سید جواد حسینی
مدرسه ترکیبی یا تنوع مدارس
سرانه دانش آموزی در ایران 300 دلار و میانگین جهانی 9313 دلار است
در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش یکی از موضوعات محوری، تمرکز بر چرخش های تحول آفرین در نظام تعلیم و تربیت است. در این سند بر 47 چرخش تحول آفرین خرد و هشت چرخش تحول آفرین کلان تاکید شده، طرح موضوع چرخش های تحول آفرین بدین معناست که درب آموزش وپرورش باید بر پاشنه ای دیگر بچرخد و اگر با فرمان گذشته یا کنونی تعلیم و تربیت به پیش رود، ره به جایی نخواهد برد و مصداق این ره که تو می روی به ترکستان است، در نظام تعلیم و تربیت عینیت یافته و می یابد، یکی از این چرخش های کلان تحول آفرین، چرخش از نگاه تفکیکی به نگاه تلفیقی-ترکیبی است.
مصادیق متعددی از این نوع چرخش را می توان به عنوان مثال های روشن مورد تاکید قرار داد، چرخش از تعلیم و تربیت تک ساحتی آموزش محور به سمت تعلیم و تربیت تمام ساحتی یکی از مهم ترین این موارد است. می دانیم وزارت آموزش وپرورش تا قبل از سال 1346 با وزارت علوم ادغام بود و با عنوان وزارت فرهنگ و معارف فعالیت می کرد، از این سال به بعد که این دو وزارتخانه از همدیگر جدا شدند، وزارت آموزش و پرورش به وجود آمد.
از همان زمان یک اشتباه راهبردی در نامگذاری شکل گرفت که education به آموزش و پرورش ترجمه شد و در عمل این روایت را حکایت کرد که گویی ما مقوله ای به نام آموزش و مقوله دیگری به شکل تفکیک شده تحت عنوان پرورش داریم. در نظام عریض و طویل آموزش و پرورش عده ای معلم و دبیر باید به امر آموزش ریاضی و فیزیک و زیست و... بپردازند و مربیان تربیتی و پرورشی هم به مقوله ای به نام تربیت.
این تفکیک به عنوان یک خطای راهبردی از نامگذاری شروع شد و ریزش های عملی در گستره میدان وسیع تعلیم و تربیت یافت و نه تنها در سالیان پس از انقلاب این روند متوقف نشد، بلکه به شکل روزافزونی توسعه یافت به گونه ای که امروز به جرات می توان ادعا کرد که تفکیک آموزش از پرورش و سپردن پرورش به دست تشکیلات معاونت پرورشی و مربیان آن از یک سو و واگذاری تفکیک شده آموزش به سایر معلمین، خطایی راهبردی و استراتژیک است، به گونه ای که می توان این نگاه را به مثابه شلیک گلوله های آتشین بر آرمان بلند تعلیم و تربیت که پرورش انسان هایی تمام ساحتی برای جامعه ای تمام ساحتی است، تلقی کرد.
این موضوع مع الاسف منحصر به تفکیک محتوای امر آموزش از پرورش نشد، بلکه سویه های دیگری را نیز نشانه رفت که تفکیک و تنوع انواع مدرسه از آن دسته اند، اینکه چرا و چگونه چنین اتفاقی در نظام آموزش و پرورش افتاد، داستانی طولانی است که در این نوشتار به یکی از علل مهم آن یعنی نگاه کم انگارانه و تقلیل گرایانه دولت از سالیان پس از دوران دفاع مقدس از یک سو و رسوخ نگاه کالایی شدن آموزش و حاکمیت روابط کاسبکارانه تجاری از دیگر سو اشاره خواهم کرد.
