هنردرمانی و ویژگی‌های آن

«هنردرمانی» به معنای روان‌شناختی آن، با نام خانم «مارگارت نامبرگ» شناخته می‌شود. وی زمانی که مشغول آموزش نقاشی به خردسالان بود، دریافت که هنر، تداعی آزاد را بسيار روان مي‌كند و ارتباط نمادین ناخودآگاه را به صورت بدون ممیزی و عینی سهولت می‌بخشد و بُعد درمانی‌ آن، در رهاسازی ناخودآگاه توسط تصویرسازی و مشاهده آگاهانه نفس است. ولی همزمان با بانوی یادشده، خانم «آدریان هیل» Adrian Hill بریتانیایی برای نخستین بار واژه «هنردرمان» را با نگرش هنری به کار برد و اثر درمانی هنرهای تجسمی‌ و تصویرسازی در قالب هنردرمانی را به وصف درآورد.

آدریان کیت گراهام هیل (24 مارس 1895 - 1977) یک هنرمند، نویسنده، هنر درمانگر، مربی و پخش کننده انگلیسی بود. هیل در طول جنگ جهانی اول با شرکت توپخانه شریف خدمت می کرد و اولین هنرمندی بود که از طرف موزه جنگ امپراطوری به ثبت جنگ در جبهه غرب پرداخت. او کتابهای زیادی در مورد نقاشی و طراحی نوشت و در دهه 1950 و اوایل دهه 1960 برنامه تلویزیونی کودکان بی بی سی را به نام Sketch Club ارائه داد.
 

Adrian Hill

پس از این دو بنیانگذار در سال 1961، خانم دیگری موسوم به «ادیت کرامر» بر قدرت‌های ذاتی هنر در درمان تاکید ورزید. او همچون «هیل» اعتقاد داشت فرآیند هنری ذاتا توانایی مداوا و شفابخشی دارد. لازم به ذكر است که از سال 1970 تا اواسط 1985 آثار متعددی در زمينه «هنردرمانی» انتشار یافت به‌ طوری که نشر مجله «انجمن» مورد بحث در سال 1983 نقطه عطف سایر کتاب‌های منتشرشده بود. در حال حاضر «مارگارت نامبرگ» به عنوان مادر رشته «هنردرمانی» در آمریکا مشهور است. وی با بهره‌گيري از ایده‌های «فروید» و «یونگ»، «هنردرمانی» با رهیافت روان‌تحلیلی را مطرح كرد. اين هنر در برخی دانشگاه‌های ایالات آمریکا تدريس می‌شود.

در انگلستان انجمن «هنردرمانی» انگلستان دانشجویان هنردرمانی را عمدتا به عنوان روان‌درمان‌گرایی با تمرکز بر روان تحلیلی تعلیم می‌دهد. نه تنها هنرمندان که هنردوستان نیز قادرند از طریق هنر آرامش یابند. از همین روی روان شناسان به افرادی که ذوق هنری دارند توصیه می‌کنند هنگام بروز فشار روانی جهت رهایی از نابه‌سامانی‌های روانی به فعالیت هنری رو کنند یا به مشتاقان هنر یادآوری می‌نمایند که به منظور گریز از دشواری‌های روحی که آنان را در برگرفته، به سینما یا به تماشای یک گالری نقاشی بروند.

ایجاد یک اثر هنری و ضمنا مشاهده و مقابله با یک اثر هنری قادر است ضمن تخلیه هیجانات و عواطف ما، آن‌ها را مجددا سامان دهد و تنظیم کند.

در هنر درمانگری روان‌شناس از هنر، جهت آشكاركردن احساسات خویش در قالب واژه‌های تحت فشار شدید قرار می‌گیرند. این شیوه درمانی،‌ البته متناسب با سن و شرایط کودک،‌ ممکن است اثربخش باشد.

 می‌توان از کودکی که درگیر مشکلی است درخواست كشيدن يك نقاشي را كند تا بدین وسيله احساسات نهفته‌اش را به زبان آورد یا با تماشای تصویری برایش قصه‌ای بسازد.

همچنین برای بیماران بزرگسالی که با مشکلات جسمی‌ و عاطفی فراوانی مواجهند، احتمالا واسطه‌ای برای بیان احساسات پیچیده‌شان گردد.

اشتغال به فعاليت هنري، به شخص لذت فراوانی می‌بخشد و همزمان با آن، فشارهای جسمانی‌اش کاسته می‌شود.


