انواع اختلال دیکته نویسی
اختلال دیکته نویسی خود بخشی از
اختلال یادگیری است که باعث میشود فرد در نوشتن کلمات دچار اشکال شود. حتی میتوان آن را ذیل اختلالات نوشتن دسته بندی کرد.
از طرفی دیگر خود این اختلال هم دارای انواعی است که بررسی آنها به درک بهتر مشکلات این کودکان کمک خواهد کرد:
1- اختلال وارونه نویسی و قرینه نویسی
یکی از اختلالات دیکته نویسی که از اهمیت بالایی برخوردار است،
اختلال قرینه نویسی و وارونه نویسی میباشد. این اختلال کمترین شیوع را در بین این دسته از اختلالات دارد. این مشکل به شیوهای خواهد بود که فرد نمیتواند جهت درست نوشتن را تشخیص دهد در نتیجه ممکن است کلمات را برعکس یا وارونه بنویسد.
در اختلال وارونه نویسی فرد معمولا در نوشتن حروف مشکل دارد و حروف و اعداد را برعکس مینویسد. برای مثال ممکن است به جای
۷ بنویسد
۸ و یا برعکس. در این حالت فرد جهت کلی نوشتار را به درستی انتخاب میکند، اما برای نوشتن حروف به این مشکل بر میخورد.
کسی که وارونه نویسی دارد یا نمیتواند جهت درست را تشخیص دهد یا فکر میکند که هر حرف را از هر طرفی بنویسد، باز هم درست است. فرض کنید یک لیوان را برعکس کنید در این حالت باز هم لیوان است. این افراد در مورد حروف هم چنین دیدگاهی دارند و تصور میکنند با تغییر جهت در نوشته تغییری ایجاد نمیشود.
در نظر داشته باشید که در برخی موارد هم ممکن است فرد توانایی تمایز بین دو حرف را نداشته باشد. برای نمونه امکان تمایز بین حروف p و q یا b و d برای کودکان کمی سخت است. بنابراین نمیتوان هر وارونه نویسی را اختلال دانست. وارونه نویسی در کودکان تا سن 7 سالگی و ابتدای مدرسه کاملا طبیعی است. اما اگر این مشکل ادامه دار و تعداد آن زیاد باشد، لازم است اقدامات درمانی برای رفع آن شروع شود.
لئوناردو داوینچی، هنرمند بزرگ ایتالیایی، هم با این مشکل روبرو بوده است.
2- جابجایی حروف
در برخی از موارد فرد ممکن است حروف را پس و پیش کند. به صورتی که کلمه معنای خود را از دست بدهد. برای مثال به جای «مدرسه» بنویسد «مردسه». این مشکل ممکن است ناشی از تفکیک شنیداری باشد یا حافظه دیداری فرد دارای اختلال باشد. در موارد نادر هم ممکن است به دلیل عدم درک صحیح از چپ و راست مربوط باشد.
3- جانشین کردن حروف به جای همدیگر
در رسم الخط فارسی برخی آواها را به کمک حروف مختلف میتوان نوشت. برای مثال «ت» و «ط» یک آوا دارند. در نتیجه فرد ممکن است آنها را به جای هم به کار بگیرد. این مشکل در نوشتار برخی از کلمات هم خود را به شیوه عمومیتری نشان داده است. به همین دلیل است که «باتری» و «باطری» هر دو درست هستند. در قدیم هم «تهران» را «طهران» مینوشتند.
از طرفی دیگر در فارسی حروف زیادی وجود دارند که از نظر ظاهری مشابه هم هستند و تفکیک آنها برای کودکان کمی سخت است. برای نمونه حروف «ج»، «ح»، «خ» و «چ» همگی شبیه هم هستند و تنها تفاوت آنها در تعداد نقطهها است. بنابراین بروز عدم تفکیک این حروف در املای کودکان ابتدایی دور از انتظار نمیباشد.
4- جا انداختن بخشی از حروف یا کلمات
توجه به حروف و کلمات به حافظه دیداری مناسبی نیاز دارد. همچنین حافظه شنیداری فرد باید قوی باشد تا بتواند بین شنیدن و نوشتن یک کلمه ارتباط برقرار کند. ضعف در اجزای گفته شده ممکن است باعث شود فرد در نوشتن جمله، بخشی از یک کلمه یا کل آن کلمه را ننویسد. برای نمونه ممکن است فرد کلمه «مادر» را «مار» بنویسد.