در آموزش و پرورش پس از دوران جنگ، نوعی نگاه شکل گرفت تا سهم دولت از هزینه های آموزش را کاهش دهد، لذا سهم بالای 15درصد اعتبارات کشور در آن دوره کم کم تا مرز 9 و حتی 7 درصد و سهم دولت از تامین 100 درصدی هزینه آموزش دانش آموزان وفق اصل 30 قانون اساسی تا مرز 65 تا 79 درصد کاهش یافت و انواع مدارس یکی پس از دیگری به وجود آمد که نه تنها به کیفیت آموزش لطمه زد، بلکه آموزش را به سمت طبقاتی شدن و نیز آموزش نخبه گرا و تجاری و کاسبکارانه سوق داد، روند نگاه کم انگارانه و تقلیل گرایانه به آموزش و پرورش در ابعاد مختلفی از آموزش و پرورش وجوه ناساز خود را نمایان ساخت، به نظر می رسد آوارهای کم انگاری دولت به آموزش و پرورش را با شاخصه های متعددی می توان نشان داد.
حبیبی در نوشتاری توضیح می دهد که در تمام دنیای توسعه یافته، کلاس با میانگین 12 تا 16 نفر دانش آموز وجود دارد. در ژاپن با جمعیت 125 میلیون نفر، 452,849 معلم برای 9,373,295 نفر دانش آموز در دوره ابتدایی دارند، یعنی در ژاپن که شلوغ ترین کلاس های ابتدایی را در کشورهای توسعه یافته دارند، هر معلم به طور متوسط 20.7 دانش آموز دارد.
در ایران 265,057 نفر معلم ابتدایی برای آموزش 8,278,282 نفر دانش آموز فعالیت دارند، یعنی هر معلم به طور متوسط باید 31.6 نفر دانش آموز را آموزش دهد. توجه داشته باشیم که این آمار مربوط به قبل از 1400 و قبل از ورود موج جدید افزایش جمعیت دانش آموز در دوره ابتدایی است و لذا اکنون میانگین تعداد دانش آموزان برای هر معلم حدود 36 نفر است و در برخی مدارس این تعداد از 45 نفر هم بیشتر است.
سهم آموزش از تولید ناخالص ملی در ایران کمتر از دو درصد و متوسط جهانی بیش از 5 درصد است و این سهم در کشور عمان 6.7 درصد از تولید ناخالص ملی است.
سرانه ملی آموزش در ایران برای سال جاری 47 دلار، در دانمارک 1,551، در کویت 1,693 و در ژاپن 2,050 دلار است.
نشانگرهای آماری همه از کم انگاری و تقلیل گرایی دولت به امر مهم آموزش و پرورش حکایت دارد، در چنین وضعیتی انواع مدارس یکی پس از دیگری متولد می شوند که با پرداخت بیشتر سهم خانوار از آموزش فرزندان، جبران خدمات بی کیفیت آموزش در مدارس عادی دولتی را بنمایند.
تنوع بیست و چهارگانه مدارس در عرصه نظام تعلیم و تربیت ایران رخ نمون می شود، حال آنکه وفق اصل سی قانون اساسی و اسناد بین المللی؛ چون کنوانسیون حقوق کودک و نیز سند تحول بنیادین و قانون جامع اطفال و نوجوانان مصوب 1399 مجلس شورای اسلامی از شش حق مسلم آموزشی کودکان سخن به میان آمده است:
1- حق همه کودکان به امکانات آموزشی رایگان
2- حق آموزش باکیفیت
3- حق آموزش مادام العمر
4- حق آموزش با فرصت های برابر (آموزش عادلانه)
5-حق آموزش کودکان با رعایت احترام و منزلت آنها
6- حق آموزش متنوع و مبتنی بر استعداد و علایق ایشان
ما به جای پرداختن به این حقوق از طریق فراهم سازی مدارس ترکیبی و با کیفیت و استاندارد با واسپاری هزینه های آموزشی کودکان به مردم و افزایش سهم ایشان و کاهش معنادار سهم دولت، ساختار متنوعی از مدارس را شکل داده ایم که نه تنها به ارتقای کیفیت نینجامیده، بلکه موجب نابرابری آموزشی، طبقاتی شدن آموزش و آموزش نخبه گرا شده و روابط تجاری و کالایی شدن امر آموزش را سبب شده است که همگی با حقوق شش گانه کودکان در امر آموزش مغایرتی آشکار دارد.
