آسيب شناسى پايان نامه نويسى در دانشگاه ها
پايان نامه به عنوان خروجى حاصل از دوره هاى تلاش و دانش اندوزى در مقاطع مختلف تحصيلى دانشگاه ها از اهميت و جايگاه ويژه اى برخوردار است. در واقع پايان نامه را مى توان آئينه تمام نماى فعاليت هاى علمى دانشجو در دوران تحصيل دانست كه صرف نظر از ابعاد علمى آن بيان كننده تجارب مشهود و انعكاس يافته مجموعه فراگرفته هاى وى در طول دوران تحصيل است. باتيپولوژى (دسته بندى) پايان نامه ها در مقاطع مختلف تحصيلى (كارشناسى، كارشناسى ارشد و دكترى) انتظار مى رود ابعاد، زوايا و غناى آنها با توجه به افزايش مقطع تحصيلى افزون شود، هر چند در رشته هاى مختلف تحصيلى امكان و توانايى ادعاى فوق منظور نمى شود. در هر حال لازم است پايان نامه هاى تحصيلى براى تدوين و نگارش دربرگيرنده اصول و جنبه هاى علمى و تجربى باشد تا بتوان به ارزيابى آنها پرداخت. نوشتار حاضر به صورت اجمال به برخى از الزامات و كاستى هاى موجود در تدوين و نگارش پايان نامه ها توجه دارد.
همان گونه كه دانشجويان مقاطع كارشناسى ارشد و دكترى آگاهى دارند براى تدوين و نگارش پايان نامه هاى تحصيلى در مراحل علمى گره گاه ها، كاستى ها و محدوديت هايى وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود.
۱-تدوين پروپوزال
پروپوزال يا طرح تحقيق، ابتدايى ترين و در عين حال اساسى ترين عنصر تدوين پايان نامه است. هر چند در برخى از دانشگاه ها به پروپوزال توجه زيادى نمى شود. در حالى كه مى توان آن را اساسى ترين و مهم ترين كار تحقيق دانست زيرا يك پروپوزال در واقع نقشه و راهنماى انجام تحقيق است همان گونه كه براى ساختن يك بنا يا ساختمان لازم است كه ابتدا نقشه آن طراحى و ترسيم گردد. شايد نخستين كاستى و ضعف در تدوين پروپوزال هاى دانشگاهى ناهمگن بودن و نامتجانس بودن و در برخى موارد كهنه بودن تيپ آن است. در واقع نمى توان در دانشگاه ها و حتى دانشكده ها و گاه گروه هاى آموزشى يك تيپ نسبتاً يكسان و همگن را از پروپوزال ها داشت. اين ادعا زمانى قوت مى گيرد كه هر گروه تخصصى خود نيز اقدام به تهيه و تدوين تيپ نسبتاً متمايزى از پروپوزال كند و بخواهد تدوين آن را براى دانشجو اجبارى سازد.
در واقع پروپوزال ها به علت ناهمگون و نامتجانس بودن ساختار آن غالباً دانشجويان را دچار نوعى سردرگمى مى سازند و امكان درك يكسان و نهادينه ساختن آن را در ذهن دانشجو فراهم نمى سازند. شايد مهمترين علت اين امر ناشى از آن باشد كه استادان دانشگاه نسبت به تيپ و نوع پروپوزال كه در دانشكده محل تحصيل خود با آن خو گرفته اند تعصب داشته و سعى مى كنند همان را به دانشجو القا نمايند و اين امر موجب مى شودكه دانشجويان نتوانند تيپ نسبتاً يكسان و متحدالشكل از پايان نامه ها داشته باشند. به نظر مى رسد مهمترين عناصر تشكيل دهنده يك پروپوزال بيان مسأله تحقيق، اهداف، ضرورت ها، پيش فرض ها، جمعيت آمارى، حجم نمونه و روش هاى نمونه گيرى، روش تحقيق، ابزار جمع آورى داده ها و فنون تجزيه و تحليل داده ها باشد.