5- اختلال در املای نشانهها
در نوشتار فارسی برخی از کلمات حاوی حروف و صداهایی هستند که بیان خواهند شد اما نوشته نمیشوند. برای نمونه در کلمه «مادَر» حرف «ـَ» تلفظ میشود اما نوشته نمیشود. یا در کلمه «بنَا» علامت تشدید به سختی قابل تشخیص خواهد بود.
از طرفی دیگر برخی از کلمات مانند «خواب» دارای حروفی هستند که تلفظ نمیشوند. در این موارد فرد ممکن است در تشخیص و جایگذاری حروف دچار مشکل شود.
دلایل اختلال دیکته نویسی
عوامل زیادی باید دست به دست هم بدهند تا فرد بتواند یک کلمه یا جمله را بنویسد. در صورتی که هر کدام از این اجزا دچار آسیب شوند، اختلالات دیکته نویسی خود را نشان خواهند داد. این دلایل را به طور اختصار میتوان در گزینههای زیر خلاصه کرد:
1- مشکلات حرکتی
یکی از اختلالات نوشتن که شاید بتوان آن را به اختلالات دیکته نویسی هم مرتبط دانست، عدم رشد مهارتهای حرکتی کودکان است. برای داشتن یک خط خوانا لازم است که فرد بتواند تنه و شانه خود را ثابت نگهدارد. همچنین باید بتواند مداد را در دست بگیرد و با آن حرکات ریزی را انجام دهد. در صورتی که فرد این تواناییها را نداشته باشد،خوانایی دست خط او کاهش پیدا میکند. در نهایت کلمات فرد به گونهای نوشته خواهند شد که کل نوشته یا بخشی از نوشته قابل خواندن نمیباشد. نوشته 4 اسباب بازی مفید برای تقویت حرکات ظریف انگشتان به رفع این مشکل کمک خواهد کرد.
2- مشکلات آموزشی
در صورتی که آموزشها مناسب به فرد ارائه نشود، بروز اختلال املا بسیار شایع خواهد بود. شاید بتوان
مشکل در نوشتن هکسره (جایگاه «ه» و «ـِ» در محاورهنویسی ) را شایعترین مثال برای این بخش بدانیم که در بسیاری از بزرگسالان هم دیده میشود. مانند:
مراحل آموزش نوشتن
آموزش نوشتن خود دارای اصولی است که اگر به صورت صحیح اجرا شود میتواند از بسیاری از مشکلات جلوگیری کند:
1- آموزش نوشتن غیر فعال (رونوسی)؛
2- آموزش نوشتن نیمه فعال (املا)؛
3- آموزش نوشتن فعال پایه یک (کلمه سازی)؛
4- آموزش نوشتن فعال پایه دو (جمله سازی)؛
5- آموزش نوشتن فعال خلاق (انشا و داستان نویسی).
با توجه به اینکه مشکل دانش آموزان در مرحله آموزش نوشتن نیمه فعال (املا) است به آموزش املا میپردازیم. مهارت املا نویسی به معنی توانایی جانشین کردن صحیح صورت نوشتاری حروف، کلمات و جملهها به جای صورت آوایی آنهاست. دانش آموزان بـایـد به این مهارت دست یابند تا بتوانند بین صورت تلفظی کلمهها و حروف سازنـده آنها پیـونـد مناسبی بـرقـرار کنند. بدین ترتیب زمینه لازم برای پیشرفت آنها در درسهای جمله نویسی، انشا و به طور کلی مهارت نوشتن بهتر فراهم میشود.
دانش آموزان هنگام نوشتن املا باید نکاتی را درباره صداهایی که به وسیله معلم در قالب کلمات و جملهها بر زبان جاری میشود رعایت نمایند:
الف) کلمات را خوب بشنوند (تشخیص دقیق کلمه + ادراک کلمه)؛
ب) کلمات را خوب تشخیص دهند (یادآوری و مجسم ساختن تصویر + بازشناسی کلمه صحیح در ذهن)؛
ج) کلمات را درست بنویسند (نوشتن صحیح حروف سازنده کلمه + بازنویسی کلمه و توالی مناسب آنها).