بنابراین باید تنوع مدارس را به ترکیب مدارس تبدیل ساخت و به جای گوناگونی مدارس به ایجاد مدارس ترکیبی اندیشید. مدارس ترکیبی مدارسی هستند که همه دانش آموزان حتی تیزهوشان و نیز دانش آموزان استثنایی و عادی با همدیگر زیست همگرایانه و غیرتفکیکی را تجربه کرده و یاد می گیرند و مشارکت یاورانه را می آموزند، از این طریق دانش آموزان از مرزبندی های تفکیک شده و قالب بندی های ویرانگر عبور می کنند و فارغ از توانایی ها و دارایی های قومی و نژادی و طبقه ای ، فردی و اجتماعی-اقتصادی همزیستی بهزیستانه و همگرایانه را در مدرسه تجربه می کنند، زیست جهانی که نه تنها برای دنیای کودکی بلکه برای فردای بزرگسالی شان لازم و ضروری است و مدرسه باید آن را تحقق عینی بخشد، اگر مدرسه امروز را کانون رقم خوردن فردای جامعه بدانیم در جامعه همه با هم زندگی می کنند.
نابینایان و ناشنوایان در کنار سایر انسان ها و نیز نخبگان و تیزهوشان زندگی شان جاری و ساری است. ما خیابان و فضاهای جداگانه ای برای افراد متفاوت جامعه تعریف نمی کنیم، فضاهای اجتماعی به شکل همگانی و مشترک در اختیار همگان است.
بهترین مسیر و کانون اصلی که زمینه این زیست همگانی و مبتنی بر همکاری و سازگارانه را رقم می زند، کانون مدرسه است که مدارس ترکیبی می توانند دارای چنین کارکردی باشند. سویه دیگر این موضوع اما ممکن است به این پرسش بینجامد که تفاوت های فردی و اجتماعی و فرهنگی دانش آموزان را چه باید کرد؟ آیا می توان آموزشی که برای دانش آموز تیزهوش می دهیم با دانش آموز عادی و مهم تر استثنایی داد؟ تفاوت های فرهنگی و اجتماعی چطور؟
پاسخ به این پرسش مهم ساده است؛ مدرسه باید ترکیبی باشد، اما مدیران، معلمان و مشاوران باید توانمند شوند تا بتوانند شیوهای متعدد آموزش با توجه به ویژگی های دانش آموزان را بیاموزند تا قادر به انجام آموزش های فردی شده I a p متناسب با تفاوت های فردی و اجتماعی دانش آموزان شوند و از این مسیر ضمن تجربه زیست همگرایانه، زمینه رشد همه جانبه آنها را متناسب با تفاوت های فردی شان فراهم سازند.
نمونه هایی از این نوع نگاه در آموزش و پرورش ایران رخ نمون شده که شوربختانه به دلیل عدم آمادگی مدارس یا با شکست مواجه شده یا به شکل ناقص استمرار یافته است. طرح شهاب (شناسایی هدایت استعدادهای برتر) که در دوران وزارت دکتر فانی سال 1394 از دوره ابتدایی آغاز شد، نمونه ای خوب از حرکت به سوی آموزش های مبتنی بر تفاوت های فردی رشد استعدادهای برتر بچه ها متناسب با آن بود که به دلیل عدم آمادگی مدارس، مدیران و معلمان در مسیر سقوط قرار گرفت یا طرح آموزش و پرورش تلفیقی-فراگیر (حتی المقدور دانش آموزان استثنایی به عوض رویکرد تفکیکی و جداسازانه در مدارس عادی با سایر دانش آموزان تحصیل کنند) که از سوی سازمان آموزش و پرورش استثنایی از دهه هفتاد آغاز شد و تاکنون از حیث کمی بیش از 90 برابر افزایش داشته است و اکنون بیش از 20 هزار مدرسه که به مدارس پذیرا شهرت دارند، پذیرای دانش آموزان با نیازهای ویژه در کنار دانش آموزان عادی هستند، ولی به رغم رشد نسبی و کمی طرح از حیث کیفی باز هم به دلیل عدم فراهم سازی زمینه های لازم در مدارس مثلا مناسب سازی فضا یا تجهیزات یا معلمان و مدیران، محتواهای درسی و حتی دانش آموزان عادی و خانواده های شان با ناکامی های زیادی مواجه شده است.
