شوخی چیست و روانشناسی شوخ طبعی کدام است ؟

شوخ‌طبعی در قالبی سالم و سازنده  از جمله رفتار بسیار سالم انسان بشمار می آید این شکل از شوخ طبعی میتواند پیوند دهنده باشد و فشارهای روانی را کاهش میدهد شوخ طبعی، طنزپردازی و خنده از گذشته همراه آدمی بوده است. شوخی نوعی بازی کلامی و زبانی محسوب می شود. آثار جسمی مثبت خندیدن و شوخی از گذشته در علم پزشکی مطرح شده است. علاه بر این آثار فیزیکی شوخ طبعی آثار روانی نیز دارد که در این مقاله با عنوان روانشناسی شوخ طبعی به آن می پردازم.

قدر دوست شوخ طبعتان را که از تمام اتفاقات روزمره جک می سازد و کاری می کند که از خنده روده بر شوید، حتما بدانید. شما به صورت رایگان یک مسکن بیست و چهارساعته دارید! گروچو مارکس، یکی از کمدین های مشهور آمریکایی، می گوید: «دلقک مانند قرص آسپرین عمل می کند ولی با تاثیر دو برابر». در این نوشتاربه عناوین زیر اشاره می کنم:

شوخ طبعی در لغت
در ابتدا به بررسی معنای شوخ طبعی (Humor) می پردازم. شوخ طبعی در کلمه ی لاتین Humorem ریشه دارد. این کلمه به معنی مایع یا سیال است. در فیزیولوژی و پزشکی نیز به همین معنا به کار می رود و به مایعات بدن اشاره دارد.

 بقراط، حکیم بزرگ یونانی، اعتقاد داشت که سلامت انسان، به تعادل مناسب چهار مایع در بدن وابسته است. منظور از چهار مایع بدن دم (خون)، بلغم، صفرا، و سودا می باشد. بعد ها جالینوس، حکیم یونانی، این ایده را مطرح کرد که این چهار مایع و توازن بین آن ها منجر به کیفیات روانشناختی مختلف در انسان ها می شوند. به طوری که تغییرات بیش از حد هریک از این مایعات، منجر به نوع خاصی از مشرب یا شخصیت در انسان می شود.

برای مثال در صورتی که ترشحات کبد، صفرای سیاه، افزایش پیدا کنند، فرد به حالتی مرضی دچار می شود و از نظر خلقی، زود رنج و کج خلق می شود؛ که آن نیز به نوبه خود باعث نگرشی منفی و غمگین به زندگی خواهد شد. تا دهه آخر قرن نوزدهم، Humor به معنای امروزی بررسی نمی شد تا اینکه از آن زمان به بعد مفهوم مدرن خود را بدست آورد.

نظریه پردازان و روانشناسی شوخ طبعی

زیگموند فروید
زیگموند فروید(Sigmund Freud)، پدر علم روان کاوی، در نظریه خود به بررسی مکانیسم های دفاعی افراد پرداخت. وی برای اولین بار به بررسی روانشناسی شوخ طبعی پرداخت. فروید تصور کرد که مکانیسم دفاعی شوخی، از طریق به کار گرفتن دو مکانیسم دیگر فعال می شود: ادغام (Condensation) و جابجایی (Displacement).

اتفاقی که در مکانیسم ادغام می افتد این است که ما در افکار و گفتارمان، تمایل به صرفه جویی داریم و از آن طریق، انرژی روانی کمتری را مصرف می کنیم و انرژی روانی بیش تری را ذخیره می ‌کنیم. سپس، مکانیسم دفاعی جابجایی، فعال می ‌شود و ما این انرژی روانی دخیره شده را از منشا خود آن که مربوط به تعارض ها می باشد انتقال داده و به یک حکایت طنز آمیز تبدیل می کنیم. در پروسه ی این دو فرآیند، فرد تعارض ها را به صورت شوخی، بیان می کند تا بتواند با آن ها راحت تر کنار بیاید.

فروید اعتقاد داشت که این مکانیسم دفاعی (شوخی) باعث می شود که مسائل دشوار و غیر قابل تحمل که سرکوب شده اند و فرد نسبت به آن ها آگاهی ندارد، تغییر شکل یافته و به صورتی که قابل تحمل تر باشند درآیند. در این صورت شوخی برای ما کارکردی قابل توجه دارد؛ ولی فروید به کارکرد دیگری نیز اشاره می کند که مانند کارکرد قبلی مفید نیست. او اشاره می کند که شوخی می تواند مضر هم باشد، زمانی که به صورت تمسخر و یا زخم زبان درآید.