هدف از املا گرفتن چیست؟
املا واژه ای است عربی و معنای آن نوشتن مطلبی است که دیگری بگوید یـا بخـوانـد. درس املا در بـرنـامـه آمـوزشـی دوره ابتدایی اهداف زیر را در بر میگیرد:
1- آموزش صورت صحیح نوشتاری کلمهها و جملههای زبان فارسی؛
2- تشخیص اشکالات املایی دانش آموزان و رفع آنها؛
3- تمرین آموختههای نوشتاری دانش آموزان در رونویسی؛
بدیهی است با نوشتاری که با غلطهای املایی همراه باشد ارتباط زبانی بین افراد جامعه بخوبی برقرار نمیشود. بنابراین لزوم توجه به این درس کاملا روشـن اسـت عـلاوه بـر اهـداف فـوق امـلا دانـش آمـوزان را یـاری میکند تا مهارتهای خود را در زمینههای زیر تقویت نمایند:
1- گوش دادن با دقت؛
2- تمرکز و توجه داشتن به گفتار گوینده (معلم)؛
3- آمادگی لازم برای گذر از رونویسی (نوشتن غیرفعال) جمله نویسی و انشا (نوشتن فعال).
روشهای مختلف املا گرفتن از دانش آموزان
عناصر دیگر روش آموزش املا را به صورت زیر هم میتوان مرحله بندی کرد :
گام اول، انتخاب متن املا و نوشتن آن روی تخته سیاه و خواندن آن؛
گام دوم، قرائت املا توسط معلم و نوشتن آن توسط دانش آموزان؛
گام سوم، تصحیح گروهی املاها و تهیه فهرست خطاهای املایی؛
گام چهارم، تمرینات متنوع با توجه به اولویت بندی اشکالات املایی استخراج شده.
گام اول:
در انتخاب متن املا به موارد زیر توجه شود:
- متن مورد نظر حاوی جمله باشد و از انتخاب کلمه به تنهایی خودداری شود؛
- کلمات سـازنـده جمـلات متـن از حـروفـی تشکیل شده باشند که قبلاً تدریس شدهاند؛
- کلمات خارج از متن کتابهای درسی از 20 درصد کل کلمات بیشتر نباشد؛
- علاوه بر جملات موجود در کتابهای درسی، با استفاده از کلمات خوانده شده جملات دیگری هم در نظر گرفته شوند؛
- در هر جلسه از کلماتی که در جلسات قبلی برای دانش آموزان مشکل بودهاند نیز استفاده شود تا بتوان درجه پیشرفت شاگردان را اندازه گیری کرد.
گام دوم:
معلم متن املا را از روی تابلو پاک کرده پس از آماده شدن دانش آموزان آن را با صدایی بلند و لحنی شمرده و حداکثر تا دو بار قرائت میکند. البته هنگام قرائت متن املا از خواندن کلمه به کلمه خودداری کرده، متن را به صورت گروههای اسمی و فعلی یا جمله کامل قرائت میکند تا دانش آموزان با بافت جمله و معنای آن آشنا شوند. متن املا را با سرعت مناسب تکرار میکند تا کند نویسان هم اشکالات خود را بر طرف نماند.
گام سوم:
این گام با مشارکت کامل دانش آموزان انجام میشود و معلم بدون اشاره به نام آنها تک تک املاها را بررسی و مشکلات را استخراج میکند. به این ترتیب که معلم املای اولین دانش آموز را در دست میگیرد و به کمک دانش آموز کلمات یاد شده را رونویسی میکند. سپس املای دومین، سومین و.... را در دست میگیرد و به کمک همان دانش آموز یا دانش آموز دیگری صورت صحیح غلطهای املایی را روی تابلو ثبت میکند. البته هر جا که غلطها تکراری بودند جلوی اولین مورد آن یک علامت (مثلا *) میزند. در پایان با شمردن غلطها اشکالات املایی دانش آموزان را اولویت بندی میکند.
گام چهارم:
در ایـن گام معلـم با توجه به مهمترین و پر تعدادترین اشکالات املایی دانش آموزان با بکار گیری انواع تمرینات حرف نویسی و کلمه نویسی و همچنین تمرینات کلمه سازی و جمله سازی به تقویت توان نوشتاری دانش آموزان میپردازد.
