مروري بر تغييرات ساختاري نهاد خانواده

  درک اين دگرگوني ها و پيش بيني آثار و عواقب آن از ابعاد مختلف مي تواند به مواجهه بهتر با فضاهاي درون خانواده در آينده ، ظهور آسيب هاي جديد، تحولات ناشي از مدرنيته و تاثير منفي آن بر روابط اعضاي خانواده و تعامل خانواده ها با يکديگر بينجامد. به باور تمام کارشناسان تغييرات اجتماعي در جامعه ايران بسيار چشمگير است و نهاد خانواده به مثابه هسته اصلي جامعه، محوريت اين تغييرات را در دل خود دارد. تغييرات چشمگير و نقاط مثبت و منفي نهاد خانواده در دهه هاي گذشته را با يکي از جامعه شناسان خانواده بررسي کرده ايم که از نظرتان مي گذرد.واقعيت اين است که بخش عمده اي از تحولاتي که در حوزه خانواده رخ داده، ساختاري است. درست است که خانواده گسترده ديروز ايران، به خانواده هسته اي تبديل شده است اما خانواده هسته اي امروز ما کامل نيست و اين يکي از ويژگي هاي خانواده ايراني است. در خانواده گسترده منبع درآمد مشترک بود و پسر شغل پدر را پي مي گرفت. اما در شکل جديد خانواده امروز ايران، خانواده شهري شده است و سبک و سياق زندگي هسته اي را دارد اما از درون به منبع مالي خانواده گسترده وابسته است. به اين ترتيب ويژگي خانواده امروز ايران در برخي موارد هسته اي و در برخي موارد گسترده است. احترام به حريم خصوصي فرزندان دکتر عليرضا شريفي يزدي جامعه شناس خانواده و عضو پژوهشگاه تعليم و تربيت در گفت وگو با خراسان با بيان اين مقدمه ادامه مي دهد: يکي از تغييرات مثبت در خانواده امروز، احترام والدين به حريم خصوصي فرزندان است. اين نقطه عطف و بسيار مثبت باعث تغييرات مثبت بسيار ديگري در چارچوب اختيارات و وظايف والدين و فرزندان شده است. در همين چارچوب يافته هاي پژوهشي نشان مي دهد، اقتدار زنان در نهاد خانواده افزايش پيدا کرده است و زنان امروز توانسته اند در ساختار قدرت خانواده، اقتدار بيشتري داشته باشند و سهم بالاتري در تصميم گيري هاي درون خانواده پيدا کنند. همراه با اين تغيير، مردان هم مسئوليت بيشتري در وظايف تربيتي و پرورشي فرزندان به عهده گرفته اند.در مجموع بايد گفت نقش مادران در شيوه تربيت فرزندان پررنگ تر شده است و دلايل آن را بايد در چند نکته خلاصه کرد. علاوه بر افزايش اقتدار زن در ساختار خانواده بايد به بالا رفتن سطح سواد و دانش مادران اشاره کرد. اين تحول باعث شده است درصد بسياري از مادران تحصيل کرده و با سواد باشند و در مقايسه با دهه هاي گذشته اين نسبت به نحو مطلوبي به نفع فرزندان و خانواده تغيير کرده است.از طرفي زنان به علت کسب مهارت هاي تحصيلي غيررسمي مثل آرايشگري، خياطي و... به نيروي مولد با تعريف اقتصادي تبديل شده اند. اين دسته از زنان با کسب درآمد مشخص در تامين هزينه هاي زندگي شريک مي شوند و به همين دليل حوزه اقتدار خود را وسعت داده اند.