۲- تصويب پروپوزال در شوراى تخصصى گروه
غالباً گروه هاى آموزشى در دانشگاه ها حداقل داراى ۲ شوراى تخصصى آموزشى و پژوهشى هستند كه بنا به اقتضا و ماهيت هر گروه، در دوره هاى مختلف زمانى تشكيل جلسه داده و به بررسى پيشنهادات، طرح هاى پژوهشى و پروپوزال هاى دانشجويى مى پردازند. شايد بتوان ادعا كرد كه در بسيارى از موارد شوراى تخصصى گروه ها براى بررسى و تصويب پروپوزال ها يا تشكيل نمى شود و يا به سرعت به تصويب پروپوزال ها اقدام مى كنند در حالى كه از مهمترين كاركردهاى جلسات تصويب پروپوزال اين است كه دانشجو بتواند در مقام دفاع از پروپوزال خود برآيد و پس از استماع نظر اعضاى متخصص گروه نسبت به رفع اشكالات و معايب احتمالى كه بر سر راه اجراى آن وجود دارد همت گمارد. از سوى ديگر نوع تخصص افراد تشكيل دهنده شوراهاى تخصصى گروه هاى آموزشى نيز بسيار حائز اهميت است. به صورتى كه هر كدام از گروه هاى آموزشى داراى شاخه هايى علمى هستند كه بنا به ماهيت پروپوزال مطرح شده، لازم است افرادى به صورت متغير در جلسات حضور يافته و به صورت كاملاً تخصصى به ارزيابى آن بپردازند، در ضمن لازم است يك استاد مسلط به حوزه هاى روش تحقيق نيز در اين جلسات حضور داشته باشد تا امكان ارزيابى آن از بعد روشى نيز فراهم گردد.
۳- رعايت امانت در نگارش پايان نامه ها
از مهمترين مراحل انجام تحقيق مربوط به يك پايان نامه، مرحله استناد يا اسنادى كردن تحقيق است. در واقع در اين مرحله، پژوهشگر سعى مى كند با رعايت امانت، به نقل قول هاى مستقيم، غيرمستقيم، اقتباس و گاه ترجمه متون مورد استفاده جنبه علمى داده و بر پايه شيوه هاى متداول، مأخذنويسى آنها را نشان دار كند. با بررسى غالب پايان نامه ها، متأسفانه مشاهده مى شود كه حفظ امانت يا امانتدارى در نقل مطالب ديگران مورد توجه قرار نمى گيرد.
۴- رعايت اصول پايان نامه نويسى
نگارش پايان نامه داراى اصول مشخصى است . مهمترين آن كه معمولاً در پايان نامه ها رعايت مى شود تدوين پايان نامه بر پايه ۵ فصل است كه در فصل نخست آن غالباً به كليات تحقيق نظير بيان مسأله تحقيق، اهداف تحقيق، ضرورت هاى انجام تحقيق و محدوده مكانى و زمانى آن و گاه تعريف مفاهيم و اصطلاحات اشاره مى شود و در فصل دوم، پژوهشگر به مبانى و چارچوب نظرى تحقيق كه حاصل مطالعات وى در زمينه موضوع مورد مطالعه است، اختصاص دارد. اين فصل معمولاً در ابتدا به سوابق مطالعاتى يا پيشينه تحقيق و سپس به مباحث نظرى يا ادبيات تحقيق اشاره دارد. البته در برخى پايان نامه ها به چارچوب نظرى تحقيق (كه اشاره به تئورى يا چارچوب فكرى مشخص است كه محقق قصد دارد بر پايه آن رويكرد به مطالعه موضوع تحقيق خود بپردازد) اختصاص دارد.
فصل سوم نيز به روش اجراى تحقيق كه شامل مواردى چون تعيين جمعيت آمارى، حجم نمونه، روش هاى نمونه گيرى و روش تحقيق است، اختصاص دارد. در فصل چهارم، محقق به تجزيه و تحليل داده ها و آزمون فرضيه ها پرداخته و در فصل پنجم به بيان يافته ها و نتيجه گيرى تحقيق توجه خواهد داشت. متأسفانه در بسيارى موارد يا جاى فصول عوض شده يا اجزاى هر فصل با تقدم و تأخر بدون استدلال منطقى كنار هم قرار مى گيرند.
۵- جلسات دفاع از پايان نامه ها
يكى از بهترين شيوه هاى مؤثر در برگزارى بهينه جلسات دفاع از پايان نامه ها، برگزارى جلسات پيش دفاع است. در اين جلسات كه شكل نسبتاً همسانى با جلسات دفاع دارد هيأت ژورى (مركب از استادان راهنما، مشاور، داور يا ناظر) در جلسه حضور دارند و آخرين معايب و اشكالات اساسى قابل رفع در پايان نامه را به دانشجو گوشزد مى كنند و نهايتاً پس از رفع معايب احتمالى، اقدام به برگزارى جلسات دفاع از پايان نامه مى شود. از مهمترين كاركردهاى برگزارى جلسات پيش دفاع اين است كه امكان برگزارى مطلوب جلسه دفاع را فراهم ساخته و تنش جلسه را براى دانشجو به حداقل مى رساند چون در بسيارى موارد مشاهده مى شود كه متأسفانه استادان داخلى يا مشاور در جلسه دفاع براى نخستين بار به طرح معايب موجود در تحقيق مى پردازند و اين در حالى است كه امكان تغيير و رفع اشكالات موجود در پايان نامه يا وجود ندارد يا بسيار اندك است.