راههای پیشنهادی برای تقویت املایی دانش آموزان ضعیف و درمان اختلالات یادگیری املا
با مطالعه اطلاعات جمع آوری شده در جلسه شورای معلمان جهت تقویت املا پیشنهادات متعددی ارائه شده است که در زیر به صورت لیست وار به آنها اشاره میکنیم:
- دقت به مشق ( رونویسی ) و تصحیح غلط ها و رعایت خط زمینه؛
- توجه به دست ورزی در دوره آمادگی؛
- مطمئن شدن از شناخت حروف الفبای فارسی؛
- بررسی دقیق تکلیف شب در خانه؛
- توجه بیشتر به دانش آموزان کند نویس؛
- پرهیز از حرکات اضافی موقع گفتن املا؛
- استفاده از دانش آموزان ممتاز برای روخوانی و تکرار و تمرین در کلاس؛
- توجه به نوع نشستن؛
- استفاده از کارت تند خوانی؛
- ترکیب صامت و مصوت؛
- اطمینان از تلفظ صحیح حروفات توسط دانش آموزان؛
- تصحیح املا توسط خود دانش آموزان و... .
که قرار شد تعدادی از پیشنهادهای همکاران در مورد دانش آموزانی که در املا ضعیف هستند اجرا شود. از جمله آموزش حروفی که دانش آموزان در آن اشکال دارند (قبل از گفتن املا)- یادداشت غلطهایی که بیشتر دانش آموزان با آن روبرو هستند- دقت در مشق دانش آموزان.
نحوه اجرای راه جدید
با دعوت از اولیای دانش آموزان مورد نظر قرار شد که بصورت خصوصی در یک محل روزانه یک ساعت در ساعت مقرر، املا به دانش آموزان تدریس شود. در مرحله اول حروف الفبای فارسی تدریس شد و در هر روز تعدادی از حروفی که دانش آموزان در آن اشکال داشتند تدریس میشد و آنها به کلمه سازی با آن حروف میپرداختند. استفاده از جدول الفبا کتاب فارسی اول و کارتهای تنـد خوانی، ترکیب صامت با مصوت کمک موثری در یادگیری دانش آموزان میکرد.
پس از یک هفته از کتاب فارسی دوم استفاده کردیم. در ابتدا قسمتی از درس (یک پاراگراف) قرائت میشد و دانش آموزان با دقت به کتاب خود نگاه میکردند. بعد آنها قسمت گفته شده را میخواندند و عبارتهایی را که غلط میخواندند در یک دفتری یادداشت میشد. دفعات بعدی ابتدا غلطها تکرار و تمرین میشد (خواندن و نوشتن).
وقتی که دانش آموزان در خواندن درس جدید مهارت کافی بدست میآوردند. مرحله نوشتن آغاز میگردید. سعی میشد هنگام نوشتن متن، متنها خوانده شده سپس نوشته شود. این کار ادامه داشت و روز به روز پیشرفتی در وضعیت دانش آموزان مشاهده میگردید. طوری که تا قبل از شروع کار آنها در کلاس خویش زنگ املا بیش از سه چهار کلمه نمیتوانستند بنویسند. به جرات میتوان گفت نمیدانستند چگونه بنویسند و چی بنویسند و بخش و صدا کشی برای آنها نامفهوم بود. اما بعد از تدریس خصوصی به مرور توانستند متن املای دوم را همانند سایر دانش آموزان بنویسند و نمرات بالاتری بگیرند.
در ادامه با مشکل غلط نویسی کلماتی که حروف عربی دارند (ثـ ث- حـ ح- ط ت- ذ ضـ ض ظ و.... ) مواجه شدیم که جهت غلبه بر این مشکل سعی شد زیر کلمات فوق خط کشیده شود و در دفتر نوشته شود و این کلمات بیشتر قرائت و نوشته شود تا ملکه ذهن گردد.
خوشبختانه بعد از بیست جلسه دانش آموزان مشکلدار طوری پیشرفت کردند که معلم پایه دوم باورشان نمیشد که این دانش آموزان، همان دانش آموزان بیست روز پیش هستند. شرکت در بحثهای کلاس و پیشرفت در سایر درسها نتیجه تقویت آنها در درس املا بود.
