید می‌رود با رفع موانع و اجرای مفاد و استراتژی‏های آن، این برنامه به اهداف خود نائل شود.

پیشگیری از خودکشی وظیفه‌‌ای همگانی است. در عین حال، بخشِ مهمی از این بار بر دوشِ متخصصان سلامت روان گذاشته شده است در حالی که حمایت‌های لازم از آنان به‌عمل نمی‌آید. اختصاص بودجه‌های پیشگیرانۀ کافی به حوزۀ سلامتِ روان، حمایت از تشکل‌های غیردولتی حوزه‌های سلامت روان و توجه به مواردی نظیر بیمۀ خدمات روان‌شناختی، گامی بسیار مهم در توفیق برنامه‌های پیشگیری از خودکشی در سطح کشور محسوب می‌شود.

جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی و انجمن‌های علمیِ امضا کننده این بیانیه، آمادگی خود را برای مشورت فنی، شرکت در کارگروه های تخصصی و ارائه طرح‌های خرد و کلان برای پیشگیری از خودکشی به  ویژه در گروه های آسیب پذیر اعلام می‌دارند.

امضا کنندگان بیانیه ضمن تسلیت مجدد به جامعه هنری کشور، آمادگی خود را برای همکاری با فرهیختگانِ حوزۀ هنر، وزارت فرهنگ و ارشاد، صدا و سیما، انجمن‏ها و مراکز فرهنگی هنری، به‌منظور همفکری و تولیدِ آثار هنری، فیلم، انیمیشن، مستند، تئاتر و هر گونه ابداع خلاقانه با هدفِ ارتقای سلامت روان و پیشگیری از خودکشی در سطوح مختلف اعلام می‌دارد.