۶- مقالات علمى و پايان نامه ها
قاعدتاً بايد بتوان از يك پايان نامه خوب و منطبق بر استانداردهاى روش و علمى حداقل ۲ مقاله علمى استخراج كرد. از اين رو مهمترين خروجى حاصل از پايان نامه تحصيلى امكان استخراج مقالاتى علمى در زمينه موضوع تحقيق است هر چند كه اين امر به كاربردى بودن تحقيق كمك مى كند. --------------------------------------------------------------------------------
عضو هيأت علمى دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر گروه رشته ارتباطات
همان گونه كه دانشجويان مقاطع كارشناسى ارشد و دكترى آگاهى دارند براى تدوين و نگارش پايان نامه هاى تحصيلى در مراحل علمى گره گاه ها، كاستى ها و محدوديت هايى وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود.
۱-تدوين پروپوزال
پروپوزال يا طرح تحقيق، ابتدايى ترين و در عين حال اساسى ترين عنصر تدوين پايان نامه است. هر چند در برخى از دانشگاه ها به پروپوزال توجه زيادى نمى شود. در حالى كه مى توان آن را اساسى ترين و مهم ترين كار تحقيق دانست زيرا يك پروپوزال در واقع نقشه و راهنماى انجام تحقيق است همان گونه كه براى ساختن يك بنا يا ساختمان لازم است كه ابتدا نقشه آن طراحى و ترسيم گردد. شايد نخستين كاستى و ضعف در تدوين پروپوزال هاى دانشگاهى ناهمگن بودن و نامتجانس بودن و در برخى موارد كهنه بودن تيپ آن است. در واقع نمى توان در دانشگاه ها و حتى دانشكده ها و گاه گروه هاى آموزشى يك تيپ نسبتاً يكسان و همگن را از پروپوزال ها داشت. اين ادعا زمانى قوت مى گيرد كه هر گروه تخصصى خود نيز اقدام به تهيه و تدوين تيپ نسبتاً متمايزى از پروپوزال كند و بخواهد تدوين آن را براى دانشجو اجبارى سازد.
در واقع پروپوزال ها به علت ناهمگون و نامتجانس بودن ساختار آن غالباً دانشجويان را دچار نوعى سردرگمى مى سازند و امكان درك يكسان و نهادينه ساختن آن را در ذهن دانشجو فراهم نمى سازند. شايد مهمترين علت اين امر ناشى از آن باشد كه استادان دانشگاه نسبت به تيپ و نوع پروپوزال كه در دانشكده محل تحصيل خود با آن خو گرفته اند تعصب داشته و سعى مى كنند همان را به دانشجو القا نمايند و اين امر موجب مى شودكه دانشجويان نتوانند تيپ نسبتاً يكسان و متحدالشكل از پايان نامه ها داشته باشند. به نظر مى رسد مهمترين عناصر تشكيل دهنده يك پروپوزال بيان مسأله تحقيق، اهداف، ضرورت ها، پيش فرض ها، جمعيت آمارى، حجم نمونه و روش هاى نمونه گيرى، روش تحقيق، ابزار جمع آورى داده ها و فنون تجزيه و تحليل داده ها باشد.
۲- تصويب پروپوزال در شوراى تخصصى گروه
غالباً گروه هاى آموزشى در دانشگاه ها حداقل داراى ۲ شوراى تخصصى آموزشى و پژوهشى هستند كه بنا به اقتضا و ماهيت هر گروه، در دوره هاى مختلف زمانى تشكيل جلسه داده و به بررسى پيشنهادات، طرح هاى پژوهشى و پروپوزال هاى دانشجويى مى پردازند. شايد بتوان ادعا كرد كه در بسيارى از موارد شوراى تخصصى گروه ها براى بررسى و تصويب پروپوزال ها يا تشكيل نمى شود و يا به سرعت به تصويب پروپوزال ها اقدام مى كنند در حالى كه از مهمترين كاركردهاى جلسات تصويب پروپوزال اين است كه دانشجو بتواند در مقام دفاع از پروپوزال خود برآيد و پس از استماع نظر اعضاى متخصص گروه نسبت به رفع اشكالات و معايب احتمالى كه بر سر راه اجراى آن وجود دارد همت گمارد. از سوى ديگر نوع تخصص افراد تشكيل دهنده شوراهاى تخصصى گروه هاى آموزشى نيز بسيار حائز اهميت است. به صورتى كه هر كدام از گروه هاى آموزشى داراى شاخه هايى علمى هستند كه بنا به ماهيت پروپوزال مطرح شده، لازم است افرادى به صورت متغير در جلسات حضور يافته و به صورت كاملاً تخصصى به ارزيابى آن بپردازند، در ضمن لازم است يك استاد مسلط به حوزه هاى روش تحقيق نيز در اين جلسات حضور داشته باشد تا امكان ارزيابى آن از بعد روشى نيز فراهم گردد.