برای استفاده از هنر درمانی به چه استعدادی نیاز است؟
برای این که از هنر درمانی استفاده کنید به هیچ تخصص و استعداد ویژه ای نیاز ندارید. طبق آزمایشات، افرادی که هیچ کار هنری را تا به این زمان انجام نداده اند وقتی که قلم و کاغذی رابه آن ها می دهند توانایی انتقال احساساتشان را به خوبی داشته اند. این روش علاوه بر اینکه کمک میکند تا اختلالات روحی و جسمی درمان شود، روشی برای افزایش تمرکز و حافظه و کشف استعدادها و توانایی های فردی، وسیله فوق العاده ایی می باشد. افرادی هستند که بارها اظهار داشته اند اصلا استعدادی ندارند و حتی توانایی کشیدن خط بر روی کاغذ را ندارند ولی توانسته اند با استفاده از این هنر، استعدادهای فراوانی را بعد از گذراندن این دوره روانکاوی، در خود کشف کنند.


افرادی که هنر درمانی می‌کنند چه کسانی هستند؟
هنر درمانگرها به روانشناسانی گفته می‌شود که در زمینه‌های گوناگونی همچون هنر و درمان آموزش و دوره دیده‌اند. آنها نسبت به بعضی از موارد آگاهی دارند که از آن‌ها می‌توان به رشد انسان، عمل بالینی، نظریه‌های روانشناسی، سنت‌های معنوی، چند فرهنگی و هنری و پتانسیل بهبودی هنر اشاره کرد. آنها از هنر در زمینه‌هایی همچون ارزیابی، معالجه و تحقیق بهره می‌برند و برای مشاوره دادن به افراد از متخصصان متحد کمک می‌گیرند.

هنر درمانگران به همکاری با افراد در هر سنینی نظیر افراد خاص، خانواده ها، زوج ها، گروه ها و جوامع مختلف می‌پردازند. آن‌ها به عنوان بخشی از تیم‌های بالینی به صورت جداگانه اقدام به ارائه خدمات در محیط‌هایی همچون توانبخشی، بهداشت روان، موسسات پزشکی و پزشکی قانونی می‌کنند.

 

کتاب دکتر «آندرا گیلروی» تحت‌ عنوان «هنر درمانی»، پژوهش و شیوه‌اي مبتنی بر شواهد یک بررسی فراگیر را بر تمام پژوهش‌های ارزنده پیرامون برآیند هنردرمانی، ارائه می‌دهد. وی به شواهدی از متون هنردرمانی آمریکا و انگلیس را برای محدوده زمانی که به شرح ذیل خلاصه شده نگاه کلی کرده است:
هنردرمانی، سوء مصرف و ضربه روحی: پیامدهای بررسی‌های پرشمار اثرات هنردرمانی فردی و گروهی کوتاه‌مدت بر تقلیل تشویش، افسرده‌دلی و نشانه‌های اختلال تنیدگی، فشار روانی، پس‌آسیبی را نشان مي‌دهد.

هنردرمانی و اعتیاد: اثربخش در یاری به مراجعان به منظور اقرار به اعتیادشان آسان‌سازی تغییر و کاهش گوشه‌گیری و انزوا.
هنردرمانی به منزله مداخله‌اي برای این گروه، بیش از روش کلامی ‌برتابی است.

هنردرمانی و زوال عقل: مطالعه چند پیامد و یک آزمون کوچک مهار شده تصادفی نمایانگر این تاثیرات شمرده می‌شود. کاهش افسرده‌دلی و فزونی دقت، جامعه‌پذیری، تیز حسی روانی و قدرت جسمی‌ و آرامش.

هنردرمانی و اختلالات خوردن: نتيجه تحقيقات نشان مي‌دهد كه هنردرمانی به طریقه‌های مقتضی بیماران را قادر به گفت‌و‌گو و رفع هیجان‌ها و مسائل روان‌شناختی مي‌سازد.

هنردرمانی و مشکلات فراگیری: نتایج مطالعات حکایت از آن دارد که امر فردی و گروهی در بلندمدت مشکلات کرداری را می‌کاهد و در عین حال، قابلیت شکل‌گیری نمادها و توانش تکمیل وظایف بالندگی را بهبود می‌بخشد.