آبراهام مازلو
آبراهام  مازلو(Abraham Maslow)، روانشناس و نظریه پرداز معروف آمریکایی، یکی از مراحل خود شکوفایی انسان را شوخ طبعی مینامد می داند.

دیکسون و مارتین ولفکورت
دیکسون و مارتین ولفکورت معتقدند که شوخ طبعی به عنوان یک راهبرد و روش مقابله ای (Coping Mechanism)  برای سازگاری با استرس به کار می رود. چندین سال هست که دانشمندان و نظریه پردازان به بررسی روانشناسی شوخ طبعی و تاثیرآن بر سلامت جسمی و روانی افراد پرداخته اند. طبق تحقیقات جدید بین شوخ طبعی و خلاقیت همبستگی وجود دارد.

وایلانت
وایلانت(Vaillant) در کتاب معروف خود ، «تطبیق با زندگی»، در رابطه با روانشناسی شوخ طبعی چنین می نویسد:
شوخی  و خنده، از جمله ساز و کارهای اساسی در مقابله با استرس یا فشار روانی می باشد. شوخی نه تنها باعث رفع تنش می شود، بلکه افکار منفی را از فرد دور می کند.

وایلانت اعتقاد دارد که شوخی، از بهترین مکانیسم های دفاعی انسان به حساب می آید. از شوخ طبعی به عنوان پادزهری برای برخورد با مشکلات و سختی های زندگی استفاده می شود.
فیزیولوژی و روانشناسی شوخ طبعی
مغز و روانشناسی شوخ طبعی

شامی و استوس طی مطالعه خود در سال 1991، 21 بیماری که دچار صدمه مغزی شده بودند به همراه تعدادی که از نظر مغزی مصدوم نشده بودند را، مورد مطالعه قرار دادند. طبق مطالعه آن ها، بیماران درصورتی که ضایعه ‌ای در بخشی از ناحیه قدامی لوب راست پیشانی  خود داشتند، در درک شوخی به مشکل بر می خوردند. ناحیه ی قدامی لوب راست پیشانی، بخشی از مغز است که اطلاعات دریافتی را یکپارچه کرده و آن ها را تفسیر می‌کند.

فیتز جرالد(Fitzgerald ) نشان داد که الانزاپین، ماده ای که حاوی سروتونین و دوپامین است، از خندیدن افراطی در بیماران اسکیزوفرنی جلوگیری می‌کند. خنده نیز مانند سایر ابرازهای چهره‌ای، بخشی از آن به لوب های پیشانی و بخشی دیگر از آن به نواحی مرکزی بستگی دارد.

ایمونوگلوبین و شوخ طبعی
لابوت (Laboot)و همکاران در یک تحقیق آزمایشگاهی، به بررسی نقش شوخ طبعی، خنده و تأثیر آن بر وضعیت ایمونوگلوبین بدن پرداختند. نتایج نشان داد صرف نظر از میزان خنده ابراز شده، حرکات خنده آور شوخ طبعی گونه، سیستم ایمنی بدن را بهبود می بخشد.

چرا روانشناسی شوخ طبعی برای ما اهمیت دارد؟
از نظر عاطفی، شوخ طبعی افراد را آسوده و خوشحال می کند. همچنین باعث ایجاد فضایی می شود که به مردم کمک می کند راه بازگشت به خلاق بودن را پیدا کنند. تحقیقی توسط چن  (Chen)و همکاران درباره تاثیر شوخ طبعی بر خلاقیت انجام گرفت. در این تحقیق آن ها یک برنامه آموزشی شوخ طبعی را ترتیب دادند. این دوره آموزشی شوخ طبعی علاوه بر افزایش درک و فهم شوخی به طور کلی عملکرد خلاقانه را افزایش داد.

نتایج این برنامه آموزشی نشان داد که تجربیات موثر بر شوخ طبعی، در عملکرد خلاقانه موثر اند. به عبارتی دیگر شوخی موثر به مردم برای خلاق تر شدن کمک می کند. آزمایشی در سال 1970 توسط تریدول (Tridol )انجام شد که طی آن از شرکت کنندگان خواسته شد تا یک عنوان برای یک کارتون انتخاب کنند ؛ پس از آن خنده دار ترین عنوان ها با توجه به رای داوران و تست های خلاقیت با یکدیگر همبستگی داشتند!