۳- رعايت امانت در نگارش پايان نامه ها
از مهمترين مراحل انجام تحقيق مربوط به يك پايان نامه، مرحله استناد يا اسنادى كردن تحقيق است. در واقع در اين مرحله، پژوهشگر سعى مى كند با رعايت امانت، به نقل قول هاى مستقيم، غيرمستقيم، اقتباس و گاه ترجمه متون مورد استفاده جنبه علمى داده و بر پايه شيوه هاى متداول، مأخذنويسى آنها را نشان دار كند. با بررسى غالب پايان نامه ها، متأسفانه مشاهده مى شود كه حفظ امانت يا امانتدارى در نقل مطالب ديگران مورد توجه قرار نمى گيرد.
۴- رعايت اصول پايان نامه نويسى
نگارش پايان نامه داراى اصول مشخصى است . مهمترين آن كه معمولاً در پايان نامه ها رعايت مى شود تدوين پايان نامه بر پايه ۵ فصل است كه در فصل نخست آن غالباً به كليات تحقيق نظير بيان مسأله تحقيق، اهداف تحقيق، ضرورت هاى انجام تحقيق و محدوده مكانى و زمانى آن و گاه تعريف مفاهيم و اصطلاحات اشاره مى شود و در فصل دوم، پژوهشگر به مبانى و چارچوب نظرى تحقيق كه حاصل مطالعات وى در زمينه موضوع مورد مطالعه است، اختصاص دارد. اين فصل معمولاً در ابتدا به سوابق مطالعاتى يا پيشينه تحقيق و سپس به مباحث نظرى يا ادبيات تحقيق اشاره دارد. البته در برخى پايان نامه ها به چارچوب نظرى تحقيق (كه اشاره به تئورى يا چارچوب فكرى مشخص است كه محقق قصد دارد بر پايه آن رويكرد به مطالعه موضوع تحقيق خود بپردازد) اختصاص دارد.
فصل سوم نيز به روش اجراى تحقيق كه شامل مواردى چون تعيين جمعيت آمارى، حجم نمونه، روش هاى نمونه گيرى و روش تحقيق است، اختصاص دارد. در فصل چهارم، محقق به تجزيه و تحليل داده ها و آزمون فرضيه ها پرداخته و در فصل پنجم به بيان يافته ها و نتيجه گيرى تحقيق توجه خواهد داشت. متأسفانه در بسيارى موارد يا جاى فصول عوض شده يا اجزاى هر فصل با تقدم و تأخر بدون استدلال منطقى كنار هم قرار مى گيرند.
۵- جلسات دفاع از پايان نامه ها
يكى از بهترين شيوه هاى مؤثر در برگزارى بهينه جلسات دفاع از پايان نامه ها، برگزارى جلسات پيش دفاع است. در اين جلسات كه شكل نسبتاً همسانى با جلسات دفاع دارد هيأت ژورى (مركب از استادان راهنما، مشاور، داور يا ناظر) در جلسه حضور دارند و آخرين معايب و اشكالات اساسى قابل رفع در پايان نامه را به دانشجو گوشزد مى كنند و نهايتاً پس از رفع معايب احتمالى، اقدام به برگزارى جلسات دفاع از پايان نامه مى شود. از مهمترين كاركردهاى برگزارى جلسات پيش دفاع اين است كه امكان برگزارى مطلوب جلسه دفاع را فراهم ساخته و تنش جلسه را براى دانشجو به حداقل مى رساند چون در بسيارى موارد مشاهده مى شود كه متأسفانه استادان داخلى يا مشاور در جلسه دفاع براى نخستين بار به طرح معايب موجود در تحقيق مى پردازند و اين در حالى است كه امكان تغيير و رفع اشكالات موجود در پايان نامه يا وجود ندارد يا بسيار اندك است.
۶- مقالات علمى و پايان نامه ها
قاعدتاً بايد بتوان از يك پايان نامه خوب و منطبق بر استانداردهاى روش و علمى حداقل ۲ مقاله علمى استخراج كرد. از اين رو مهمترين خروجى حاصل از پايان نامه تحصيلى امكان استخراج مقالاتى علمى در زمينه موضوع تحقيق است هر چند كه اين امر به كاربردى بودن تحقيق كمك مى كند. --------------------------------------------------------------------------------
عضو هيأت علمى دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر گروه رشته ارتباطات