مصادیق متعددی از این نوع چرخش را می توان به عنوان مثال های روشن مورد تاکید قرار داد، چرخش از تعلیم و تربیت تک ساحتی آموزش محور به سمت تعلیم و تربیت تمام ساحتی یکی از مهم ترین این موارد است. می دانیم وزارت آموزش وپرورش تا قبل از سال 1346 با وزارت علوم ادغام بود و با عنوان وزارت فرهنگ و معارف فعالیت می کرد، از این سال به بعد که این دو وزارتخانه از همدیگر جدا شدند، وزارت آموزش و پرورش به وجود آمد.
از همان زمان یک اشتباه راهبردی در نامگذاری شکل گرفت که education به آموزش و پرورش ترجمه شد و در عمل این روایت را حکایت کرد که گویی ما مقوله ای به نام آموزش و مقوله دیگری به شکل تفکیک شده تحت عنوان پرورش داریم. در نظام عریض و طویل آموزش و پرورش عده ای معلم و دبیر باید به امر آموزش ریاضی و فیزیک و زیست و... بپردازند و مربیان تربیتی و پرورشی هم به مقوله ای به نام تربیت.
این تفکیک به عنوان یک خطای راهبردی از نامگذاری شروع شد و ریزش های عملی در گستره میدان وسیع تعلیم و تربیت یافت و نه تنها در سالیان پس از انقلاب این روند متوقف نشد، بلکه به شکل روزافزونی توسعه یافت به گونه ای که امروز به جرات می توان ادعا کرد که تفکیک آموزش از پرورش و سپردن پرورش به دست تشکیلات معاونت پرورشی و مربیان آن از یک سو و واگذاری تفکیک شده آموزش به سایر معلمین، خطایی راهبردی و استراتژیک است، به گونه ای که می توان این نگاه را به مثابه شلیک گلوله های آتشین بر آرمان بلند تعلیم و تربیت که پرورش انسان هایی تمام ساحتی برای جامعه ای تمام ساحتی است، تلقی کرد.
این موضوع مع الاسف منحصر به تفکیک محتوای امر آموزش از پرورش نشد، بلکه سویه های دیگری را نیز نشانه رفت که تفکیک و تنوع انواع مدرسه از آن دسته اند، اینکه چرا و چگونه چنین اتفاقی در نظام آموزش و پرورش افتاد، داستانی طولانی است که در این نوشتار به یکی از علل مهم آن یعنی نگاه کم انگارانه و تقلیل گرایانه دولت از سالیان پس از دوران دفاع مقدس از یک سو و رسوخ نگاه کالایی شدن آموزش و حاکمیت روابط کاسبکارانه تجاری از دیگر سو اشاره خواهم کرد.
در آموزش و پرورش پس از دوران جنگ، نوعی نگاه شکل گرفت تا سهم دولت از هزینه های آموزش را کاهش دهد، لذا سهم بالای 15درصد اعتبارات کشور در آن دوره کم کم تا مرز 9 و حتی 7 درصد و سهم دولت از تامین 100 درصدی هزینه آموزش دانش آموزان وفق اصل 30 قانون اساسی تا مرز 65 تا 79 درصد کاهش یافت و انواع مدارس یکی پس از دیگری به وجود آمد که نه تنها به کیفیت آموزش لطمه زد، بلکه آموزش را به سمت طبقاتی شدن و نیز آموزش نخبه گرا و تجاری و کاسبکارانه سوق داد، روند نگاه کم انگارانه و تقلیل گرایانه به آموزش و پرورش در ابعاد مختلفی از آموزش و پرورش وجوه ناساز خود را نمایان ساخت، به نظر می رسد آوارهای کم انگاری دولت به آموزش و پرورش را با شاخصه های متعددی می توان نشان داد.