هنردرمانی و مجرمان: نتایج مطالعات می‌نمایاند که هنردرمانی برای مجرم نسبت به جرم در اولویت واقع گردد، روابط مجرم را اصلاح کند، بینشش را افزون سازد، کردارهای مربوط به جرم را تغییر دهد و واقع نمایی تکرار جرم را بکاهد.

هنردرمانی و علاقه‌مندان به داروهای آرام‌بخش: نتيجه بررسی‌ها و آزمون‌هاي کوچک مهارشده تصادفی، نشانگر آن است که هنردرمانی فردی و گروهی اين گروه از افراد را وامی‌دارد که ضمن ایجاد دگرگونی در تندرستی، تصویر بدن و رفتار هماهنگ شوندو آنگاه هنردرمانی سبب فزونی عزتِ‌نفس، کیفیت زندگی، ابقای هویت، تسکین و مهار روان‌شناختی درد می‌شود.

هنردرمانی و افسردگی: بررسی با هنردرمانی گروهی، افزایش عزت‌ِنفس و بهبود روابط این بیماران را نشان مي‌دهد.

هنردرمانی و اختلالاتِ منش: مظالعات نشان مي‌دهد که «هنردرمانی» در این دسته از بیماران قادر است مدیریت تجربه‌هایی را که بر اثر آن‌ها، بيماران شدیدا از هیجان لبریز می‌شوند،‌ بهبود بخشد و گرایش‌های ویرانگرشان را اصلاح کند.

هنردرمانی و روان‌پریشی: نتايج پژوهش‌ها و آزمونی کوچک مهرشده تصادفی، افزایش توانایی ورود به روابط و باقی‌ماندن در آن‌ها توانايي نمادسازی و رشد دفاع‌های بالیده، کاهش نیاز به خدمات بهداشت روانی و جذب مراجعان به مداخلات روان‌شناختی را نشان مي‌دهد.

هنردرمانی، کودکان و نوجوانان: نتایج پژوهش‌ها و یک آزمون مهرشده تصادفی برآیندهای مثبتی را در زمینه تحصیلی و بهداشت روانی با بهره‌گيري از شیوه‌های مختلف هنردرمانی، در ضمن افزایش نمادسازی، تقلیل خشونت و بسامد نشانه‌ها، فرونشاندن تنش و تسهیل روابط و تعاملات را نشان مي‌دهد.

هنردرمانی و اختلال کم‌توجهی: نتايج دگرگونی‌های مثبت در عزت‌ِنفس خودگردانی و توانایی جهت فعالیت در یک محیط اجتماعی را نمایان می‌سازد.

هنردرمانی و گستره اختلالات درخودماندگی(اوتیسم): نتایج مطالعات حاکی از آن است که «هنردرمانی» فردی در بلندمدت بر ارتقای شناختی و رشد هیجانی ایجاد توانایی جهت ارتباط و کاستن از رفتارهای ویرانگر اثر دارد.


چه انتظاراتی باید از جلسات هنر درمانی داشته باشیم؟
نخستین جلسه هر نوع هنر درمانی، به این‌ صورت است که درباره دلیل مراجعه شما با تراپیست صحبت می‌شود و این که تراپیست به چه صورت می‌تواند از طریق هنر درمانی به شما کمک کند. سپس در این مرحله با هم، به یک برنامه درمانی که شامل خلق آثار هنری می‌باشد، خواهید رسید.

زمانی که یک اثر هنری را خلق می‌کنید روانشناس، فرآیند کار شما را با گذشت زمان زیر نظر می‌گیرد، بدون این که مداخله یا قضاوتی در کارتان داشته باشد.  بعد از اتمام کار اثر هنری شما و وقتی هم چنان بر روی اثر، کار میکنید هنر درمان گر از شما در مورد این که نسبت به فرآیند هنرمندانه چه حسی دارید، چه چیزی در ساخت اثر هنری، سخت یا آسان بود، حین کار کردن چه افکار یا خاطراتی داشتید، سوالاتی را می‌پرسد.  


هنر درمانی با کودکان
هنر درمانی در هر سنی به خصوص کودکان کاربرد دارد. یکی از راه‌ها برای این که با کودکان به شکلِ طبیعی‌تر و آسان‌تر ارتباط داشته باشید هنر می‌باشد، بدین دلیل که کودکان راحت‌تر می‌توانند از طریق تصاویر، به ابراز ارتباط بیانی خودشان بپردازند. گنجینه لغات کودکان در مقایسه با بزرگسالان فرق دارد و همچنین بسیاری از آنان، مواردی همچون نقاشی کردن، رنگ آمیزی و مدل سازی را بطور طبیعی دوست دارند و آن‌ها با انجام کارهایِ هنری آشنا هستند و به روشی گویا آن را بیان می‌کنند.