روانشناسی شوخ طبعی و خلاقیت
زیو(Ziv) نشان داد که فضای خنده آور، عملکرد تفکر واگرا را تسهیل می کند. تفکر واگرا به نوعی از نگرش اطلاق می‌شود که در آن افراد به جای فکر به چارچوب های مرسوم و نظم‌های همیشگی، دوست دارند جور متفاوتی به مسائل نگاه کنند. در مطالعه ی او ، به دانش آموزان دبیرستانی گروه آزمایش، تعدادی فیلم خنده دار نشان داده و سپس از آن ها تست «تفکر خلاقانه تورانس» گرفته شد. نمره های تست تفکر خلاقانه به طور معناداری در دانش آموزان گروه آزمایش بالاتر بود.

شوخ طبعی مدت هاست که به عنوان کاتالیزوری برای خلاقیت به شمار می آید. نظریه پردازان، شوخ طبعی را به عنوان یک سوخت برای تفکر خلاق در نظر گرفته اند. ارتباط مثبتی بین احساس شوخ طبعی و خلاقیت ثبت شده است. کارلینز(Karlinz) در سال 1967 به شباهت بین بذله گویی و خلاقیت اشاره می کند، زیرا هردو به هوشمندی نیاز دارند. خلاقیت و شوخ طبعی هر دو فرایند های شناختی و اجتماعی یکسانی را طی می کنند. در دیدگاه شناختی، فرایند درک طنز شبیه به تمرین مهارت خلاقیت است.

لوین  به دو هدف عمده شوخ طبعی اشاره کرده است:

 1) شوخ طبعی موجب سرور و لذت می شود، بنا بر این می توان از آن به عنوان یک شیوه درمانی استفاده کرد.

2) شوخ طبعی به ارتباط بهتر بیمار با کسانی که بیمار از آن ها ناراحت و نا امید است، کمک می کند.


روانشناسی شوخ طبعی و سالمندان
اسپر(Esper)  طی تحقیقات خود نشان داده است که شوخ طبعی یک شیوه ی درمانی مؤثر، در مراقبت از سالمندان است. با کمک گرفتن از شوخ طبعی می توان آشفتگی های روانی دوران سالخوردگی را کاهش داد. اسپر در این باره اعتقاد دارد که افراد سالخورده نسبت به سایر افراد، به مراتب بیشتر از مزایای درمانی و مراقبتی شوخ طبعی بهره مند می شوند
وارنر(Varner) در سال 1991 طی مطالعه ای که روی دانش جویان پرستاری انجام داد دریافت که این دانش جویان برای تعدیل کردن روابط محیطی‌ـ‌‌‎شخصیتی استرس آور و به دست آوردن بازده های مثبت، علاوه بر ارزیابی های شخصیتی از موقعیت، شوخ طبعی را به عنوان یک شکل از سازگاری مورد استفاده قرار دادند.

بررسی خلق در روانشناسی شوخ طبعی
پژوهشگران معتقدند بین شوخ طبعی و آشفتگی و خلق پریشان، همبستگی وجود دارد. افرادی که کم تر شوخ طبع هستند، خلق پایین تر و پریشانی بیش تری دارند. در تحقیقات انجام شده، بر نقش شوخ طبعی به عنوان نوعی راهبرد مؤثر جهت سازگاری و انطباق با شرایط دشوار، تأکید شده است. به عبارت دیگر، شوخ طبعی مانند تعدیل کننده و تسکین دهنده ای برای پاسخ های هیجانی منفی (مثل اضطراب یا افسردگی) در نظر گرفته شده است. اخیرا مطالعه ای نشان داده است که شوخ طبعی در غنی سازی و پر محتوا کردن تجربه های زندگی و در نتیجه بالارفتن و بهبود کیفیت زندگی نقش مثبتی دارد.
کلام آخر: روانشناسی شوخ طبعی را جدی بگیرید!

با توجه به ریشه کلمه شوخ طبعی، می توان به نقش پررنگ آن در سلامت جسم و روان اشاره کرد. در طول تاریخ، نظریه پردازان و پژوهشگران بسیاری درباره ی روانشناسی شوخ طبعی مطالعه کردند.شوخ طبعی می تواند تاثیر مثبتی روی خلاقیت، تفکر واگرا و حتی اضطراب و افسردگی داشته باشد. شوخ طبعی مانند یک تعدیل کننده، کیفیت زندگی ما را بهبود می بخشد. با توجه به تمام موارد مطرح شده، باید اعتراف کنیم که: خنده بر هر درد بی درمان دواست.