حبیبی در نوشتاری توضیح می دهد که در تمام دنیای توسعه یافته، کلاس با میانگین 12 تا 16 نفر دانش آموز وجود دارد. در ژاپن با جمعیت 125 میلیون نفر، 452,849 معلم برای 9,373,295 نفر دانش آموز در دوره ابتدایی دارند، یعنی در ژاپن که شلوغ ترین کلاس های ابتدایی را در کشورهای توسعه یافته دارند، هر معلم به طور متوسط 20.7 دانش آموز دارد.
در ایران 265,057 نفر معلم ابتدایی برای آموزش 8,278,282 نفر دانش آموز فعالیت دارند، یعنی هر معلم به طور متوسط باید 31.6 نفر دانش آموز را آموزش دهد. توجه داشته باشیم که این آمار مربوط به قبل از 1400 و قبل از ورود موج جدید افزایش جمعیت دانش آموز در دوره ابتدایی است و لذا اکنون میانگین تعداد دانش آموزان برای هر معلم حدود 36 نفر است و در برخی مدارس این تعداد از 45 نفر هم بیشتر است.
سرانه دانش آموزی در ایران 300 دلار و میانگین جهانی 9313 دلار است
میانگین حقوق معلمان در جهان حدود 3500 دلار و در ایران 300 دلار است. بودجه وزارت آموزش و پرورش در ایران برای سال جاری کمتر از 4 میلیارد دلار است و در کشور ژاپن بیش از 250 میلیارد دلار!سهم آموزش از تولید ناخالص ملی در ایران کمتر از دو درصد و متوسط جهانی بیش از 5 درصد است و این سهم در کشور عمان 6.7 درصد از تولید ناخالص ملی است.
سرانه ملی آموزش در ایران برای سال جاری 47 دلار، در دانمارک 1,551، در کویت 1,693 و در ژاپن 2,050 دلار است.
نشانگرهای آماری همه از کم انگاری و تقلیل گرایی دولت به امر مهم آموزش و پرورش حکایت دارد، در چنین وضعیتی انواع مدارس یکی پس از دیگری متولد می شوند که با پرداخت بیشتر سهم خانوار از آموزش فرزندان، جبران خدمات بی کیفیت آموزش در مدارس عادی دولتی را بنمایند.
تنوع بیست و چهارگانه مدارس در عرصه نظام تعلیم و تربیت ایران رخ نمون می شود، حال آنکه وفق اصل سی قانون اساسی و اسناد بین المللی؛ چون کنوانسیون حقوق کودک و نیز سند تحول بنیادین و قانون جامع اطفال و نوجوانان مصوب 1399 مجلس شورای اسلامی از شش حق مسلم آموزشی کودکان سخن به میان آمده است:
1- حق همه کودکان به امکانات آموزشی رایگان
2- حق آموزش باکیفیت
3- حق آموزش مادام العمر
4- حق آموزش با فرصت های برابر (آموزش عادلانه)
5-حق آموزش کودکان با رعایت احترام و منزلت آنها
6- حق آموزش متنوع و مبتنی بر استعداد و علایق ایشان
ما به جای پرداختن به این حقوق از طریق فراهم سازی مدارس ترکیبی و با کیفیت و استاندارد با واسپاری هزینه های آموزشی کودکان به مردم و افزایش سهم ایشان و کاهش معنادار سهم دولت، ساختار متنوعی از مدارس را شکل داده ایم که نه تنها به ارتقای کیفیت نینجامیده، بلکه موجب نابرابری آموزشی، طبقاتی شدن آموزش و آموزش نخبه گرا شده و روابط تجاری و کالایی شدن امر آموزش را سبب شده است که همگی با حقوق شش گانه کودکان در امر آموزش مغایرتی آشکار دارد.