گرد آوری اطلاعات (شواهد 2)
از رفتارهای دانش آموزان مورد نظر معلوم بود که آنها پیشرفت قابل ملاحظه ای نمودهاند. برای اینکه معلمان دیگر از روند کار و پیشرفت حاصله اطلاع پیدا کنند و در موقعیتهای مناسب از این روشها استفاده کنند، مدیر مدرسه در جلسه شورای معلمان گزارش از روند کار از اول تا حال را ارائه داد و نظر بنده را راجع به روش بکار برده شده برای حل ضعف املای دانش آموزان مورد مطالعه جویا شد و بنده هم چندین مورد را ذکر کرده ام، از جمله:
1- توجه ویژه به دانش آموزان ضعیف و کند نویس؛
2- استفاده از معلمان فعال و پر انرژی برای پایه اول جهت تکرار و تمرین بیشتر و ارائه ابتکارات ویژه؛
3- رعایت مراحل گفتن املا از طرف همکاران که مراحل قبلاً آورده شده است؛
4- ارتباط با اولیای دانش آموزان بخصوص دانش آموزان ضعیف.
روشهایی در قالب بازی برای تقویت املا
مورد بیان شده در مثال بالا در بسیاری از موارد برای همه مدارس قابل اجرا نمیباشد. از این رو به رویکردهایی نیاز داریم که کمترین تجهیزات را نیاز داشته باشد و برای همه معلمان به راحتی قابل اجرا باشد. در موارد خاصتر نیاز است که خانواده بتواند آنها را در خانه تمرین کند. از این روی تلاش میکنیم تمرینهایی را در قالب بازی برای رفع اختلالات دیکته نویسی با شما به اشتراک بگذاریم:
1- استفاده از برگه مچاله شده
در این روش کلمات کلیدی را روی کاغذ نوشته و پس از مچاله کردن در اختیار کودکان قرار میدهیم. آنها پس از خواندن کلمه مورد نظر خودشان به گروههای دیگر سرکشی میکنند تا کلماتی که شبیه نوشته خودشان هست پیدا کنند و با گروه جدید یک جمله بسازند.
2- املای آبی
در این روش دانشآموزان به محیط حیاط برده میشوند و کلماتی را که معلم میگوید، آنها به وسیلهی آب و فشار قوطی روی زمین مینویسند. این روش برای کسانی که مشکل حرکتی دارند و به خوبی توانایی نوشتن راکسب نکردهاند، بسیار مفید خواهد بود.
3- روش توپی
کلمات کلیدی یا مشکل را روی کاغذ نوشته و روی توپ میچسبانیم و هر بار توپ را به طرف یک دانشآموز پرتاب کرده، او پس از دیدن کلمه، جملهای را به تمام کلاس دیکته میگوید. این بازیهای میتوانند علاوه بر حل مشکل دیکته نویسی روی افزایش همکاری آنها هم تاثیر مثبتی به جای بگذارد.
4- کلمه گم شده
چند کلمه را روی تابلو درست مینویسیم، یکی از دانشآموزان را از کلاس بیرون میفرستیم و سپس یکی از کلمهها را پاک میکنیم تا دانشآموز وقتی وارد کلاس شد حدس بزند کدام کلمه پاک شده است و آن را مجددا بنویسد.
5- نوبت کیه
در این روش بخشهای هر کلمه و یا ترکیبها را در کارتهایی نوشته و به دانشآموز داده میشود. آموزگار کلمهای را نام میبرد و هر دانشآموزی که کارتی را در دست دارد که میتواند آن کلمه را بسازد بیرون میآید و یکی دیگر از دانشآموزان آن کلمه را روی تخته مینویسد.
6- اسم، فامیل
این همان بازی قدیمی است با این تفاوت که ستونها کمتر و صدای اول کلمهی مورد نظر چاپ شده است. اسم فامیل را در منزل هم میتوان انجام داد، البته در نظر داشته باشید که باید جنبه رقابتی آن را کمی کاهش دهید و به جای سرعت روی دقت و صحیح نویسی تمرکز کنید.
7- روش مشارکتی
در این روش کلاس را به گروههای 4 یا 5 نفری تقسیم میکنیم و سپس از آنها میخواهیم یک جمله را آماده کنند. سپس جمله مورد نظر را به کل کلاس دیکته بگویند.
8- املای پای تخته
به روش مسابقه
بین چند نفر اجرا شود که ابتدا تخته بین دو یا سه نفر تقسیم شود و کلمه یا جمله توسط معلم یا گروه به آنها گفته شود.
با خواندن واژهها توسط آموزگار
کلمهی مورد نظر در هر گروه بر روی تخته وایت برد که روی میز هر گروه قرار دارد نوشته و بعد از آن هر گروه کلمهی خود را به دیگر افراد کلاس نشان میدهند و در صورت اشتباه آن را تصحیح میکنند.
منبع:
برگرفته از روش تدریس فارسی ابتدایی