بهترین راه برای کودکانی که هیجانات شدید از خود بروز می‌دهند و توانایی بیان آن‌را ندارند، هنر درمانی می‌باشد. کودکان با استفاده از هنر می‌توانند از طریق تصاویر به بیان این هیجانات بپردازند و در نتیجه از راهی سریع‌تر به سلامت روانی او کمک می‌کند. برای کودکان، سخت و گیج کننده است که بخواهند هنر درمانی را از بازی درمانی جدا کنند و همچنین این دو خیلی با هم فرق ندارند، هر جلسه هنر درمانی در مقایسه با بازی درمانی برای کودکان به صورت فردی و گروهی بسیار مشابه هم است، به خصوص زمانی که مواد استفاده شده برای کشف و نمایش دادنِ کودک می‌باشد، هنر درمانگران برای پرورش خود اکتشافی تمایل بیشتری دارند خصوصا زمان‌هایی که از یک تکلیف به خصوصی بهره می‌برند و همچنین هنردرمانگران با استفاده از مواد هنریِ زیاد، نحوه استفاده از این مواد را به کودکان آموزش می‌دهند، از دیگر موارد مشترک با هنر درمانی می‌توان به روان درمانی اشاره کرد و بسیاری از مشاوران و روان درمانگران از بیانِ تصویری و کارِ هنری به منظور کامل کردن کارشان استفاده می‌کنند. درواقع نحوه کار هنردرمانگران برای مشاوره در مدرسه و برای معلمان استفاده از هنر می‌باشد تا بدین طریق به راهنمایی کارکنانِ مدرسه می‌پرداند و به فعالیت در مدارس عادی و استثنایی مشغول میشوند.


هنردرمانی گروهی
هنردرمانی گروهی به فرایندی گفته می‌شود که در این روش به تلفیق روان درمانی گروهی بهمراه کیفیت شفابخش و درمانی هنر می‌پردازند. افراد برای هرگونه فعالیت گروهی هنردرمانی که انجام می‌دهند، در فرآیند اصلی آفرینش گرفتار می‌شوند، به همین خاطر باید کار خود را به نحوی با دیگران تقسیم کنند تا اعضای گروه این توانایی را داشته باشند که در بین فرآیند تولید و بعد از آن به بحث درخصوص کارشان بپردازند.  این مشارکت جمعی در نتیجه می‌توانند اثری هنری را خلق کنند که جنبه‌های روانشناسانه آن در مقایسه با توانمندی‌های هنری اثر از ارزش بیشتری برخوردار است.

نتیجه حاصله از این اثر هنری باعث ایجاد فرصت مناسبی برای به اشتراک گذاشتن مواردی همچون تحلیل‌ها، انگیزه‌ها، شیرینی در ادراک دیداری و فرافکنی تعارضات و هیجانات سرکوب شده درمانگران می باشد.



هنردرمانی در ایران:
در تاریخ روان‌شناختی زندگی ایرانیان، هنر جریان پيچيده‌اي داشته است. اصولا ایرانیان به علل کیانی و تاریخی در اظهار مسائل و مشکلات خود صراحت ندارند و سخنشان را در خلال هزاران حرف، طنز و ادبیات بیان می‌كنند و در نتيجه زبان ابهام، طنز و روایی آنان قوت گرفته و زمینه‌های خلاقیتشان گسترده شده است. زبانی که در زیباترین و مطلوب‌ترین شکل ادبی‌اش شاعران و ادبای بزرگ را آفریده است.

در مرکز مطالعات هنردرمانی و کلینیک خانواده و کودک دانشگاه شهید بهشتی از هنردرمانی برای کودکان و نوجوانان مشکل دار یا زوج های مساله دار استفاده می‌شود.

درمجموع، هنرهای ایرانی از شعر تا معماری و صنایع دستی، واسطه ناسازگاری مردم بوده است ولی هنردرمانی به مفهوم علمی ‌و کلاسیک در سرزمین ما، بسی نوپاست و در اول راه قرار دارد ولي امروزه مراکز درمانی و درمانگاه‌های خصوصی، کم‌وبیش از راه‌کارهای هنردرمانی و بازی‌درمانی بهره مي‌برند.