بنابراین باید تنوع مدارس را به ترکیب مدارس تبدیل ساخت و به جای گوناگونی مدارس به ایجاد مدارس ترکیبی اندیشید. مدارس ترکیبی مدارسی هستند که همه دانش آموزان حتی تیزهوشان و نیز دانش آموزان استثنایی و عادی با همدیگر زیست همگرایانه و غیرتفکیکی را تجربه کرده و یاد می گیرند و مشارکت یاورانه را می آموزند، از این طریق دانش آموزان از مرزبندی های تفکیک شده و قالب بندی های ویرانگر عبور می کنند و فارغ از توانایی ها و دارایی های قومی و نژادی و طبقه ای ، فردی و اجتماعی-اقتصادی همزیستی بهزیستانه و همگرایانه را در مدرسه تجربه می کنند، زیست جهانی که نه تنها برای دنیای کودکی بلکه برای فردای بزرگسالی شان لازم و ضروری است و مدرسه باید آن را تحقق عینی بخشد، اگر مدرسه امروز را کانون رقم خوردن فردای جامعه بدانیم در جامعه همه با هم زندگی می کنند.
نابینایان و ناشنوایان در کنار سایر انسان ها و نیز نخبگان و تیزهوشان زندگی شان جاری و ساری است. ما خیابان و فضاهای جداگانه ای برای افراد متفاوت جامعه تعریف نمی کنیم، فضاهای اجتماعی به شکل همگانی و مشترک در اختیار همگان است.
بهترین مسیر و کانون اصلی که زمینه این زیست همگانی و مبتنی بر همکاری و سازگارانه را رقم می زند، کانون مدرسه است که مدارس ترکیبی می توانند دارای چنین کارکردی باشند. سویه دیگر این موضوع اما ممکن است به این پرسش بینجامد که تفاوت های فردی و اجتماعی و فرهنگی دانش آموزان را چه باید کرد؟ آیا می توان آموزشی که برای دانش آموز تیزهوش می دهیم با دانش آموز عادی و مهم تر استثنایی داد؟ تفاوت های فرهنگی و اجتماعی چطور؟
پاسخ به این پرسش مهم ساده است؛ مدرسه باید ترکیبی باشد، اما مدیران، معلمان و مشاوران باید توانمند شوند تا بتوانند شیوهای متعدد آموزش با توجه به ویژگی های دانش آموزان را بیاموزند تا قادر به انجام آموزش های فردی شده I a p متناسب با تفاوت های فردی و اجتماعی دانش آموزان شوند و از این مسیر ضمن تجربه زیست همگرایانه، زمینه رشد همه جانبه آنها را متناسب با تفاوت های فردی شان فراهم سازند.
نمونه هایی از این نوع نگاه در آموزش و پرورش ایران رخ نمون شده که شوربختانه به دلیل عدم آمادگی مدارس یا با شکست مواجه شده یا به شکل ناقص استمرار یافته است. طرح شهاب (شناسایی هدایت استعدادهای برتر) که در دوران وزارت دکتر فانی سال 1394 از دوره ابتدایی آغاز شد، نمونه ای خوب از حرکت به سوی آموزش های مبتنی بر تفاوت های فردی رشد استعدادهای برتر بچه ها متناسب با آن بود که به دلیل عدم آمادگی مدارس، مدیران و معلمان در مسیر سقوط قرار گرفت یا طرح آموزش و پرورش تلفیقی-فراگیر (حتی المقدور دانش آموزان استثنایی به عوض رویکرد تفکیکی و جداسازانه در مدارس عادی با سایر دانش آموزان تحصیل کنند) که از سوی سازمان آموزش و پرورش استثنایی از دهه هفتاد آغاز شد و تاکنون از حیث کمی بیش از 90 برابر افزایش داشته است و اکنون بیش از 20 هزار مدرسه که به مدارس پذیرا شهرت دارند، پذیرای دانش آموزان با نیازهای ویژه در کنار دانش آموزان عادی هستند، ولی به رغم رشد نسبی و کمی طرح از حیث کیفی باز هم به دلیل عدم فراهم سازی زمینه های لازم در مدارس مثلا مناسب سازی فضا یا تجهیزات یا معلمان و مدیران، محتواهای درسی و حتی دانش آموزان عادی و خانواده های شان با ناکامی های زیادی مواجه شده است.
مرجع : روزنامه اعتماد