دکتر شريفي با اشاره به اين که زنان درون خانواده استقلال نسبي پيدا کرده اند، تصريح مي کند: زنان حقوق و حريم خصوصي بيشتري در چارچوب خانواده يافته اند و استقلال بيشتري پيدا کرده اند. روابط بين خانواده ها نتايج تحقيقات نشان مي دهد شبکه هاي خانوادگي (۲ خواهر يا ۲ برادر) استحکام کمتري نسبت به دهه هاي قبل دارد. ميزان ارتباطات بين خانواده ها به لحاظ دفعات ارتباط و ميزان صميميت کمتر شده است و خانواده ها درون گراتر از قبل شده اند. بخشي از اين تغييرات به اين علت است که ازدواج هاي فاميلي يا درون گروهي طي دهه هاي اخير کاهش يافته است که اين امر پديده اي قابل طرح و بررسي است. از سوي ديگر بايد به کاهش ازدواج هاي «درون قومي» اشاره کرد.در گذشته يک شيرازي با شيرازي و يک اصفهاني با اصفهاني ازدواج مي کرد اما هم اکنون تفاوت فرهنگي و شهري نمي تواند مانع از ازدواج ۲ نفر با يکديگر شود. تلويزيون و خانواده يکي ديگر از عوامل تأثيرگذار بر خانواده ايراني ظرف دهه هاي گذشته ورود رسانه ها به اين چارچوب بوده است. تلويزيون پس از ورود به خانواده ايراني باعث گردهمايي هاي خانوادگي شد تا همه دور هم زير يک سقف جمع شوند و از تلويزيون لذت ببرند. اما در مراحل بعدي که همه صاحب تلويزيون شدند، هر خانواده اي به تنهايي به ديدن آن مشغول شد و از ارتباط با ديگر اعضاي خانواده چشم پوشيد. بعدها که تلويزيون تنوع برنامه و شبکه پيدا کرد و از لحاظ اقتصادي، خانواده توان خريد يک يا چند تلويزيون را پيدا کرد، باز هم تأثير منفي خود را به جا گذاشت زيرا پدر و مادر و دختر و پسر هر يک تمايل به ديدن برنامه هاي مورد علاقه خود داشتند و اين امر به انزوا و کناره گيري از يکديگر منجر شد.زندگي مدرن و ماشيني شهري امروز به اعضاي خانواده مجال و فرصت با هم بودن و گفت وگو را نمي دهد و روابط گفتماني رو در رو کاهش چشمگيري پيدا کرده است. شکل گيري خانواده هاي جديد به باور کارشناسان افزايش شکل گيري زندگي مجردي يا خانوار تک نفره يکي از تحولات اساسي در حوزه ساختار خانواده است. دکتر شريفي يزدي با اشاره به اين مطلب مي گويد: با به رسميت شناختن حقوق فردي دختران و پسران و با کسب استقلال مالي آن ها، دسته زيادي از جوانان زندگي مجردي را انتخاب مي کنند که تبعاتي دارد. از اين امر مي توان به عنوان تحول نام برد زيرا قبلا در ساختار خانواده ايراني وجود نداشت. همچنين زندگي ۲ دختر يا ۲ پسر با يکديگر هم يکي ديگر از اين تحولات است که اگر چه اندک است اما وجود دارد. مهر و عطوفت خانواده ايراني همچنين طبق مطالعات عطوفت و مهر بين اعضاي خانواده ايراني هنوز مثال زدني و نمونه است. يعني در مقايسه با شاخص هاي جهاني بايد اذعان کرد که عطوفت و علاقه افراد يک خانواده در ايران هنوز پررنگ و غيرقابل چشم پوشي است که نکته بسيار مثبتي است. هر چند ارتباط پدر با فرزندان هنوز تغيير چشمگيري پيدا نکرده است اما رابطه بين فرزندان و والدين و فرزندان با يکديگر روابط بسيار مثبت و پر از صداقت، صميميت و احساسات است. در اين ميان روابط احساسي فرزندان با پدر و مادر به ويژه در سنين بالاتر کمرنگ تر شده است و متأسفانه الزام نگهداري از پدر و مادر در سن کهولت براي بسياري از فرزندان وجود ندارد. همچنين طلاق عاطفي طي ۳ دهه اخير افزايش يافته به اين معنا که روابط بين مرد و زن دچار خدشه شده است.   خراسان - مورخ سه‌شنبه 1390/11/18 شماره انتشار 18049
نويسنده: عظيمي مروي